Heimskringla - 06.03.1929, Blaðsíða 1

WINNIPEG MIÐVIKUDAGINN
Ágætustu nýtlzku lttunar og fatakrolBS-
unarstofa i Kanada. Verk unalí 4 1 degL
ELMCE AVE„ and SIMCOE STR.
Wtnnipcs —:— Man. _
Dept. H.
XLIII. ÁRGANGUR
6. MARZ, 1929

FATALITUlf OO HREINSUN
IUU S7244 — trmr lfnvr
Hattar kreinaatfir og enduraýjtWr.
Betri hrelniun jafnódýr.
NÚMER 23
Frónsmótið
Mótiö, sem haldiö var í Good-
templarahúsinu fimtudagskveldið 28.
febrúar, sóttu um 400 manns. Stýrði
forseti Bergthor E. Johnson sam-
komunni. 1 inngangsoröum fór
hann nokkrum orðum um afstöðu
hinna yngri Islendinga fæddra og
uppaldra í þessu landi, gagnvart við-
haldi íslenzks þjóðerni vestanhafs.
K vað'1 hann þjóðernistilfinninguna
rika í eðli hinna yngri og jafnvel
einlægari en hjá sumum hinum eldri,
og væri það ef til vill ástæða, að
margir hinna eldri, er fæddir eru á
Islandi, hafa misjafnlega góðar end-
urminningar frá æskustöðvunum.
Þar hefðu margir þeirra miklum erf-
iðleikum mætt, fátækt og mörgu
fleiru, sem enn er skýrt í minni
þeirra. Til hinna yngri sagði hann
að Island væri þeirra draumaland.
Þeir hefðu kynning aðeins af hin-
um fögru Ijóðum og sögum og frá-
sögnum unr fegurð íslands; væri
það því í hugum þeirra ímynd alls
þess, sem væri háfleygt og göfugt.
En þeir yngri væru ekki enn vakn-
aðir til meðvitundar um skyldur þær,
er þeim bæri að rækja við þjóðerni
sitt, og þar væri verkefni hinna eldri
og allra þjóðernisvina. Gerðu á-
heyrendur mjög góðan róm að máli
forsetans.
Á fiðlu skemti Miss Ada Her-
manson og fórst prýðilega. Einnig
sungu þau Mns. Dr. J. Stefánsson
og Mr. Alex Johnson einsöngva, er
vöktu fígnuð að vanda. Séra R
E. Kvaran las itpp prýðilega, og
gamankvæði flutti Lúðvík Kristjáns-
son sem gerði áheyrendum sérlega
glaða stund.
Aðal ræðuna flutti séra Rúnólfur
Marteinsson. Var það erindi bæði
fróðlegt og skemtilega flutt. Lagði
hann mikla áherzlu á að það stríð,
sem staðið hefði að undanförnu rnilli
Vestur-íslendinga, væri ekki eins til
finnanlegt eins og fljótu bragði virt
ist, þegar tillit væri tekið til þess,
hvað ríkt það væri í eðli íslendinga
frá öndverðu, að standa í innbyrðis-
skærum. Sagði hann að ekki sæti
á þeim, að finna að öllu, sem væri
verið að reyna að gjöra, er ekki
vildu taka þátt í eða væru í félags-
skapnum. Ef þeir virkilega bæru
hlýleik í brjósti til þessara mála, þá
ættu þeir að vera í félaginu og revna
að,umbæta það, sem þeim þætti mið
ur. Talaði hann um bókmentalegt
gildi þjóðernisviðleitni okkar, og má
óhætt fullyrða að ræða hans öll var
stórhuga hugsjón, er kom frá ein-
lægum og friðelskandi Islending.
Ræða sér Rúnólfs var ágæta vel
tekið, og yfirleitt skemtu áheyrend-
ur sér vel. En langmest aðdáun
féll í skaut Lilju litlu Johnson, dótt-
ur Frónsforsetans, hr. B. E. John-
son og konu hans, frú Kristínar,
Björnsdóttur Byron. Lilja litla er
aðeins þriggja ára, svolítið, yndis-
legt, ljóshært hnoða, er las íslenzka
þulu og kvæði, frábærlega skýrt og
vel, svo ómögulegt var annað en að
hvert hjarta kæmist við, og með
lýtalausum, íslenzkum hreim og fram
burði. Foreldrar hennar eru bæði
fædd hér í landi og uppalin, og af
þeim hefir hún lært, og máske eitt-
hvað af öfum og ömmum. —Og svo
er fullyrt að ómögulegt sé að kenna
börnum hér íslenzku !
Voru rausnarlegar veitingar fram
reiddar í neðri sal hússins og var
það almæii manna, að á engu Fróns-
móti hefði slík regla og eftirlit ver-
ið á öllu. Skemti fólk sér við dans
til kl. 1 og virtust allir halfa átt
góða kvöldskemtun hjá deildinni
Frón.
“Áttavizka”
I seinus‘u Heimskringlu er igrein
með þessari fyrirsögn. Hún er tek
in úr Toronto Financial Post, og
fjallar um það að ekki sé allt í Am-
eríku mest “í heimi.” Engum hugs
andi Bandarikjamanni dettur hug að
svo sé. “Mest í heimi” er frenmr
meinlaus orð hér hjá okkur, og vana-
lega eru þau tekin með dálitlu salti.
Og sömu meiningu hafa þessi orð í
Canada. En þegar ég er að fræða
Amerikumenn um það að bezti salt-
fiskur “í heiminum” komi frá ís-
landi, þá segi ég það í hjartans ein-
lægni. Annars er þessi áttavizku-
grein all fróðleg. Þó er mér næst
að halda að höfundurinn hafi gert
helzt til mikið úr brezku skipasmiðj-
unum en, aftur á nióti, of lítið úr
skipasmiðjum Bandaríkjanna. Eins
og allir vita, þá eru Bretar einhverj-
ir mestu sjómenn og skipasmiðir “í
heimi.” Þó var það heppilegt að
undantekning , var gerö á þýzkum
skipasmiðjum, því að Þjóðverjar
voru komnir á undan Brgtum fyrir
stríðið í ýmsum greinum í skipa-
smíði, sérstaklega í stórskipasmíði.
Samt eru þau farþegaskip sem mesta
undrun hafa vakið á síðasta ári,
hvorki brezk né þýzk, þau eru amer-
ísk, byggð at' Bandaríkjaskipasmiðum
og Bandaríkja verkamönnum í skipa
smiðjum Baitdaríkjanna. Fljóta þau
nú á sjónum sem meistarastykki í
sinni grein. Þau eru liin einu far-
þegaskip sem drifin eru með raf-
magni eða svokallaöri "Turbo-Elec-
tric Drive." Vélarúm í orðsins
gömlu merkingu. er ekki til í þessum
skipurn, sem eru 34 þúsund og 32
þúsund smálestir og því engin "barna
leikföng!” I>essi skip eru eign
Panama Pacific línunnar og heita
California og Virginia. Þau sigla
milli New York og San Francisco.
Þriðja skipið, ennþá stærra, er nú í
smíðum. Skipasmiðir frá Englandi.
Frakklandi, Þýzkalandi og Italíu hafa
gert sér sérstaka ferð til Bandaríkj-
anna til þess að skoða þessi skip, og
'g'et ég látið Heimskringlu té um-
mæli þessara manna. Þeir halda að
þessi skip séu hin “mestu í heimi.”
Annars eru þetta smámunir og varla
eyðandi bleki á þá. En það er
andinn á bak við greinina, eins og
hún birtist í Heimskringlu, sem kem-
ur mér til þess að skrifa þessar lín-
ur.
I seinustu tvö ár virðist það hafa
verið ein aðal s‘efna Heimskringlu
að henda gamni, háði og skætingi i
Bandaríkin. Þetta hefir verið aug-
ljóst öllum lesendum Heimskringlu.
Svo ramt hefir kveðið að þessu, að
varla kemur svo sex þumlunga frétta
grein um Bandaríkin að ekki sé þar
eitthvert hnjóður til Bandaríkjanna.
Islendingar hafa búið í Banda-
ríkjunum í meir en 50 ár og orðstír
þeirra hefir í alla staði verið eins
góður og samlanda þeirra í Kanada.
Bandaríkja Islendingar hafa reynst
góðir borgarar þessa lands, og þeir
hafa ekki haft hina minnstu ástæðu
til þess að skammast sín fyrir þjóð-
rækni sína gagnvart landinu, sem
þeir búa í; landinu, þar sem börn
þeirra hafa fæöst og þar sem ást-
vinir þeirra eru grafnir. íslendingar
í Bandaríkjunum eru því óaðskiljan-
legur hluti Bandaríkjaþjóðarinnar.
Þegar vingjarnlega er talað til Banda
rikjamanna-, þá er þannig talað til
okkar, íslendinga Bandaríkjanna.
Þegar háði og illkvittnisskætingi er
kastað í þessa þjóð, þá förum við
íslendingar ekki varhluta af því. Það
er ekki hægt að segja að við höfum
stokkið upp á nef okkar við hvert
lítilræðið. Vér höfum sýnt þolin-
mæði. En nú er nóg konfið áf svo
góðu. Við erum orðnir þreyttir á
þessu eilífa illgirnisstagli um þá þjóð
sem þetta land byggir. Þó kastar
það tólfunum sem þessi Halldór
Kiljan Laxness hefir að segja urn
Bandaríkin, bæði í blöðunum á Is-
landi, íslenzkri alþýðu til fróðleiks,
og í Heimskringlu. Þessi maður nýt-
ur gestrisni þessa lands. Hann hefir
dvalið hér sem gestur í ein tvö ár,
en ennþá virðist hann ekki hafa séð
annað en “mentunarleysi Ameríku,”
bjálfaskap okkar og fíflskap. Eina
undantekningin er Upton Sinclair.
Þessi Laxness, eins og flestir sem að
heiman hafa komið. hefir notið góð-
vildar og gestrisni Vestur-Islendinga.
Þó kvartar hann undan því, i íslenzk
um blöðum, að Vestur-Islendingar
séu að drukkna (eða sökkva ?) i “am-
erískri 'húmbúgsmenning,” I "þjóð
félagsmálum” erum við “hreinir
bjálfar.” Hugmyndir okkar uni
“þjóðfélag og stjórnmál” eru “barna
legar og úreltar” og að Evrópumenn
áliti okkur “fífl” “Margt er reik-
ult og fáránlegt í ameriskum skoð-
unum yfirleitt.” Hann segir að
"hin mentaða F.vrópa” les næstum
enga aöra ameríska höfunda en Up-
ton Sinclair,” o. s. frv., o. s. frv.—
Hugmyndin sem þessi Laxness er
að reyna að koma inn í íslenzku
þjóðina, er að Bandaríkjamenn lifi
og hrærist í andlegu myrkri og að
fáfræði og heimska sé okkar trade
mark. Hvort að heimaþjóöin, sem
þessi rithöíundur og íslenzki menta-
maður er að t'ræða, leggur mikið
mark á þessi skrit' hans, eða hvort
íslenzkri alþýðu þyki ummæli hans
um Bandaríkin réttmæt, smekkleg,
(Frh. á 8. bls.J -
Opið bréf
til G. T. Athelstan
að mér detti í hug að líkja persónu j
H. K. L. við þesa menn. Eg þekki j
manninn ekki nema af afspurn, og i
mér er sagt að hann sé mesta prúð- I
menni í framkomu og sambúð. En ;
ég á endilega von á að, endist honum :
aldur, verði hans getið þegar ég og
þú, Trvggvi rninn, og Calvin og Hér- !
bert eru gleymdir lýðnum. Finnst
þér, annars, ekki hálf þunt, að þetta
skuli alltaf ganga svona til: samtíð
stórskáldanna skuli aðeins festa auga
á svonefndum göllum þeirra, en láta
framtíðina gleðjast yfir gáfum
þeirra og skapa þeim ódauðlega
frægð? Er ekki kominn tími til þess
að þeir sem á annað borð hafa vit
og hjarta til að meta, eða öllu held-
ur njóta skáldskaparins, staldri við
áður en þeir þjó a út í þvöguna sem
sifellt urrar og geltir að þeim sem
fara sína leið þrátt fyrir allar kúa-
götur ? Getur þér ekki skilist að
skáldin eru allra manna næmust fyr-
ir þeim straumum, sem samtíð þeirra
andar að þeim, að þegar góðir
drengir, eins og þú, snýst á móti þeim
sem hugsa aðeins um aði lækna
blindu bræðra sinna, verður þú
þrándur í götu, ekki aðeins umbóta-
mannsins, heldur sjálfra umbótanna?
Þegar menn eins og Laxness og Up-
ton Sinclair berja á samtið sinni,
verður maður að átta sig, áður en
lagt er í móti þeim. Annars er eins
víst að þeir hafi fulb. ástæðu til
þess að kalla mann flón, og þó sú
nafnbót sé hárviss að koma manni
i meirihlutann, trúi ég naumast, að
þú viljir slíkt tiKinna......
Og vertu nú blessaður og sæll!
Þinn,
/. P. Pálsson
Elfros, 4-3-29.
Frumherjar
Gamli góðkunningi!
Vegna þess að þú átt hjá mér
bréf, og það virðist nú tízka aö skrifa
kunningjum sínuni í íslenzku blöð-
unum, datt mér i hug að rabba stund
arkorn við þig svona eins og á ár-
ununi, eöa öllu heldur spyrja þig
nokkurra spurninga. Þetta kemur
til út af ritgerð þinni í siðasta tölu
biaði Heimskringlu, viðvíkjandi hon-
um Halldóri K. Laxness.
Eg varð dálítið. hissa að sjá þig
taka þér nær nokkrar hnútur frá
honum í garð Ameríkumenningar-
innar, en kjúkna-regnið sem landar
hans demba yíir hann nær sem færi
gefst.
Mér er það fullljóst, að eins góður
drengur eins og þú ert, finnur til ef
þér finnst fósturjörðinni misboðið.
En hitt er mér alveg hulið, að þú
skulir ekki reiðast þeim verr, sent
fæddir eru og uppaldir i Bandaríkj-
unum. og sem óskyldir eru þér að
öllu leyti, heldur en 'gáfaða íslenzka
skáldinu okkar, honum H. K. L.
Hvað. annars, lestu eftir umbóta-
menn, þá sem nú eru uppi í Banda-
rikjunum? Hvað hefir þú þar til
santanburðar við þesar fáu línur H.
K. L., sem þér finnast svo háskaleg-
ar? Er það Saturday Evening
Post, American Magazine, Cosnto-
politan og þesskonar góðgæti? Veiztu
að rnestu og beztu critics bg rithöf-
undar Bandaríkjanna gera háð og
narr að þessunt skrautskruddum'?
Lestu "The Nation,” “The New Re-
public.’’ eöa hefir þú lesið “Boston?”
Hefir þú nokkurntíma heyrt getið
iim nokkuð stórmenni andans, sem
ekki hefir haft horn meiri hluta sam-
tíðar sinnar í siðu sér ? Hefir þú
lesið æíisögur þeirra — til dæmis
Oscar Wilde, Francois Villon og
Heinrich Heine? — Ekki svoleiðis.
(Franth.)
Jón Thoroddsen vakti mönnum
hlátur meö góðlátri glettni, Gestur
byrlaði þjóðinni beiska gremju með
nístandi napurhæðni. Orðs hins
unga skálds voru nokkurskonar and-
legar hnúíasvipur á hræsni heims-
ins, og þeir hljóðuðu auðvitað hæst,
sem verðskulduðu hirtinguna öðrurn
fremur.
Það er auðsætt, að Gestur hefir
unað illa sambúðinni við sína ná-
unga, og má vel vera að orsökin
hafi að einhverju leyti búið í honum
sjálfum. En einmitt þessi lífs-
grenija gerði hann glöggskyggnari á
gallana og skáldskap hans, eðlilega,
nokkuð einhliða. En þrátt fyrir
það flanaði hann sjaldan út í- fjar -
stæður. Allflestar sögur hans hafa
orðið heimaþjóðinni huggrónar, / af
því þær lýstu vissum veruleika lífs-
ins svo átakanlega, að\ mönnum varð
blátt áfram ómögulegt að gleyma.
Gestur greip einmitt á mesta mann
lífsmeininu — á tvöfeldninni, sem
myndar þetta ógudega ósamræmi
milli orða athafna. Hann sá oft-
ast úlfslundina undir sauðargærunni;
enda verður því aldrei neitað, að
menn nota allt of oft fagrar játning-
ar til þess að friða samvizkuna og
yfirskins guðhræðslan hylur stund-
um guðlausustu grimmdarverkin.
Hvernig leit nú heimurinn út frá
Gests bæjardyrum séð? I kirkjunni
dýrkuðu menn Krist og vegsömuðu
kærleikskenningar hans, en hvar
sást þeirra merki í mannlífinu sjálfu?
Jú, mætti svara, í kærleiksþeli ýmsra
einstaklinga, en einstöku göfugmenni
hafa líka verið til hjá ötlum þjóð-
um á öllum öldum.
Af hverju má dæma kærleiksþroska
þjóðanna? Af meðferð þeirra á
Ó, ÍSLAND, ÍSLAND!
Ó, ísland, ísland, allur heirnur minij!
Eg ungur lifði þinni dýrð og frægð.
En hvar er gullöld glæst og sigur þinn?
Er gleymd þín saga — forlög af þér rægð?
Er frelsið aðeins ungi í hreiðri ber,
sem engin getur sprottið fjöður ný>
á meðan “frændur” fornöld skera af þér
og frægðarljóma þínum sveipast í?
Eg veit að þú í veröld smáland ert.
Eg veit hvert land er jarðar moldar-barn,
úr sama grjóti — sama vatni gert,
og sál þess knýtt við firði, eld og hjarn.
En þetta er sama saga um allan heim,
og samt er lögmál þjóða og einstaklings
að búa að sínu — bindast mætti þeim,
sem byggðir skapar innan landsins hrings.
Og f.yrst að ég er ég og þú ert þú,
og þú og ég hið sama líf og hold,
og þú ert allrar æfi minnar trú
og andinn helgi og Paradísar fold,
Þá svíður mér að láta óðul öll,
og æðsta draum í nær því fimmtíu ár,
í þeirra vald, er suðræn tærðu tröll,
unz tungan varð í munni þeirra dár.
Þeir fyrstir þjóðá frelsið tóku af oss
og fluttu sundrung inn í líf og blóð,
og níddu oss undir konunjgsok og kross
og kistulögðu Grænlands ungu þjóð.
Og þeir eru ekki alveg hættir enn:
Þeir eiga Svalbarð — gleypa Vínlands fund
og Leif og Snorra — alla andans menn —
og allt, sem prýddi oss mest á hverja lund.
Hvað gagnar oss að glamra um ríkis sæmd
og gambra um frjálsa þjóð og sjálfstætt land,
ef dóttir Ása af alþjóð verður dæmd
sem ambátt sögulaus við fiskisand?
Og jafnvel æran ungþjóð dæmd er frá
í augum heims og skrælings nafnið veitt
ef “frændur” vorurn feðra arfi ná
og föðurland er sögu og heiðri reitt.
Því trú mér, þjóð mín: Austmanns eðlið spozkt
á áhangenda millíónir nú
sem “sanna” að íslenzkt allt sé “gamal-norskt”
og íslendingar Norðmannanna hjú.
Hvað gildir sönnun þúsundanna þjóð,
sem þegir líkust bundnum fórnarhrút,
sem notar hvorki horn sín eða hljóð
en hnígur stunginn til að blæða út?
Hver fær með þögn í heimi háan sess?
Og hver veit sannleik þann, sem dulinn er?
Þú veizt að heimur hlýðir bezt til þess,
sem hæst og oftast fram sinn málstað ber.—
Eg veit þú, ísland, vilt ei hreykja þér,
en vilt að aðrir finni sannleik þinn.
En þögn er gleymska — gleymska dauðinn er,
þitt grafar-krossmark allur sigurinn.—
Þú íslands son, er saugst úr móður blóð
svo sál þín gæti stækkað skólum í!
Hvort veiztu ei að þú svíkur þína þjóð
með þögn — á meðan geisa falsrit ný,
sem ræna land þitt rétti, sögu, frægð?
Hví reiðistu ei og gefur ærlegt högg?—
En þú vilt máske bljúgur biðja um vægð
og bikar smánar tæma nið’r í lögg?
Þig hrópar á þín heygða feðra þjóð,
þig lieimtar fram hver sannleiksdropi í þér,
þig hvetur djarft þín saga, sæmd og ljóð,
þig særa dalir, fjöll og skagi hver,
þér ögrar bróður-þjóðin liorfna úr heini,
þér hugar frýr þín elzta og bezta trú:
þú haslir völlinn Heljarsinnum þeim,
sem helgidóm þinn rændu fyr og nú!
Þ. Þ. Þ.
♦

♦

I
I

smælingjunum: munaöarlausu börn-
unum, ósjálfbjarga gamalmennum,
opinberu þurfalingunum og síöast en
ekki sízt, skepnunum. Þetta erit
vorir minnstu bræöur, og þurfa, öll-
um öörum fremur, kærleikans viö.
HvatSa meöferð sættu þessir smæl-
ingjar, almennt, á Islandi um þaö
leyti, sem Gestur skrifaði “Kærleiks-
heimilið.”
Ef hestarnir heföu mátt niæla,
hvaöa vitnisburð myndu þeir hafa
gefiö Islendingum, meöan þeir hýmdu
í vetrarhörkum. klökugir, skjálfandi
og svitastorknir ubdir kirkjuveggj-
um, og undruðust stórlega hvaö
húsbóndinn hlustaði lengi á helgar
tíðir. Hesturinn, þarfasti þjónn
Islendinga, sem bar hann yfir árnar,
bjargaði honum úr svo margri hættu,
létti honuni svo oft erfiðið, varö oft
að berja klakann í norðan garöinum,
einungis af því að hann var ekki
alinn til mötu. Þó vit hans og trú-
lyndi bjargaði drykkjurútnum heim
til húsa, hreppti hann tíðum álíka
laun og reiðhestur hreppstjóirans í
sögunni "Skjóni,” eítir Gest.
En hvað er nú að segja um “kær-
leiksheimilin ?” Mörg íslenzk, sveit
arheimili, á dögum Gests, voru auð-
vitað stórum lætri en Borg, og sjált'-
sagt minnumst við öll ýmsra hús-
rnæðra, sem voru allt öðruvísi og
stórum hugþekkari en hún Þuríður
gamla. En inunu samt ekki flestir
Islendingar, sem tækifæri og skyn-
semi höfðu til þess að athuga þjóð-
lif fyrir 30 til 40 árum, kannast við
(Frh. á 5. bls.)