Morgunblaðið - 13.12.1998, Blaðsíða 26

,• 26 C SUNNUDAGUR 13. DESEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
Raddir framtíðarinnar
LEIKARINN og rithöfundurinn Peter Ustinov, sendiherra
Bamahjálpar SÞ. ávarpaði bamaráðstefnu Norðurlandaráðs. Með
honum á myndinni em Thomas Hammarber og Vigdís Finnbogadóttir.
„Takið börn alvarlega“
var inntakið á barna-
ráðstefnu Norðurlanda-
ráðs í Stokkhólmi, segir
Sigrún Davíðsdóttir.
Þar var jafnframt dreg-
in upp dökk mynd af
aðbúnaði barna á
grannsvæðunum.
HLUSTIÐ á raddir okkar,
því þær eru raddir fram-
tíðarinnar,“ sagði sænsk-
ur skólastrákur, er hann
ávarpaði gesti á barnaráðstefnu
Norðurlandaráðs, er haldin var í
samvinnu við Barnahjálp SÞ. „Það
er gaman að heyra loksins stjóm-
málamenn spyrja ungt fólk,“ segir
Andri Snær Magnasson rithöfund-
ur. „Venjulega heyi-um við ekkert
frá þeim nema fyrir kosningar, þeg-
ar þeir senda kosningabæklinga til
okkar.“ Andri Snær var annar
tveggja umræðustjóra í umræðum,
þar sem ungt fólk frá öllum Norður-
löndum, Eystrasaltslöndunum og
grannsvæðunum í Rússlandi skipt-
ist á skoðunum við stjórnmálamenn
frá þessum löndum. Umræðuefni
ráðstefnunnar var aðstæður barna,
en ekki þurfti lengi að hlusta á um-
ræður til að átta sig á að misjöfnum
aðstæðum í þessum löndum. „Til
undirbúnings ræddum við um hvað
okkur þætti vanta á íslandi," segir
Sigi-ún Helga Jóhannsdóttir, nem-
andi í Menntaskólanum við Hamra-
hlíð og ein þátttakendanna. „En
þegar við komum og heyrðum af að-
stæðum jafnaldra okkar í Rússlandi
og víðar þá áttuðum við okkur betur
á hvað við höfum það gott á ís-
landi.“ Samt undrast bæði hún og
Guðný Guðmundsdóttir, einnig
nemandi í MH, að þó ísland sé jafn-
ríkt land og raun ber vitni þá sé
samt hlutfallslega litlu fé varið til
mennta og kennarar illa launaðir.
Þetta bar Guðný upp í umræðunum,
en Páll Pétursson félagsmálaráð-
herra kannaðist ekki við að þetta
væri vandamál á íslandi.
Auk ungmenna og stjórnmála-
manna setti öldungurinn og leikar-
inn Peter Ustinov svip á samkom-
una. Hann hefur í meira en þrjátíu
ár verið ötull talsmaður barna og
ungmenna og unnið íyrir Barna-
hjálp SÞ „þótt ég sé í aldri næstum
eins langt frá æskunni og unnt er“,
sagði hann af alkunnri kímni.
„Það er hægt að meta vandamál í
tölum, en það dugir ekki til að skilja
þau,“ sagði Ustinov, sem sagðist
vera óbilandi bjartsýnismaður, þó
margt misjafnt hefði hann séð á
ferðum sínum um heiminn. „Bjart-
sýnismaður er sá sem heldur áfram,
þótt hann viti að lífíð sé erfitt og
vandamálin mörg og þung, meðan
svartsýnismaðurinn kemst að því á
hverjum einasta eina morgni.“ I
starfí sínu fyrir SÞ hefur Ustinov
beitt hæfileikum sínum til að beina
athygli fólks að vandanum, meðal
annars í heimildaþáttum um börn í
Rússlandi, en þangað á hann rætur
að rekja.
„Það er auðvelt að afsaka hörm-
ungar af völdum jarðaskjálfta," seg-
ir Ustinov en erfiðara að afsaka
slæman aðbúnað barna „í heims-
hlutum, þar sem ástandið er býsna
miklu verra en blasir við á Norður-
löndum. Þá er ekki hægt annað en
að reiðast en það er frábært að
hlusta á samræður eins og þær sem
fara fram hér milli ykkar unga
fólksins og stjómmálamannanna,"
sagði Ustinov og bætti við hjartan-
legu „amen“ eftir efninu og tvöföldu
„amen“ í lok umræðnanna.
Lítil virðing fyrir kennarastarf-
inu á Islandi
Eftir að hafa fundað með jafn-
öldrum sínum frá Norðurlöndum,
Eystrasaltslöndunum og Rússlandi
Inntakið í
barnasátt-
mála SÞ
BARNASÁTTMÁLI SÞ snýst
um fjögur grundvallaratriði:
Að fmna hið besta í þágu
bamsins
Börn hafa rétt til þroska
Hlustið á barnið
Börnum á ekki að mismuna
á neinn hátt.
voru þær Guðný Guðmundsdóttir
og Sigi-ún Helga Jóhannsdóttir
sammála um að kynnin hefðu opnað
augu þeirra, bæði fyrir aðstæðum í
heimalöndum krakkanna, en einnig
heima fyrir. „Það eru tveir ólíkir
heimar að ræða Norðurlöndin ann-
ars vegar og svo Eystrasaltsríkin
og Rússland hins vegar,“ segir Guð-
ný og því ómögulegt að komast að
sameiginlegum niðurstöðum.
Það.varð þeim stöllum nokkurt
áfall að heyra að meðan norrænir
krakkar ræða hversu mikið eigi að
styrkja krakka til háskólanáms þá
ættu aðeins þeir ríku í Rússlandi
kost á að fara í háskóla. Aðrir
hefðu ekki efni á því. I þessu sam-
bandi sagði Sigrún Helga það um-
hugsunarvert hve dýrt það væri
fyrir krakka úr dreifbýli að sækja
menntun, til dæmis til Reykjavík-
ur. Annaðhvort yrðu þá foreldrarn-
ir að standa straum af menntun
barnanna eða krakkarnir að vinna
hörðum höndum. Sveitakrakkar
byggju því við misrétti í þessum
efnum.
Sigrún Helga sagði að þegar ís-
lensku krakkarnir hefðu heyrt
hversu alls staðar er mikil áhersla
lögð á menntun hefðu þau staldrað
við hve lág framlög á Islandi væru
til menntamála, miðað við ná-
grannalöndin, þó ísland sé annars
ríkt land. Á þetta benti Guðný í um-
ræðunum við stjórnmálamennina,
en Páll Pétursson félagsmálaráð-
herra varð þá fyrir svörum og sagð-
ist ekki kannast við þessu lýsingu.
Guðný svaraði ráðherranum og
sagði að hún og skólafélagar hennar
horfðu upp á að kennarar þeirra, oft
þeir bestu, hættu störfum til að fara
í vinnu hjá einkafyrirtækjum, þar
sem þeir tvöfölduðu laun sín. Þær
Guðný og Sigrún Helga eru sam-
mála um að þetta sýni að kennara-
starfið sé vanmetið á Islandi. I hug-
um þeirra Guðnýjar og Sigrúnar
Helgu er þetta alvarlegt vandamál,
sem gegnsýrir allt skólastarf á Is-
landi.
íslenskar félagsmiðstöðvar
til fyrirmyndar
Eftir að hafa talað við erlenda
jafnaldra eru þær Guðný og Sigrún
Helga sannfærðar um að aðstaðan í
félagsmiðstöðvum í Reykjavík sé til
fyi'irmjmdai'. Vel sé búið að krökk-
unum og sérmenntað fólk starfi
með þeim. Hins vegar vanti staði
fyrir krakka á aldrinum 16-19 ára
og það geti orðið til þess að þeir
leiðist út í óæskilega hluti. „Af
hverju stafar miðbæjarvandinn?“
spyr Sigrún Helga og svarar að
hann stafi meðal annars af því að
krakkarnir hafi ekki staði til að hitt-
ast á. Báðar þekkja dæmi um að
sextán ára krakkar hafi verið reknir
út af kaffihúsum um miðjan dag af
Börn og unglingar fórnar-
lömb umbyltinga í austri
í UMRÆÐUM, sem beindust að
Austur- og Mið-Evrópu og Vigdís
Finnbogadóttir, fyrrverandi forseti,
stjómaði, lagði hún áherslu á þátt
óháðra félagasamtaka. Hið opinbera
réði ekki við að leysa öll mál. Bæði
Vigdís og Peter Ustinov mæltu
röddu bjartsýninnar, sem ekki var
vanþörf á, því John Donohue, svæð-
isstjóri Bamahjálparinnar í Evrópu
og á grannsvæðunum, dró upp dökka
mynd af Austur- og Mið-Evi-ópu á
tímum umbyltinga frá einu kerfi til
annars. Anita Gradin, fulltrúi Svía í
framkvæmdanefnd ESB, benti á að
það vantaði fleiri stjómmálakonur á
þessu svæði til að taka á vandamál-
um eins og kynlífssölu og hinn
sænski Thomas Hammarberg sendi-
herra hélt á lofti gildi barnasáttmála
SÞ sem mælistiku á aðbúnað barna.
Eyðni, vændi og mafía
„Hvera hefði gmnað fyrir sex
mánuðum að við ættum eftir að
standa frammi fyrir annarri alvar-
legri kreppu,“ sagði John Donohue
er hann ræddi ástandið í Eystra-
saltslöndum og Sovétríkjunum fyrr-
verandi og bar saman við hvað fram-
tíðin hefði virst björt þar fyrir
nokkrum árum. Efnahagskreppan í
Rússlandi mun bitna verst á þeim,
sem minnst mega sín, konum og
börnum. Auk efnahagskreppu hikar
Donohue ekki við að tala um eyðni-
faraldur á þessu svæði í líkingu við
það, sem sést hefur í Mið-Afríku
undanfarin ár.
Um 270 þúsund ungmenni á þessu
svæði eru eyðnismituð eða -sjúk,
voru 30 þúsund 1994, en fjölgaði um
hundrað þúsund á síðasta ári, svo
faraldur er ekki fjarstæðukennd lýs-
ing. Hið opinbera er ráðalaust og
veitir ungmennunum hvorki fræðslu
né vöm. í viðbót við þetta hefur
sárasóttartilfellum fjölgað 26-falt
undanfarinn áratug og bæði kyn-
sjúkdómar og eyðni standa í réttu
hlutfalli við hrikalega kynlífsverslun
á þessu svæði sem einnig er dapur-
leg útflutningsvara til Norðurlanda
og annarra Evrópulanda.
„Það vantar fleiri konur í stjóm-
mál á þessu svæði,“ segir Anita Gra-
din. Því miður hefur það sýnt sig að
karlkyns stjómmálamenn taka kyn-
lífsverslun og allt sem henni fylgir
ekki nógu alvarlega.
I einum af umræðuhópum ráð-
stefnunnar segir Arvi Peltoniemi,
finnskur lögreglumaður starfandi í
Sankti Pétursborg, þungur á brún að
þar sem austur-evrópskar vændis-
konur starfi, til dæmis í Finnlandi og
Svíþjóð, sé rússneska mafían einnig
og um leið eiturlyfjasala. Hann er
svartsýnn á baráttuna við mafíuna.
„Það getur engin haft á henni
stjóm,“ fullyrðir hann. Fjárráð mafí-
unnar séu slík að henni sé allt falt.
Aðstoð án hjartahlýju
dugir skammt
Það kemur glöggt fram í máli
þeirra sem til þekkja að umbreyting-
amar í Austur- og Mið-Evrópu hafa
verið mun þungbærari en nokkurn
grunaði fyrir nokkrum árum. Hæst
verðið gi'eiða börn og unglingar. Töl-
umar tala sínu máli. Á síðasta ári bjó
meira en milljón barna á stofnunum,
fleiri en fimm ámm áður. Fleiri
lenda á stofnunum, en komast þaðan.
Stofnanirnar eru eins og gildra, sem
fanga æ fleiri börn. Þó Eistland sigli
efnahagslegum hraðbyri fjölgar
börnum á bamaheimilum hvergi
meira en þar og alls staðai' fjölgar
götubömum.
Menntakerfið mætir, að sögn
Donohue, ekki sjálfsögðum kröfum.
Þó ungmennum hafi fjölgað á svæð-
inu voru 1,6 milljónum færri krakkar
á aldrinum 16-18 ára í skólum þar
1996 en 1989. Um 5-10 prósent
krakka á skólaskyldualdri í Eystra-
saltslöndunum era ekki skráð í skóla
og tugir þúsunda mæta ekki þó þeir
séu skráðir. Joðskortur af völdum
vannæringar bitnar bæði andlega og
líkamlega á bömum og ungmennum.
Efnahagskreppan í Rússlandi hef-
ur hreinlega leitt af sér hungursneyð
í norð-vesturhluta landsins og vetur-
inn verður mörgum harður. Anita
Gradin segir ESB hafa í huga að
veita neyðarhjálp, sem dreift verði í
samvinnu við félagasamtök, en við-
urkennir jafnframt að engin tök séu
á að fylgja hjálpinni eftir og tryggja
að hún komi almenningi til góða,
ekki bara mafíunni.
En hvemig á að ná til barna og
unglinga? Donohue býr yfir áratuga
reynslu frá barnastarfi um allan
heim. Þegar hann vann með götu-
börnum í Brasilíu tókst að koma
strák nokkrum í nám og vinnu, sem
lofaði góðu um að hann bjargaðist af
götunni. Hálfu ári seinna var hann
aftur kominn á götuna. Skýringin
var að hann saknaði hlýju og um-
hyggju. „Hvernig getum við veitt
von ef henni fylgir engin hlýja og
umhyggja?" spurði Donohue í lokin.
Thomas Hammarberg bendir á að
barnasáttmáli SÞ hafi verið umdeild-
ur, en sýnt sig vera mikilvægt tæki
til að huga að aðbúnaði barna og
ungmenna. Með hann í huga sé unnt
að búa til áætlun um hvernig og
hverju breyta skuli.
Lykillinn að velferð:
Ástúð, kærleikur og virðing
Eftir að hafa hlýtt á mál manna á
bamaráðstefnunni segist Vigdís
Finnbogadóttir hafa þekkt til vanda
barna og unglinga í Áustur- og Mið-
Evrópu, en tæplega gert sér grein
fyrir hve ástandið væri alvarlegt. I
hennar huga er aðbúnaður barna og
unglinga tengdur mannréttindum.
„Mannréttindi þurfa fjárveitingar,"
segir hún „og mannréttindi barna og
unglinga hljóta að koma til kasta alls
samfélagsins, studd af almannafé."
Einnig var Vigdísi ofarlega í huga
hve miklu máli skipti að vinna gegn
fordómum á öllum sviðum. Grund-
vallargildin væru kærleikur, um-
hyggja og samstaða. „Það er ekki
nóg að fæða börn og klæða, heldur
þarf að sýna þeim ástúð og kærleik,
að ógleymdri virðingu. Það er lykill-
inn að velferð. Við höldum að í vel-
ferðarþjóðfélagi okkai' séum við góð
við börn, en það er því miður alltof
algengt að þau vanti athygli, ást og
faðmlög." En lærdómurinn af ráð-
stefnunni er skýr í huga Vigdísar.
„Allt ber að sama branni: Umhyggja
fyrir börnum verður að vera sýnileg
hjá hinum pólitísku öflum, en því
miður hafa málefni barna og ung-
linga ekki forgang í heimi stjórnmál-
anna.“