Þjóðólfur - 15.02.1868, Blaðsíða 2

sömuleiðis, að prentuð yrði álitsskjöl nefndar
þeirrar, sem næstliðin vetr var kosin til að segja
álit sitt um uppástúngu Magnúsar Jónssonar al-
þíngismanns, og fulltrúa félagsins, viðvíkjandi ýms-
um breytíngum á fyrirkomulagi félagsins. Yerðr
hvorttveggja bráðum fullprentað og sent félags-
mönnum með fyrstu ferðum, er svo tilætlazt, að
þeir kynni sér þetta málefni, svo að um það verði
rætt og því ráðið til lykta á Júlí-fundi félagsins í
sumar komandi.
LEGÖT, NÝAR STOFNANIR og STYRKTAR-
SJÓÐIR á íslandi frá byrjun 19. aldarinnar.
f 15. ári þjóðólfs bls. 1—4 og bls. 53—55,
var skýrt frá einu hinu merkilegasta legati eðr á-
nöfnunargjöf sem hefir gjörð verið hér á landi á
þessari öld, það er legat sira Ólafs Einarssonar
Hjaltesteðs, preststil Saurbæar á Hvalfjarðarströnd,
og er gjöf þessi þó eigi eins aðkvæðamikil að sjálfri
innstæðunni til, þóað hún gángi þar næst hinni
•stærstu, sumsé gjöf Jóns Sigurðssonar á Böggver-
stöðum dannebrogsmanns er síðar mun getið,
eins og að því hve frábrugðin hún er nálega öll-
um þessleiðis gjöfum og legötum 18. og 19. ald-
arinnar að allri stefnu hennar og tiigángi. Við
þessa skýrslu um Iljaltesteðs gjöfina tengdum vér
yíirliti bæði yfir þessleiðis legöt og gjafir 18. ald-
arinnar, og svo yfir aðrar stofnanir og félög til
almennra framfara hér á landi framundir næstliðin
aldamót. Yér höfðum ætlað oss þá þegar að gjöra
framhald yfirlits þessa fram til tímans sem nú
stendr yfir, þóað það hafi dregizt þar til nú, því
málefnið er næsta fróðlegt í sjálfu sér og hefir í
sér fólgið það íhugunarefni, sem er merkilegt í
mörgu, en þó eigi sízt í því, hvort 19. öldin hafi
hér orðið eptirbálr 18. aldarinnar í þessari grein,
eða að Íslendíngar hafi einnig í þessum efnum
stígið verulegt framfaraspor á yfirstandandi öld
framyfir féðr sína á næstliðnum öldum. Til þess
að finna hið sanna í þessu, er einkanlega að líta
á tvö aðalatriði, fyrst: á tilgáng og stefnu stofn-
unarinnar, eðr legatsins, í annan stað á uppruna
hennar, þ. e. hvort einn stofnaði eðr fleiri.
Menn sjá það nú brátt, að nálega öll legöt
og gjafir 18. aldarinnar stefndu eingaungu að því,
að bæta úr aðberandi neyð ýinist einstakra
manna t. d. ekkna og munaðarlausra barna eðr
og einstakrar sveitar. Ekkert af Iegötum cðr
gjöfum 18. aldarinnar stefndu beinlínis til al-
mennrar viðreisnar landinu og landsbúum,
að eins tvö þeirra höfðu nokkuð annan og al-
mennari tilgáng: Legat Thorkillii (Jóns þorkels-
sonar) oglegat, Árna Magnússonar; þvígjöfThor-
killii stefndi þó meðfram að almennri uppfræðíngu
fátækustu barna í einni hinni fjölbygðustu þínghá
landsins (hinu forna Kjalarnesþíngi) jafnframt því,
að börnin skyldi hafa uppeldi af gjöf hans ; og
stofnunargjöf eðr stiptun Arna Magnússonar var
að vísu næsta almennrar stefnu og þýðíngarmikil
til þess að við halda fornfræði vorri og bókment-
um, túngu vorri og þjóðerni, eins og brátt kom
fram, og hefir borið heillaríkan árángr fyrir fram-
farir vorar á ýmsan annan veg, þó að þess færi
eigi að sjá neina verulega staði fyrri en fram á
þessa öldina kom. Aptr horfðu þau 2 félög sem
stofnuð voru á 18. öldinni, hin fyrstu regluleg fé-
lög er munu hafa stofnuð verið á þessu landi,
sannarlega til almennra framfara. og áorkuðu einnig
mikið og gott i þá stefnu, það var Lœrdómslista-
felagið (1781 —1795), og Landsuppfrœðíngarfelag-
ið, er var stofnað 1794*.
þegar slept er þessum 2 félögum, þeim einu
er mynduðust á 18. öldinni, og þó eigi fyren að
lokum hennar var komið, þá var undirstaða og
tildrög allra annara stofnana og gjafa á þeirri öld
eigi annað en örlyndi og veglyndi einstakra
manna; og það var að vísu eigi tiltökumál, þóað
aldarháttrinn og eymdarhagr landsmanna beindi
veglyndi þeirra manna fremr í þessa áttina, að
ánafna gjöf nokkra eptir sinn dag er mætti verða
til þess að styrkja ekkjur og föðurlausa og bæta
úr eymd og skorti hinna snauðu. það var í fleira
en þessu, að sú skoðun kom fram á 18. öldinni,
eigi síðr hjú Íslendíngum sjálfum heldren hjá
stjórninni, að þeim væri naumlega nein viðreisnar-
von framar.
«Guð hjálpar hverjum þeim og viðreisir, sem
sjálfr vill sér hjálpa og viðreisa sig», — þettavirð-
ist 19. öldin að hafa haft því hugfastara sem
lengra kom fram á hana, og hefir það eigi komið
hvað sízt fram í félögum þeim til almennra heillá
sem myndazt hafa á öldinni; styrktarsjóðir þess-
arar aldar og ýms legöt eðr gjafastofnanir ein-
stakra manna færa sönnur á hið sama yfir höfuð
að tala; því þóað einstöku legöt sé þau á þessarí
öld, er ánafna t. d. hreppnum», eða «hreppsins
kassa» gjöfina, »svo að landskuld og leigur skuh
1) Félag þetta mnn hafa staþit) og starfaí) sem félftS
fram til 1815—18, en var þii vi?) lýt&i a?) nafniriu fr3111
l'J. Júlí 1827; sjá 15. ár pjótiúlfs bis 54, og „Bókm®nt
irnar íslenzku" cptir Tómás Sæmundsson í 5. ári Fj1 *’*111 ’
bls. 73-145.