Íslendingur - 19.10.1861, Blaðsíða 4

92
kominn; því síðan hef jeg jafnan vísað til hugvekjunnar
í Norðra, og upp frá því hafa mjer víða komið bitlingar
og drjúgar sendingar úr öllum áttum landsins, sem lúta
að ýmsum greinum alþýðlegrar fornfrœði, og kann jeg
löndum minum, sem svo vel liafa vikizt undir tilmæli mín,
mínar beztu þakkir fyrir þá alúð og velvild, sem þeir hafa
lagt við og sýnt þessu málefni síðan.
Nú af því að það mun hafa verið ein með fyrstu
hugvekjunum, sem Jón Borgfirðingur fjekk frá mjer og
Ijet prenta, en jeghefsíðan breytt henni talsvert og bœtt
i hana mörgu, sem áður vantaði, og jeg á hinn bóginn
vil ekki dyljast þess, að það er jeg nndirskrifaður, sem
safna öllum þeim sögnum og frœðum, sem hugvekjan í
Norðra telur upp, þá læt jeg hana koma hjer enn fyrir
almenningssjónir, með þeim tilmælum mínum: að aliir
þeir, sem sinna slíkum frœðum, og eru fróðlega að þeim
komnir, vildu sýna mjer þá velvild, að safna fyrir mig
og senda mjer allt það, sem eptirfylgjandi hugvekja tel-
ur upp. Já, þetta eru innileg tilmæli min við alla landa
mína, hvort þeir eiga meir að sjer eða minna, enn þótt
jeg sje kominn vel á veg með safn af alþýðlegri fornfrœði,
sem jeg hef verið að undir búa nú í næstliðin 3 ár, og
sem jeg vona að verði fullprentað, áður en langir tímar
líða. Hugvekjan verður nú þannig löguð, eptir flokkum
þeim, sem safninu er skipt í:
I. Goðfrœðissögur, aðrar en eru í Eddu, en sem
þó hafa tillit til Eddusagnanna að öðru leyti.
1. Alfasögur eða huldufólkssögur, um dísir og dverga
(álfabruni).
2. Sögur um sæhúa og vatna, þ. e. um marbendla,
sæmenn, sækýr og sænaut, sjódrauga, sjóskrímsli,
nykra, vatnaskrímsli, o. s. frv.
3. Tröllasögur og landvætta, þ. e. um bergbúa, berg-
risa, jötna, risa, skesstir eða tröllkonur, þussa, nátt-
tröll (tröllriða, að tryllast); sögur um vættir eða ó-
vættir, Grýlu, Leppalúða, Skrögg, Jólasveina, Jóla-
kött, o. s. frv.
II. Draugasögur og aðgreining á sjódraugum og
landdraugum.
1. Apturgöngur.
2. Uppvakningar eða sendingar (aðferðin við að vekja
upp).
3- Fylgjur, svipir og fylgidraugar (ættarfylgjur).
III. Galdrasögur, og hvað galdur sje.
1. J frnáttúrlegar gáfur, skyggnleiki eða ofsjónir, of-
heyrn, forspá, draumvitranir.
2. Töfrabrögð, sem til galdra hafa verið höfð, t. d.
flceðarmýs, flnnabrœkur (skollabrœkur eðaPapeyjar-
buxur), tilberar eða snakkar, sagnarandi, gandreið,
þórshamar, glímttgaldur, brýnugaldur, galdrastaflr,
sœringaþulur og bœnir, útisetur á krossgötum, á-
kvæði, ummæli eða álög, o. s. frv.
3. Galdramanna-sögur.
IV. N á 11 ú r u s ö g u r.
1. Dtjrasögur; hjer heyra undir öll þau dýr, sem ein-
hverjar kynjasögur fara af eða hafa farið, t. d. ill-
hveli, óætisflskar, t. d. blágóman, öfuguggi, loð-
silungur, hrökkáll, o. s. frv., dýr, sem tala, og
fuglar ýmsir, t. d. óðinshani, þórshani, keldusvín;
óskabjörn, pjetursbudda, o. fl.
2. Grasasögur, um öll náttúrugrös, t. d. Brönugrös,
eða Fryggjargras, Freyjuhár, Lokasjóð, Baldursbrá,
skollafót, Maríustakk, o. s. frv.
3. Steinasögur af náttúrusteinum, t. d. óskasteininum,
lífsteininum, steinamóðurinni, o. s. fr.
4. Örnefnasögur um þá staði, sem eitthvað kynlegt
er við.
5. Sögur um lopt.s/ónir og himintungl, um friðarbog-
ann (regnbogann), vetrarbrautina, norðurljósin, víga-
brand, vígahnetti, hafgall, veðrahjálm, hjálmabönd,
úlf og gýl, úlfakreppu, stjörnuhrap, stjörnunöfn
norrœn.
V. H e 1 g i s ö g u r.
1. Guð og kölski.
2. Helgir menn, helzt innlendir.
3. Paradis og helvíti.
4. Refsidómar guðs.
5. Bjátrú úr pápisku og pápiskar bœnir.
VI. Viðburðasögur.
1. Kirkjusögur, helgi kirkna og máttur til áheita, um
klaustrin fornu og biskupsdœmin, o. s. frv.
2. Frá fornmönnum, sögur um hina fyrstu landnáms-
menn og aðra fornfræga menn fram um 1400, hvort
sem þeirra er getið í fornsögum eða ekki, og um
fornstöðvar allar með nákvæmri lýsingu og máli,
og helzt með uppdráttum af tóptum og öðrum
mannvirkjum; þess kyns eru lýsingar á fornum
byggðarlögum og bœjum, sem nú eru eyddir, en
bœjanöfnin þó eptir og önnur örnefni, dregin af
fornmönnum og bústöðum þeirra; hvernig bœirnir
hafi eyðzt. J>á eru Jýsingar á öðrum fornvirkjum
og fornmenjum, sem finnast kunna og fundizthafa,
t. d. garðlög, göngugarðar, vörzlugarðar, stakkgarð-
ar, hagagarðar, haugar, hvar þeir sjeu og við hverja
kenndir, hvort grafið liafi verið í þá, livað í þeim
hafi fundizt, og hvað sje af því orðið. Lýsing ná-
kvæm á fornum þingstöðum, dómhringum, búðum,
hofum, hörgum, blótsteinum, og kirkjustœðum forn-
um með lengdarmáli, þvermáli og ummáli í álnum
eða föðmum, á fornum laugum, brúm (steinbogum
og öðrum brúm, sem gjörðar hafa verið), brautum,
höggnum eða ruddum af manna-höndum. Glögg
lýsing með uppdráttum af gömlum verkfœrum og
áhöldum, fornum útskurði, byggingum, skálum og
af húsbúnaði fornum, t. d. af útsaumuðum tjöldum,
stólum, súlum, súðar- og þilfjölum, byrðum, örk-
um, af vopnum, reiðtygjum, búningum karla og
kvenna, sem menn vita að verið hefur til, með
nöfnum og lýsingum.
3. Sagnir frá seinni öldum af merkilegum viðburð-
um í náttúrunni, jarðeldum, vatnsflóðum, skriðum
og skemmdum, af drepsóttum (t. d. svarta-dauða),
dýrtíð, óárun, og auðnum þeim, sem af öllu þessu
hafastaðið; af voveiflegum dauðdögum og slysum,
af ránum og ránsmönnum, af morðingjum, af skemmt-
unum, reiðum og reiðmönnum; af afreksmönnum,
sterkum mönnum, sjóferðamönnum, göngumönnum,
o. s. frv.
VII. Útilegumannasögur hinar betri, sem hafa eitt-
hvað einkennilegt og sennilegt við sig.
VIII. Æfintýri, eða sögur af kóngi og drottningu í ríki
sínu og karli og kerlingu í koti sínu (garðshorni).
IX. Iíýmnisögur; þær sögur eru mjög meðýmsumóti;
stundum skýra þær frá brögðum og hrekkjum, sem
beitt hefur verið, til að komast sjálfur úr beyglum,
eða til að blekkja aðra; stundum fer atburðurinn
fram á þeim stöðum, sem kýmni á sízt við, ogverð-
ur fyrir það enn hlœgilegri; stundum er undirrót
sögunnar háskalegur misskilningur og fljótræði; sög-
ur af hlœgilegum kvonbónaferðum, af heimskingjum
og ílónum, af ginningarfíflum og nirflum.