Morgunblaðið - 13.12.1998, Qupperneq 14

14 C SUNNUDAGUR 13. DESEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
BESIM Denvisevic, lögreglufulltrúi frá Bihac í norðvesturliluta lands-
ins, og höfundurinn í hellirigningu í lok oktöber, skammt frá Prijedor.
í september í fyrra hrapaði Besim 20 metra leið í um það bil 80 metra
djúpum helli í Hargar, í grennd við Bihac. Beinagrindur af 87 múslim-
um voru í hellinum og höfðu þeir verið drepnir 1992. Besim varð að
dvelja mánuðum saman á spítala og eftir kvalafulla endurþjálfun er
hann orðinn vinnufær á ný en sér ekki með hægra auga og þjáist af
slæmum höfuðverk.
annað gert en að fylgjast vandlega
með vinnubrögðum verkamann-
anna.
Þegar búið er að grafa djúpan
skurð umhverfís alla gröfina og
búið að fjarlægja megnið af yfír-
borðsjarðveginum fer ég aftur nið-
ur í holuna og byija að grafa með
múrskeið. Þar sem efsta jarð-
vegslagið er enn of þykkt verð ég
að nota haka. Öðru hverju hjálpar
einn af verkamönnunum mér en
hinir bera moldina á brott.
Staðurinn er í skugga trjánna og
við læk; jarðvegurinn er því þungur
og blautur og ég verð að skipta um
skófatnað, fara í gúmmístígvél sem
einn af mönnunum nær í handa
mér í bílnum. Þau eru nokkrum nú-
merum of stór og þegar ég þarf að
lyfta fæti verð ég að halda í stíg-
vélið og draga það upp úr leðjunni
til að það sitji ekki eftir. Þetta er
kátbroslegt og allir hlæja.
Eftir að hafa stritað í klukku-
stund erum við búin að fjarlægja
allt efsta jarðvegslagið. Með hjálp
tveggja verkamanna lyfti ég plast-
ábreiðu og öll líkin koma í ljós. Þar
sem þau voru hulin plastábreiðunni
eru þau býsna vel varðveitt. Þau
liggja í tveim lögum, hvort ofan á
öðru, neðst eru þrjú lík, ofan á þeim
hin tvö. Á meðan við bíðum eftir
Meho ljósmyndara hvíla verka-
mennirnir sig og reykja. Auðvitað.
Nærri því allir í þessu landi reykja,
ég held að þeim fínnist jafn eðlilegt
að reykja og anda.
Gul flögg á höfuðkúpumar
Loksins kemur Meho. Með hon-
um er Slavko sem er serbneskur
lögreglumaður í deild glæpa-
rannsókna og nokkrir aðrir fulltrú-
ar alþjóðasamfélagsins sem fylgjast
með uppgreftri á svæðum sem eru
á mörkum stríðandi aðila í Bosníu.
Meho fær mér fimm merkispjöld
og plötu með nafninu á staðnum, ég
læt hana ofan á líkin. Ég set gul
flögg á höfuðkúpurnar og nú er
hægt að fara að taka myndir.
Að því loknu fjarlægi ég merki-
spjöldin og flöggin, byrja að rissa
upp mynd af legu leifanna og losa
um eitt líkanna. Með aðstoð tveggja
verkamanna legg ég það í poka sem
þegar er búið að merkja og pokinn
er réttur upp. Síðan koll af kolli og
ég gæti þess vandlega að allt sem
tilheyrir hverju líki, bein eða annað,
fari með því í pokann. Þegar búið
er að tæma gröfína athuga ég botn-
inn á henni og þegar ekkert er eftir
fer ég sjálf upp úr.
Ég tek af mér gúmmíhanskana
og geng að læknum, þvæ mér um
hendur, óhreina handleggi og fæt-
ur, þríf stígvélin og múrskeiðarnar.
Síðan teygi ég úr bognu bakinu, fæ
mér svolítið vatn sem einhver réttir
mér og fer aftur á fyrsta staðinn
sem við ætluðum að kanna.
Verkamennimir eru enn að grafa
og holan er orðin stór og djúp. Hit-
inn er næstum óbærilegur og þeir
hafa ekkert skjól fyrir sólinni.
Naktir líkamar þeirra glansa af
svita. Öðru hverju fá þeir sér vatns-
sopa úr tunnu sem þeir tóku með
sér. Ismet krufningasérfræðingur
vinnur líka og notar haka á harða
moldina. Svitinn drýpur af andlit-
inu og öllum líkamanum. Skömmu
seinna kemur Neimin, sem er líka
búinn að Ijúka sínu verki á staðnum
sem hann var á. Þar var eitt lík en
jarðvegurinn grjótharður.
Að lokum er búið að fjarlægja
mest af jarðveginum, við Nermin
stígum niður í skurðinn. Við vinn-
um af kappi ásamt Ismet en samt
varlega við að losa moldina af
ábreiðunni. Gröfín er í þurrlendi og
líkin hafa því rotnað, aðeins beina-
grindur eru eftir.
Plastið hefur ekki hulið alveg
hendurnar og fæturna og við verð-
um að safna lausum beinum í sér-
staka plastpoka. Við vinnum hægt
með litlum múrskeiðum og burst-
um og jafnvel berum höndum við
að fjarlægja síðustu moldarleifarn-
ar.
Sólin brennir bogin bökin á okk-
ur, hitinn er miskunnarlaus. Ég
vildi að hér væri dálítið af íslenskri
kælu. Þarna er fullt af fólki sem
fylgist með því sem við erum að
gera. Verkamennirnir okkar,
glæpasérfræðingar lögreglunnar,
alþjóðlegir eftirlitsmenn, tékk-
nesku hermennirnir okkar frá
SFOR, fulltrúar Alþjóðalögreglu-
sambandsins og að sjálfsögðu vitn-
in sem við tókum með okkur í dag.
Ég horfi í kringum mig og sé að
y. fg|§n
*.fc *♦' * v. 'Vj #- ‘
UPPGRÖFTUR í Carakovo-Zecovi í Prijedor-héraði.
LÍKAMSLEIFAR fínini manna úr gröfinni í Carakovo-Zecovi tilbúnar
fyrir ljósmyndun áður en þær er lagðar í líkpoka.

UPPGRÖFTUR í Hambarine Siljak í ágústbyrjun 1998.
HRUNINN turn á mosku í Kozarac. Yfir 2.500 manns frá smáborginni,
sem er rétt hjá Prijedor, létu b'fið fyrstu þrjá dagana í svonefndum
þjóðahreinsunum dagana 24.-26. maí 1992. Karlar sem lifðu af og
tókst að flýja inn í skógana voru síðar sendir í einangrunarbúðir eins
og Keraterm, Omarska og Trnopolje. Höfundurinn er núna að rann-
saka líkamsleifar fanga frá Omarska sem fundust um miðbik nóvem-
ber í 40 metra djúpum helli hjá Sanski Most.
heimilisfaðir fólksins, sem þarna
hvílir og bráðum mun koma í ljós,
er horfinn. Einhver hvíslar að mér
að hann hafi ekki treyst sér til að
horfa á þetta lengur.
Svo ósköp lítil
Loksins er öll moldin farin og við
getum fjarlægt ábreiðuna og leð-
urjakkann. Við lyftum teppinu var-
lega og hægt og hægt koma tvær
litlar beinagrindur í ljós. Undir er
önnur ábreiða sem hylur lík full-
orðna fólksins. Meho lætur okkur
hafa plötu með nafni staðarins og
merkispjöldum sem við komum á
sinn stað, þá eru teknar myndir.
Næst er okkur fenginn líkpoki og
við byijum að safna saman beinum
úr fyrstu beinagrindinni. Þetta er
mikil vinna vegna þess að beinin
era miklu fleiri en í fullorðnum.
Bein í litlum börnum eru enn að
vaxa og mörg beinin í þeim era í
þrem hlutum. Og þau era svo ósköp
lítil.
Buxur drengsins eru enn heilleg-
ar að hluta, líka sandalarnir. Við
grandskoðum teppið og enn eru
eftir örlítil brot úr beinum. Loks
eram við búin að ná öllu saman og
við getum lyft ábreiðunni og tvær
stærri beinagrindur koma í Ijós.
Þegar verkinu er lokið stend ég á
fætur og reyni að rétta úr bakinu.
Það er sárt! Þá kem ég auga á vitn-
ið okkar, hann er kominn aftur.
Hann er rauðeygður. Hann tekur
upp leðurjakkann sem lá yfir líkum
barnanna og kannar vasana. Þar er
ekkert. Síðan segir hann eitthvað
við hin vitnin en ég heyri ekki hvað.
Við fórum upp úr tómri holunni,
tökum af okkur hanskana, þeir era
fullir af vatni og ég hef aldrei
kynnst öðra eins. Fullir af svita.
Ég trúi því varla að ég sé enn á
lífi, hitinn hlýtur að vera um 50
gráður í miskunnarlausri sólinni.
Við drekkum mikið af vatni meðan
við bíðum eftir þvi að verkamenn-
irnir fylli holuna á ný af mold.
Klukkan er að verða tvö, tími
kominn til að huga að öðram stað.
Það era reyndar þrír eftir í dag og
sem fyrr er stutt á milli þeirra.
Við stígum inn í bílana og ökum
af stað. Ég drekk ávaxtasafann
minn á leiðinni. Klára hann og finn
strax að ég verð hressari. Við för-
um upp bratta hlíðina að næsta
stað sem er rétt hjá gömlum, yfir-
gefnum grafreit múslima. Ung
kona, sem er vitnið okkar hérna,
bendir okkur á tvær grafir. I
annarri er eitt lík en hin er fjölda-
gröf með líkum níu manns, fjöl-
skyldu hennar. Þriðja gröfin er við
rætur hlíðarinnar en þar eru all-
mörg tré og runnar í röð. Teknar
era myndir, rannar fjarlægðir og
verkamennirnir byrja.
Ég geng á milli grafanna og
fylgist með hvernig miðar. Ég er
við minni gröfina þegar ég stíg á
grein sem brotnar, ég missi jafn-
vægið og reyni að ná fótfestu á
annarri grein. Ég finn fyrir skörpu
broti úr greininni og bróm-