Heimskringla - 20.08.1930, Qupperneq 5

WINNIPEG, 20. AGtrST 1930.
HEIMSKRINCLA
5. BLAÐSIÐA
beizlun fossa, hafa án efa verið ærið
óljósar, ef dæma má af því, að mál-
ið komst fljótt inn á aðra braut. I
staðinn fyrir að hugsa um viðráðan-
lega hagnýtingu vatnsaflsins til lýs-
ingar, vélareksturs og síðar suðu, en
það var sú braut, sem virðast mætti
nú, að legið hefði beinast við og sem
bæði Norðmenn og Svíar fóru fram-
an af (stóriðnaður Norðmanna byrj-
ar ekki fyr en 1906—10 með saltpét-
ursiðnaðinum), þá komst málið inn
á loftkastalabraut, ef svo mætti
nefna, og það svo rösklega, að á ein-
um áratugi höfðu ýmsir menn inn-
lendir og útlendir fest kaup á eða
tekið á leigu mestallt vatnsafl stór-
ánna hér og hugðust nota það til iðn-
aðar.
Fyrsti samningur um kaup vatns-
aflsréttinda er frá 1887. Þá kaupir
enskur maður Andakílsfossana fyrir
2550 kr. 1907 semur Alþingi lög, er
mæla svo fyrir að aðeins Islending
ar eða menn búsettir á Islandi megi
hafa leyfi til að hagnýta vatnsafl,
og að eignar- eða notkunarréttur-
inn megi ekki vera lengri en 100* ár,
en þá falli vatnsréttindin endur-
gjaldslaust til ríkisins og mannvirki
öll með matsverði.
Þessi lög binda ekki þetta brask
með fossana ,og 1917 er svo komið,
að 4 aðalfossafélög eiga allt vatns-
afl stóránna og nokkur minni félög
áttu vatnsréttindi á Vestfjörðum og
Austurlandi. Félögin höfðu íslenzka
stjórn samkvæmt lögum, og voru að
öðru leyti útlend, enda kom féð frá
útlöndum, aðallega Danmörku, Nor-
egi og Englandi.
Arið 1917 kom i fyrsta skifti beiðni
fram á Alþingi um sérleyfi frá Fossa
félagi Islands til virkjunar á Soginu.
Var sett milliþinganefnd til þess að
athuga beiðnina, og jafnframt fossa-
málin yfirleitt. 1918 kom önnur
beiðni frá fossafélaginu Titan um
sérleyfi til virkjunar á vatnsréttind-
um i Þjórsá. Var henni einnig vís-
að til fossanefndarinnar. 1919 skil-
Þessi lög voru numin úr gildi í
vatnalögunum, án þess þó að vatna-
lögin tækju upp öll ákvæði þeirra.
Sökum þess voru lögin um raf-
orkuvirki sett 1926 til þess að fylla
skarðið aftur.
* * *
Stöðvar með 50—60 watta afli á
mann, má telja nægilegar til lýsing-
ar og smávélareksturs, ef aflið er
tryggt. Sé aflið fyrir neðan 30
wött, er ekki hægt að hafa fullkomna
lýsingu^ enda hefir orðið, t. d. á
Siglufirði, að setja upp oliuvél til að-
stoðar.
Til þess að fullnægja suðumark-
miðinu einnig, þarf 150 watta afl á
mann til jafnaðar. Eru það aðeins
Bíldudals og Reyðarfjarðarstöðin, er
hafa svo mikið afl.
Bildudalsstöðin er eina stöðin, sem
hefir stiðutaxta sem aðaltaxta á
! gjaldskrá sinni. (Gjaldskrá frá 1919,
11. árskw. kostar 235 kr., 2 árskw.
435 kr.). Reyðarfjarðarstöðin er
lang aflmesta stöðin og á að geta
selt einnig til allverulegrar hitunar.
J — Gjaldskrá hennar er enn ekki
sett.
Allar hinar stöðvarnar hafa starf-
að nokkuð mörg ár, og eru yfirleitt
orðnar of litlar, bæði af því að kaup-
túnin eru í vexti, og svo af hinu, að
notkunin og kröfurnar vaxa til auk-
ins rafmagns.
Olíuaflstöðvarnar í þeim kauptún-
um, sem hafa ekki vatnsafl, eru til-
tölulega enn aflminni. Það er þvi
greinilegt, að á næstu árum stendur
fyrir dyrum aukning allflestra nú-
verandí aflstöðva í kauptúnum lands-
ins.
1 kauptúnum þeim og kaupstöð-
um, sem hafa rafmagn, eru samtals
52,000 íbúar í árslok 1928 eða helm-
ingur allra landsmanna.
1 sveitum hafa verið reistar nokkr
ar smástöðvar, flestar fyrir einstaka
bæi, fáeinar fyrir tvo eða þrjé bæi
saman. Flestar þessar stöðvar eru
vatnsaflsstöðvar, margar fremur ó-
Mjólkurá o. fl. í Arnarfirði, 35,000.
Samtals 2,267,000.
írrkomusvæði þessara áa er um
einn þriðji hluti alls landsins. Þessar
ár eru vel fallnar til hagnýtingar við
stóriðnað. Er hér sunnan lands, á
tiltölulega litlu svæði, hægt að fá
1.5 miljón hestafla, í Þingeyjarsýslu
tveir þriðju miljón hestafla, en rúm-
ar tvær miljónir hestafla á öllu land-
inu, sem ekki er sjáanlegt að unnt
sé að hagnýta á annan hátt en til
stóriðnaðar.
Þó eru einstaka fossar í þessum
ám, sem er vel hugsanlegt að virkja
út af fyrir sig til almenningsnotkun-
ar, svo sem Efra Fall í Sogi, Goða-
foss o. fl.
Annar flokkurinn eru miðlungsár,
eitthvað um sextíu að tölu, er hafa
1—10 þúsund hestöfl i einstöku auð-
virkjanlegum fossum eða flúðum,
sumar marga staði hvern upp af öðr-
um, er virkja má smám saman. -—
Samtals er hestaflatala þessara áa
áætluð liðug 1 miljón. Þetta er sá
flokkur fallvatna, sem viðráðanleg-
astur er til virkjunar til almennings-
þarfa víðsvegar á landinu, þegar um
samveitur er að ræða.
1 þessum flokki má nefna t. d.
sunnanlands: Ragnárnar Eystri og
Ytri, Elliðaárnar, Botnsá í Hvalfirði,
Andakílsá, og norðanlands: Fnjóská,
Glerá, Fljótaá, Svartá i Skagafirði
o. m. fl. —
1 þriðja flokki eru allar smáár og
lækir um land allt. Er áætlað að
virkjanlegt sé af þessu tæp 1 milj.
hestafla. 1 þessum flokki eru flest-
ar þær ár, sem teknar hafa verið til
virkjunar hingað til. Fyrir afskekkt
kauptún og einstaka bæi, þar sem
samvirkjun verður ekki við komið,
eru þessar ár viða vel lagaðar til
virkjunar, til þess að fullnægja raf-
magnsnotkún almennings í um-
hverfinu, og margar helzt til smáar.
Þessi vatnsföll eru svo víða, að
engin leið er að virkja þau öll fyrir
kostnaðarsakir, enda alveg óþarfi, af
ar fossanefndin áliti með frumvörp-
um að vatnalögum og sérleyfislög-
um ásamt lögum um raforkuvirki.
Vatnalögin náðu samþykki Alþingis
eftir ýmsarbreytingar árið 1923, sér-
leyfislögin 1925. Bæði áðurnefnd fé-
lög höfðu þá dregið umsóknir sinar
aftur.
Eftir að vatnalögin komu, hefir
litil hreyfing verið á málinu. Fossa-
kaupin voru um garð gengin. Það
hafa að vísu tvö félög sótt um sér-
leyfi síðan og fengið heimild þings-
ins, en þau hafa ekki komið af stað
neinum framkvæmdum, hafa skort
til þess fjármagn.
I allri þessari viðleitni til virkjun-
ar á stóránum voru hugmyndirnar
um hagnýtingu vatnsaflsins mjög á
reiki. Því var haldið fram, að ef
vatnsaflið fengist virkjað, kæmi iðn-
aðurinn svo að segja af sjálfu sér á
eftir, til þess að hagnýta aflið, og
jafnframt myndi almenningur geta
fengið nóg rafmagn til afnnota mjög
fyrirhafnarlítið og mjög ódýrt. Hvor
ugt þessara atriða eru nærri sanni.
Iðnaðinum hefir aldrei orðið skota-
skuld úr því að útvega sér rekstrar-
afl, hvar sem hann hefir risið upp.
ödýrt vatnsafl er að vísu ágætt skil-
yrði fyrir iðnaðinn, en ekki nema eitt
af mörgum, og oft á tíðum ekki það
mikllvægasta.
Um hitt atriðið má segja, að veitu
kostnaður rafmagnsins getur orðið
tvöfalt dýrari eða meira en virkjun-
arkostnaðurinn í aflstöðinni, svo að
langt er frá því, að almenningur geti
fengið rafmagn úr stórum aflstöðv-
um fyrirhafnarlitið.
Hér á landi þyrfti ekki aðeins að
sækja allt fjármagn til útlanda, held
ur og alla kunnáttu og starfskrafta
til iðnaðarins einnig. Var því ekki
að furða, þótt þessum þætti fossa-
málanna lyki að þessu sinni eins og
raun er á orðin án annara fram-
kvæmda en þeirra aðgerða Alþingis,
að setja áðurnefnd lög, og bera þau
eðlilega ýms merki þess, að óljósar
hugmyndir um stóriðnað hafi kom-
ið þeim af stað.
* * •
Jafnfram þessari hlið málsins, er
hefir reynst með öllu óviðráðanleg,
byrja ýms kauptún að hugsa um að
virkja nálægar smáár til almennrar
notkunar, hvert í sínu umdæmi. —
Fyrstur er Hafnarfjörður. Þar
gekkst Jóhannes Reykdal trésmiður
fyrir því árið 1902 að setja upp vatns
aflsstöð við Hafnarfjarðarlæk. Hafði
hún 16 kw. afl út úr stöðinni og starf-
aði á vetrum í 25 ár, en þá var hún
orðin ónóg af því að bærinn hafði
vaxið töluvert á þessum tíma, en
aukning á aflinu erfið.
Það var ekki fyr en 10 árum sið-
ar að næsta stöð var reist á Eski-
firði, en úr því rekur hver stöðin aðra
með stuttu millibili.
Arið 1915 setur Alþingi lög um raf-
magnsveitur, er miðaðar voru við
innlenda þörf og aðallega ætlaðar til
þess að tryggja sveitastfórnum for-
gangsrétt til hagnýtingar á vatns-
afli til almenningsþarfa, og þar með
að hindra það, að fossakaupin gerðu
sveitafélögunum mein.
fullkomnar, en flestar tiltölulega afl-
miklar. Fyrsta stöðin mun vera sú
er reist var á Bíldsfelli í Grafningi
nokkru eftir aldamót. Var hún ein-
göngu til ljósa. Fyrir eitthvað átta
árum var hún aukin og endurbætt
og hefir nú afl til eldunar einnig.
Næstu stöðvar komu ekki fyr en
mörgum árum seinna, og yfirleitt
tók stöðvum þessi ekki að fjölga fyr
en á síðustu árum. — Munu þær nú
vera um 100 alls, og mun þá láta
nærri að 1000 manns í sveitum njóti
þeirra.
Þótt stöðvar þessar séu yfirleitt
aflmiklar, svo að ekki mun þurfa að
bæta þær að því leyti, munu þær þó
ekki vera til frambúðar, margar
hverjar. Hefir verið lagt mjög kapp
á að gera þær ódýrar, en þá minna
hugsað um endingu þeirra. Þar sem
einnig kröfurnar vaxa stöðugt til
þess að rafmagnið sé tryggt og að
spennan haldist ávalt rétt, er ekki að
efa, að þessar stöðvar þurfi einnig
umbóta á næstu árum.
2. Vatnsaflið á Islandi.
Það hafa fáar athuganir verið
gerðar á vatnsrennsli ánna hér á
landi, miðað við það, sem sjálfsagt
er talið í öðnjm löndum, þar sem
tekið er að nota vatnsafl. Allar
vatnsaflsstöðvar, sem hingað til hafa
verið settar upp eða áætlaðar hér,
hafa haft sáralitlar og sumar engar
vatnsmælingar á að byggja; er þá
ekki nema eðlilegt, að misjafnlega
hafi tekist til um þær. Erlendis
þykir sjálfsagt ,að ríkisstjórnin láti
mæla og birta skýrslur um vatns-
rennsli ánna líkt og veðurskýrslur
eru birtar. Hér á landi mun að til-
hlutun ríkisstjórnarinnar vera gerð-
ar vatnshæðarathuganir í eitthvað
18 ám, einu sinni eða tvisvar í viku.
en engar rennslismælingar.
Það, sem menn vita um vatnsafl-
ið á Islandi, er því byggt á strjálum
mælingum vegna fyrirhugaðra virkj
ana og áætlunum að öðru leyti.
Þegar fossanefndin starfaði árin
1917—19, gerði hún (Jón Þorláks-
son) tilraun til þess að reikna út
vatnsaflið á öllu. Komst *hún að
þeirri niðurstöðu, að það 'ífnundi vera
samtals 4 miljónir hestafla, er talið
yrði virkjanlegt nú á dögum. Þessi
tala er miðuð við ársmeðalrennsli
ánna.
' Síðan hafa verið gerðar áætlanir
um virkjun nokkurra fallvatna og
vatnsmælingar á nokkrum stöðvum
sem starfað hafa síðan. En þær upp-
lýsingar, sem við það hafa fengist,
breyta í engu þessari áætlun, og
verður því hér gengið út frá henni
um hestaflatöluna.
Vatnsafli landsins má skifta í 3
flokka. Fyrsti flokkur er stórárn-
ar, þær er nokkurt fall hafa, en þær
eru þessar:
Þjórsá með Tungná, meðal hest-
aflatala, 940,000.
Hvítá, ölfusá með Sogi o. fl., 600,-
000.
Jökulsá á Fjöllum, 380,000.
Laxá úr Mývatni, 100,000.
Skjálfandafljót, 200,000.
Lagarfljót, 12,000.
því að í stórum landshlutum er auð-
séð, að ódýrara verður að taka eitt
vatnsafl úr öðrum flokki og veita
rafmagni í samveitur frá þvi milli
bæja og kauptúna, heldur en að reisa
einkastöðvar við hverja bæjará eða
læk. Sumstaðar eru þó staðhættir
þannig, að samveitu verður ekki við
komið, og þá eru einkastöðvarnar
nauðsynlegar. Vatnsaflið er svo
víða og svo mikið handa okkur —
við erum vatnsaflsauðugasta land
jarðarinnar að tiltölu við fólksfjölda
(40 hestöfl á mann) — að hagnýt-
ing vatnsins ætti að vera auðveld.
3. RafmagnsnotUun.
Horfur.
Rafmagnsveita er nær til nokkuð
margra rafmagnsnotenda, þarf að
hafa 200—250 watta afl á mann, tii
þess að geta fullnægt þeim markaði
sem telja má að þegar sé fyrir hendi.
Þessi markaður er lýsing, suða,
nokkur hitun og ýmiskonar véla-
rekstur iðnaðarmanna og annara at-
vinnuvega landsmanna. Til þess að
vera til frambúðar, þarf að vera hægc
að auka aflið um jafn mikið, upp í
400—500 wött, og er þó ekki komið
að því marki, sem fyrirsjáanlegt er
að rafmagnsnötkun muni geta kom-
ist upp i eftir fáa áratugi.
Það er því ekki nema eðlilegt, að
Alþingi hafi séð nauðsyn þessa máls,
enda hefir það legið fyrir tveim síð-
ustu þingum. Málið hefir þó ekki
verið rætt þar rækilega, en segja má,
að tvö aðalatriði þess hafi þó komið
skýrt fram. Hið fyrra er, að til
þess að rafveitur um sveitir geti orð-
ið nægilega aflmiklar og fjárhags-
lega tryggar, þurfi þær nokkurs
styrks. Hitt atriðið er, að virkjan-
irnar og veiturnar verði þannig gerð
ar, að ódýrasta og haganlegasta til-
högunin fáist í hverjum landshluta.
Eins og áður var minnst á, er vatns-
aflið til hvarvetna, en ekki víst, að
næsti lækur sé ávalt beztur.
Þingið hefir í þessu máli eingöngu
haft rafveitur í sveitum í huga. En
nú er *full þörf á að sjá kauptúnun-
um einnig fyrir auknu rafmagni, og
reynslan hefir sýnt, að kauptúnaraf-
veiturnar geta borgað sig vel fjár-
hagslega. Liggur því mjög nærri,
að taka málið upp á víðtækara grund
velli, og sameina kauptúnarafveit-
urnar og sveita rafveiturnar, að
minnsta kosti að því er aflstöðvarn-
ar snertir, alstaðar þar sem hægt er.
A þann hátt má- án efa ná betri fjár-
hagsafkomu þessara fyrirtækja en
ella. Sé þetta gert, má óhætt full-
yrða, að styrkurinn til sveita raf-
veitnanna verður ekki það mikill, að
hann reynist ekki vel kleifur úr ríkis-
sjóði fyrir veitur um mikinn hluta
landsins, jafnvel þótt lagningu sveit-
anna væri hraðað nokkuð.
Það hefir í umræðum um þessi mál
á tveim síðustu þingum oft verið
nefnd ágizkuð upphæð 70 milj. kr..
er rafveita Isíands mundi kosta. —
Þessi upphæð hefir þótt, sem von er
til, svo há, að hún mun heldur hafa
dregið úr mönnum kjarkinn. En
þessi upphæð út af fyrir sig er vill-
andi á þessu stígi málsins, þótt hún
kunni að vera nærri lagi. Bæði er i
þessari upphæð talið með verðmæti
allra raftækja og innanhússlagna
notenda rafmagnsins.en sá kostnaður
kemur fjárhagsafkomu sjálfra raf-
magnsveitanna ekki við. Hann hafa
notendurnir ávalt greitt af tekjum
sínum undir eins og þeir hafa átt
kost á að fá rafmagnið. Og sömu-
leiðis er ekki um það að ræða, að
leggja út í rafveitu Islands í einu
taki, heldur að byrja á að veita raf-
magni um tiltækilegustu sveitirnar.
Það lætur þvi miklu nær að á-
ætla kostnaðinn þannig, að varið sé
í nýjar aflstöðvar og veitur um 1
miljón króna árlega til jafnaðar
(Reyjavík undanskilin) i svo sem tvo
áratugi. A rúmum áratug má þá
hæglega ná þéttbýlustu hlutum Suð-
urlandsundirlendisins og Borgar-
fjarðarundirlendisins, og auk þess
Eyjafirði, Skagafirði, hlutum af
Þingeyjarsýslum og Húnavatnssýslu
og vætanlega fleirum. Þessir lands-
hlutar hafa 70% allra íbúa landsins,
og má það teljast góð útkoma, ef
þetta tækist á rúmum 10 árum.
Til samanburðar má geta þess að
sem stendur er það einmitt 70% íbúa
! Noregs, er hafa aðgang að rafmagni,
J og hefir óviða verið lagt eins mikið
kapp á að koma veitunum um allar
trissur eins og þar. Byrjaði sú hreyf-
ing fyrir 14 — 15 árum síðan. Um
þessar mundir er árlega aukning þar
um 0.5% íbúanna, er bætast við í
tölu rafmagnsnotendanna. Gengur
því hreyfingin hægt nú orðið, enda
J eru ekki nema erfiðistu landshlutar-
inr eftir.
Það er vonandi, að þinginu auðnist
að koma góðu skipulagi á þetta mál,
ekki aðeins um hentugur samveitur
um stóra landshluta, þar sem sam-
i veitum verður við komið, heldur um
fjárhagshliðina einnig. Þá komast
þessi mál af þeirri byrjunarbraut,
sem þau hafa verið á nú, þar sem
kauptúnin eru hjálparlitil og af veik-
, um mætti að sjá sjálfum sér far-
I
t
borða og leysa úr brýnustu þörfinni
til rafmagns, inn á nýja braut, þar
sem bæði kauptún og sveitir geta
fengið ríflegt afl til afnota á miklu
margvíslegri hátt, en hingað til hefir
tekist.
(Mbl.)
Frá Islandi
Rvík 29. júní.
Undanfarið hefir staðið skákþing
mikið í Hamborg á Þýzkalandi, þar
sem Islendingar tóku þátt. Er það
í fyrsta sinn, að íslendingar hafa tek-
ið þátt i skákþingum erlendis, og niá
•segja að frammistaða þeirra væri góð
eftir atvikum.
Skákþinginu lauk þannig að Pól-
verjar reyndust skæðastir; höfðu þeir
48(4 vinning; næstir komu Ungverj-
ar með 46 tó vinning; Þjóðverjar voru
! þriðju í röðinni með 44(4 vinning.
Islendingar höfðu 22vinning og
eru jafnháir Lithaugalandsmönnum
er einnig höfðu 22(4 vinning. Spán-
verjar fengu 21(4 vinning, Finnar 18,
Norðmenn 16.
• * *
Rvík 5. júlí.
Sjö fyrverandi Alþingismenn hafa
upp úr Alþingishátíðinni verið sæmd
ir riddarakrossi Fálkaorðunnar. —
Meðal þeirar eru: Steingr. Jónsson
bæjarfógeti, Þórarinn Jónsson á
Hjaltabakka og Guðjón Guðlaugsson
á Ljúfustöðum.
SKÓGAR
ELDUM

t>Ú GETUR
VARNAB
SKÓGAR ELDUNI
Iðnaður Canada
í sambandi við við-
artekju eykur þjóð-
eignina svo miljón-
um dala nemur ár-
lega.
Þessari auðlind
landsins, sem hvern
borgara snertir er
stór hœtta búin aí
skógareldum, sem
með nœgilegri var-
kárni vœri hœgt að
afstýra með öllu.
Hver Candiskur
þegn œtti því að fara
varlega með eld í
skógunum.
VERNDID
SKÖGINN
MILJÓNIR MANNA LIFA Á H0NUM
/ •
FOREST SERVICE DEPARTMENT OF INTERIOR