Morgunblaðið - 09.09.2000, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ
BÓKMENNTAHÁTÍÐ
0
LAUGARDAGUR 9. SEPTEMBER 2000 C S
200
Bandaríski rithöfundurinn Edward Bunkerer hvorki metsöluhöfundur né ofhlaðinn bókmenntaverölaun-
um en hann hefur lengi verið velþekktur meðal aðdáenda glæpasögunnar segir Óttarr Proppé í grein um
þennan sérstæða bókmenntakvist.
Rithöfundur
og glæpamaður
BUNKER er ekki síður þekktur meðal
kvikmyndaáhugamanna, enda hef-
ur kappinn leikið í fjölda bíómynda
T gegnum árin. Hann leikur yfirleitt
vonda kalla, enda er bólugrafið
andlitiö eins og klippt út úr ímynd okkar flestra
á forhertum glæpamanni. Hann var sérstak-
lega eftirminnilegur sem gamli glæponinn Mr.
Blue í Reservoir Dogs, fyrstu mynd Quentins
Tarantino. Auk þess að leika í bíómyndum var
hann tilnefndur til óskarsverðlauna fyrir hand-
ritið að Runaway Train sem Andrei Koncha-
lovsky leikstýröi áriö 1986 meö þeim Jon
Voight og Eric Roberts í aðalhlutverkum.
Strauk fimm ára að heiman
Edward Bunker fæddist í Hollywood árið
1933. Pabbi hans var sviðsmaður í kvik-
myndaveri og mamma hans var dansari sem
dansaði stundum í hópsenum í dans- og
söngvamyndum. Þegar Edward var fimm ára yf-
irgaf móðir hans þá feðga að því er virtist upp
úr þurru. Á augabragði breyttist allt. Pabbi
Edward haföi lítinn tíma fyrir hann, drengurinn
undi sér illa, var óþekkur og tók upp á óknytt-
um sem féllu í grýttan jarðveg. Hann var fimm
ára þegar hann strauk í fyrsta skipti að heim-
an. Hann var sendur á fósturheimili en var
jafnharöan skilað aftur, hann var sendur á
upptökuheimili, í herskóla, en tókst alltaf að
koma sér í vandræði og á endanum strauk
hann en var alltaf gripinn aftur fyrr eða seinna.
Þegar Bunker var þrettán ára var hann í
fyrsta skiptið sendur í fangelsi þegar pabbi
hans hringdi á lögregluna eftir heiftarlegt rifr-
ildi við soninn. Fangelsið átti að heita ungl-
ingastofnun en Bunker var langyngstur. Eins
og gefur að skilja voru samfangar hans ekki af
blíöara taginu. Þetta voru allrahanda vand-
ræðagemlingar, einstæðingar, börn af vand-
ræðaheimilum og ótýndir glæpamenn í bland
sem voru einungis vistaðir þarna fyrir aldurs
sakir. Bunker lærði það fljótlega að hér gilti
ekkert nema harkan. Og ekki vantaði heldur
hörkuna eða þrjóskuna í pilt. Rjótlega hafði
honum tekist að ávinna sér virðingu samfang-
anna og um leiö tekist að koma fangavörðun-
um og þar með öllu kerfinu upp á móti sér.
Næstu árin þvældist hann á
milli unglingafangelsa. Hann var
alltaf erfiður, hann gat ómögu-
lega fariö eftir heimskulegum
reglunum. Þegar hann fékk nóg
af niðurlægingunum og barsmíð-
unum flúði hann og gerði sér
glaðan dag þangað til armur lag-
anna náði að krækja T hann á ný-
an leik. Hann þekkti engan sem
hann haföi ekki kynnst í fangelsi
svo það æxlaðist af sjálfu sér
að þegar hann gat um frjálst höf-
uð strokið hneigðist hann til
glæpa sem varð svo aftur til
þess að honum var umsvifa-
laust stungið in aftur. Vinir hans
voru glæponar og eiturlyfjasjúkl-
ingar, hórmangarar, gleðikonur og aörir smá-
krimmar.
Yngsti fanginn í San Quentin
Þegar Edward Bunker var sautján ára var
hann leiddur inn um hliðið á San Quentin-
fangelsinu alræmda. Hann var yngsti fanginn í
sögu fangelsisins.
Þegar Bunker var látinn laus úr San Quentin
23 ára gamall var heppnin með honum. Hann
kynntist eiginkonu Hal Wallis kvikmyndafram-
leiðanda. Frúnni var umhugað aö hjálpa ungu
fólki í erfiöleikum og hún tók sérstöku ást-
fóstri við Bunker. Hún útvegaði honum íbúð,
vinnu og ýtti að honum góðum bókmenntum.
Bunker fékk áhuga á lestri og fór strax að
reyna fyrir sér við skriftir, en árangurinn lét á
sér standa. Það er auðveldara fyrir smástrák
að ræna búð en að skrifa meistaraverk og
Bunker sneri sér að því sem hann kunni. Hann
var vel lukkaður glæpon. Hann var gáfaðri en
gengur og gerist T þeirri stétt, kunni að skipu-
leggja glæpi þannig að ekki kæmist upp um
hann. Hann var glúrinn þegar kom að því að
velja sér samstarfsmenn og það sem skipti
kannski mestu máli var að hann átti sér vel-
gjörðarkonu sem hélt honum uppi svo hann
neyddist ekki til þess að fremja heimskulega
glæpi í skyndi til að eiga fyrir salti í grautinn.
Þegar Bunker lenti aftur í San Quentin náðist
Til helvítis og aftur til baka
No beast so fierce, fyrsta bók Bunkers, er
að mestu sjálfsævisöguleg þó nokkrum krass-
andi atriöum hafi verið skotið inn til að krydda
frásögnina og gera hana meira spennandi.
Gagnrýnendur voru sammála um að bókin
væri óvenju fullmótuö af frumraun að vera.
Bókin er skrifuð í alræmdu fangelsi á tíma kyn-
þáttastríðs, í skugga morða og ofbeldis, höf-
undurinn ómenntaöur tukthúslimur sem skrif-
ar um það sem hann þekkir og það sem meira
var, honum tekst að gera það á þann hátt að
lesandinn getur ímyndað sér aðstæður og af-
stöðu sem væri annars algeriega óhugsandi.
Bókin sló í gegn og var kvikmynduö. Síöan hef-
ur Bunker skrifað þrjár aðrar skáldsögur og nú
fýrir skemmstu kom út ævisagan Mr. Blue:
memories of a renegade sem hefur verið lýst
sem mögnuðustu reynslusögu síöan Papillon
eftir Charriére kom út fýrir 30 árum.
Edward Bunker er einn af merkilegustu sam-
tímahöfundum bandarískra bókmennta. Hann
er einn af þessum sjaldgæfu mönnum sem
hefur farió til helvítis og snúið til baka. í ofan-
álag hefur honum tekist að búa til ódauðleg
listaverk upp úr reynslu sem hefði bugað
flesta. Edward Bunker er ekki bara enn einn
rithöfundur sem skrifar um glæpamenn. Hann
er rithöfundur og glæpamaður, að vísu hættur
störfum sem slíkur. Edward Bunker er maður
sem veit hvað hann skrifar.
Ábakviö
lás ogslá
Þegar ég kom til San Quentin, setti
flokkunarnefndin mig f hámarks-
gæslu. Þremur árum sfðar var ég
enn í hámarksgæslu. Við vorum
staðsettir á annarri hæð í „D“-hluta
suðurálmu fangelsisins, sem er hið
stærsta f heimi. Við borðuðum
snemma á kvöldin, og eftir að slag-
bröndunum hafði verið skotið fyrir
og klefahurðunum læst, gat einung-
is fangelsisstjórinn gefið heimild til *
þess að klefi yrði opnaöur fyrr en
næsta morgun. Þegar ég var búinn
að sitja inni í um það bil ár, kveikti
hommi í næsta klefa f dýnunni
sinni vegna ástar sem ekki var end-
urgoldin. Ég ímynda mér að hann
hafi ekki beinlínis haft sjálfsmorö f
huga, heldur fremur viljað sýna lei-
kræna tilburöi, en hann kafnaði í
reyknum áður en heimildin barst.
Þegar þeir báru hræið framhjá klef-
anum mínum, hugsaði ég með mér
að ég myndi aldrei kveikja eld í litl- «
um klefa.
Úr greininni Á bak viö lás og slá
eftir Edward Bunker, í þýðingu Fríðu
Bjarkar Ingvarsdóttur.
hann næstum fyrir tilviljun. í þetta
skiptiö hafði hann gert sér grein
fyrir því hvað hann ætlaöi sér að
veröa. Hann ætlaöi að verða rit-
höfundur. Næstu árin skrifaöi
hann sex skáldsögur í fangelsinu
sem hann lítur á sem æfinga-
skáldsögur. Honum tókst ekki að
útvega sér útgefanda fyrr en
skömmu áður en honum var end-
anlega sleppt árið 1975. Sjálfur
segir Bunker að það sé eins gott
að þessar bækur hans hafi ekki
komið út. Það hafi tekiö hann
fimm bækur að finna sína eigin
rödd.
Edward Bunker
Fyrir þrjátíu árum sendi danski rithöfundurinn Ib Michael frá sér sína fyrstu bók og nú þegar hafa komiö út
eftir hann 14 skáldverk, þar af 3 Ijóðabækur, auk heimildasagna og feröabóka. Halldóra Jónsdóttir bók-
menntafræðingur segir deili á honum en fyrr á þessu ári kom út Ijóðabókin Rosa mundi.
Danskt töfraraunsæi
IB MICHAEL fæddist T Hróars-
keldu árið 1945 inn í efnaöa
kaupmannsfjölskyldu og aö
loknu stúdentsprófi lagöi hann
stund á læknanám en áhugi
hans á tungumálinu varð til þess að
hann söölaði um og hóf nám f tungu-
málum og menningu indíána Mið-
Ameríku viö Hafnarháskóla.
Frumraunin En hidtil uset drpm
om skibe kom út árið 1970 og má
flokka hana ásamt næstu bók Den
flyvende kalkundræber frá 1971
sem stflæfingar en þær eru skrifaö-
ar undir sterkum áhrifum frá höfund-
um bítkynslóöarinnar og tilraunum
þeirra með tungumálið og skynjun
mannsins.
Ferðalög og stjómmál
Áhugi Ib Michaels á menningu
Mið-Ameríku leiddi til hans fyrsta
leiðangurs til Mexíkó 1970-1971
þar sem hann feröaöist um ásamt
tveimur vinum sínum, myndlistar-
manninum Per Kirkeby og Ijós-
myndaranum Teit Jprgensen, og má
segja að feröin hafi lagt grunninn að
verkum Ib Michaels frá 8. áratugn-
um auk þess að þeir fé-
lagarnir gáfu út nokkrar
bækur í sameiningu er
byggðust á feröalögum
þeirra.
Árið 1975 fór hann í
sína fyrstu af mörgum
feröum með skipinu
Nordkaperen og ævin-
týramanninum Troels
Klpvedal, f þetta sinn í
fótspor landkönnuö-
anna yfir Atlantshafið og
skrifar í kjölfarið bókina
Rejsen tilbage sem kom
út árið 1977 og byggir á
sjóferðinni en einnig á
ferðalögum hans um ríki
Mið-Ameríku. Ferðalögin beindu
sjónum hans aö bágum lífskjörum
minnihlutahópa og má segja að á
áttunda áratugnum hafi Ib Michael
notað krafta sína í þágu mannúðar-
og mannréttindamála. Áhugi hans á
stjómmálum jókst og hann ferðaöist
m.a. til Norður-Noregs og fylgdist
með baráttu Sama gegn Alta-virkjun-
inni sem hann lýsir í bókinni Sne-
dronningen frá 1981.
í næsta verki
Kejserfortællingen
sem einnig kom út ár-
ið 1981 blandar hann
saman suöuramerísk-
um goðsögnum og
sögu Kínaveldis en
það er ekki fyrr en
með sögulegu skáld-
sögunni Troubadur-
ens lærling frá 1984,
sem fjallar um
evrópskar miðaldir og
svartadauða, að hann
snýr sér að eigin
heimshluta.
Heimildasöfnunin
fyrir bókina fór að
miklum hlutafram í Danmörku ogfól
meöal annars f sér grúsk í dönskum
handritum og má segja að Michael
hafi loks fundið sína eigin rödd sem
höfundur við að uppgötva safaríkar
danskar samtímalýsingar frá tíma
svartadauðans; þar uppgötvaði
hann að eigin sögn danskttöfraraun-
sæi en hann hafði áöur heillast mjög
af suðuramerískum fulltrúum þeirrar
bókmenntastefnu og kamevalisma.
Metsöluhöfundur
Danmörku
Það má segja að nú verði ekki aft-
ur snúið fyrir Ib Michael, hann er á
heimleið sem höfundur og eftir að
metsölubókin Kilroy Kilroy, sem hef-
ur goösögnina um ódauðlega her-
manninn að meginþema, kom út ár-
ið 1989 má segja að leiö hans til
hins almenna danska lesanda hafi
verið greið og hann hlaut hverja veg-
tylluna á fætur annarri fyrir bækur
sínar. Frá því aö vera á sífelldum
ferðalögum tekur hann nú að dvelja
stóran hluta úr árinu í Danmörku og
yrkisefniö er orðið danskt því sögu-
sviðiö í þremur næstu bókum, Van-
illepigen frá 1991, Den tolvte rytter
frá 1993 og Brevtil mánen frá 1995,
er Hróarskelda og tónninn er oröinn
persónulegri. I bókunum þremur
sækir Ib Michael m.a. efniviö í æsku
sfna og uppvöxt, leitar í sögu fjöl-
skyldunnar, finnur m.a. tengingu við
spánska heimsveldiö og að lokum
em uppreisnarárin og hippatímabilið
gerð upp. Meginþema síðustu bók-
arinnar, Brev til mánen, er þó upp-
gjörið við fööurinn því við það að
listamannsdraumarsonarins rætast
bresta draumar fööurins um vöxt og
viögang fjölskyldufyrirtækisins. Með
trílógíunni varð Ib Michael einn af
mest lesnu og vinsælustu höfund-
um samtfmans í Danmörku og bæk-
ur hans em gefnar út í tugþúsundum
eintaka. Auk þess er Ib Michael
þekkt stærð í oþinberu lífi í Dan-
mörku og alltaf er nokkur áhugi á
hans persónulegu högum, ekki sfst
ferðalögum hans á fjarlægar slóðir.
Hann virðist kunna athyglinni vel því
nú f haust veröa sýndir í danska
sjónvarpinu ferðaþættir meö honum
frá Mexíkó, Ekvador, Suður-Afríku,
Jemen ogfleiri löndum.
Nýjasta skáldsagan, Prins, frá ár-
inu 1997, hefur danskan
sumardvalarstað árið 1912 að sögu-
sviði og er sögumaðurinn, sem eins
og endranær hjá Ib Michael er í 1.
persónu eintölu, að þessu sinni aft-
urgenginn sjómaður og það er hann
sem við heyrum á föstudagskvöldiö
15. september nk. í Norræna hús-
inu, þó með rödd skáldsins sjálfs.
Ib Michael
x