Heimskringla - 12.08.1931, Blaðsíða 3

WINNIPEG 12. ÁGÚST 1931
HEIMSKRINLA
3. BLíAÐSÍÐA
göngumenn, hver á sínu sviði
bókmentanna, og að sumu leyti
víðfrægir menn. Allir vöktu
þeir landa sína og raunar öll
Norðurlönd til nýs lífs og nýs
skilnings á sjálfum sér og öðr-
um. Allir reyndu þeir að færa
út veraldleg og andleg landa-
mæri lands síns og þjóðar. Það
var ekki síst áliti þeirra og á-
hrifum að þakka að Danir náðu
aftur Norður-Slésvík í ó-
friðarlokin síðustu. En enn
miklu meiri varð þá vegur Dan-
merkur fyrir andiega starfsemi
þeirra. Nú virðist mér sem
vegur Danmerkur hafi. aftur
minkað að þeim látnum.
Troels Lunds hefi eg þegar
minst í smáriti ein, sem dansk-
íslenzka félagið gaf út hér á
árunum, Georgs Brandes í
grein í “Iðunni” (1921—22).
En nú er að minnast þess
mannsins. sem eg átti persónu-
lega mest upp að unna, kenn-
ara míns um mörg ár, pró-
fessors Haralds Höffdings, og
er mér þó mjög markaður bás
í Lesbókinni til þessa. —
Harald Höffdings var fæddur
í Kaupmannahöfn þ. 11. mars
1843 og skorti því rétta tvo
vetur í nírætt, er hann lést,
þ. 2. júlí s.l. Var hann af góð-
um kaupmannaættum kominn,
hlaut ágætt uppeldi, þannig að
hanln þegar á stúdentsárum
sínum las gríska og latnésku
höfunda sér til gagns og skemt-
unar. LTm eitt skeið var hann
samkennari Björns M. Olsens
við Borgerdydskólann í Khöfn
og hrósaði mjög gáfum hans
og atgervi.
Höffding ætlaði sér að verða
guðfræðingur og lauk háskóla-
prófi í þeim fræðum. En mjög
snemma varð hugur hans eins
og tvíbentur milli heimspeki
og trúar og átti hann lengi í
hugarstríði við sjálfan sig um
það, hvora leiðina hann ætti
heldur að stefna. Á öðru leitinu
var Sören Kirkegaard með hin-
ar hörðu og óbilgjörnu trúar-
kröfur sínar, en á hinu leitinu
hin nýrri frjálshuga heimspeki,
sem hann þá óðum var að
kynnast. Að lokum afréð hann
að helga sig heimspekinni og
frjálsum rannsóknum einvörð-
ungu og með riti sínu: Den
antikke Opffateise af den menn.
eskelige Vill'e (1870) komst
hann að háskólanum sem einka
dócent..—Ekki varð hann þó pró
fessor þar fyr en 1883. en frá
þeim tíma og fram til 1915 var
hann aðalkennari í heimspeki.
Sóttu flestir af hinum yngri
mentamönnum fyrirlestra hans
og nálega allir ísl. stúdentar,
er þar voru við nám, alt þang-
að til hann lét af starfi sínu
fyrir fult og alt.
Fyrstu fyrirlestrarnir, sem
hann flutti við háskólann,
ræddu um hina nýrri heimspeki
á Þýskalandi og Englandi (frá
Kant fram til Stuarts Mills).
En svo tók hann haustið 1874
að flytja fyrirlestra um helstu
viðfangsefni heimspekinnar.
Var þetta einskonar inngangur
að öllum hinum síðari störf-
um hans. Skifti hann viðfangs-
efnunum niður í sálfræðileg.
siðfræðileg, heimspekisöguleg,
heimspekileg og trúarleg við-
fangsefni, og þeirri áætlun,
sem hann þar setti sér, fylgdi
hann fram til hinnar síðustu
stundar. Lagði hann einkum
stund á hin sálfræðilegu og
siðfræðilegu viðfangsefni á ár-
unum 1875—87; frá 1887—^95
lagði hann mesta stund á
heimspekisöguna; en frá 1895
—1910 fékkst hann einkum við
trúarleg og heimspekileg efni,
og eftir þann tíma fram til
1920 og þar yfir við ýms smærri
efni úr heimspekisögu, sálar-
fræði og siðfræði.
Skal nú drepið á þetta hvort
fyrir sig nokkuru nánar.
Höffding vann að sálarfræði
sinn árin 1875—82 og kom
hún út að haustinu það ár.
Þótti þetta merkilegt rit, þegar
það kom út, og þykir raunar
enn. Sálarfræði bygð á raun-
verulegum athugunum, á ram-
vísindalegum grundvelli, þótti
nýung þá og ekki síst á Norð-
urlöndum. Hefir hún nú kom-
ið út 6 sinnum, það eg veit,
aukin og endurbætt, og verið
snúið á 7 heimsmál. Sjálfur las
ieg prófarkir af 5. útgáfu og
má því heita all kunnugur
henni; en ekki gat eg þá frek-
þér sem
n otiS
T I M BUR
KAUPTÐ
AF
The Empire Sash & Door Co, Ltd.
BirgSir: Henry Ave. East Phone: 26 356
Bkrifstofa: 5. gólfi, Bank of Hamilton
VERÐ GÆÐI ANÆGJA.
Bfts'
A Thorough School!
The “Success” is Canada’s Largesr.
Prívate Commercial College, and the
finest and best equipped business train-
ing institution in Western Canada. It
conducts Day and Evening Classes
throughout the year, employs a large
staff of expert teachers, and provides
sufficient individual instruction to per-
mit every student to progress according
to his capacity for study.
I
In; twenty-one years, since the founding of the “Suc-
cess” Business College of Winnpeg in 1909, approxi-
mately 2,500 Icelandic students have enrolled in this
College. The decided preference for “Success” train-
ing is significant, because the Icelanders have a keen
sense of educational values, and each year the number
of our Icelandic students show an increase.
Day and Evening Classes
OPEN ALL THE YEAR
The SUCCESS BUSINESS C0LLEGE, Ltd.
PORTAGE AVENUE AT EDMONTON STREET.
PHONE 25 843
ar heldur en nú orðið höf.
algerlega sammála um ýmis
aðalatriði hennar.
Ágætlega lýsir Höffding því,
hvernig meðvitundin rennur ým
ist smám saman eða alt í einu
upp úr meðvitundarleysinu.
Gerir hann ráð fyrir einhverju,
er svipi til meðvitundar, og nú
er farið að nefna “undirvitund”,
niðri undir skör vitundarinnar.
En ekki getur hann frekar .en
aðrir gert nánari grein fyrir.
hvað verði þess valdandi, að
eitthvað birtist fyrir hugskots-
sjónum manns. Mún það lengst
af þyngsta ráðgátan. Þó hefi
eg leyft mér að benda á, að
líkt og sjónmyndir myndist á
sjónhimnu vorri, þegar vér
horfum á eitthvað, kunni eins-
konar “innrit" að myndast í
heilafrumum vorum, jafnóðum
og vér skynjum, og vakni þau
aftur til starfs og meðvitundar,
er vér rifjum eitthvað upp fyr-
ir oss, að einhverju eða öllu
leyti.
Aðaleinkenni sálarlífs vors
telur Höffding samhæfingar-
starfið (den syntetiske Virkso-
hed) og svipar honum þar til
Kants. En samhæfingin á að
lýsa sér í því, að hugur vor (
skynjum, endurminningu og
hugsun taki saman og búi til
meira eða minna samfeldar
heildir úr ýmsum dreifðum og
oft gagnólíkum atriðum, er
berast oss utan að í skynjan
vorri. Þótt óeitanlega beri mjög
mikið á þessu samhæfingar-
starfi í allri hugsun vorri.
leyfði eg mér við útkomu 5.
útg. að andmæla því, að það
ætti sér stað í skynjaninni;
þar væri frekar um ósjálfráð-
an samruna að ræða, og skyn-
myndirnar bærust oss oft frá
því fyrsta í heilu líki, óljósar
að vísu í fyrstu, en síðan æ
greinilegri og greininlegri. Lít-
ur nú út fyrir, að nýjasta stefna
í sálarfræði- hin svonefnda
Gestalt-Psycholog'e Þjóðverja,
sé einmitt að hallast á þessa
sveifina. Hún heldur því fram
að skynjanir vorar rísi eins og
lágmyndir (Reliefs) í heilu
líki á baksviði tíma og rúms.
Margt merkilegt mætti til-
færa úr sálarfræði Höffdings,
svo sem það, hvað alt sé hvað
öðru afstætt, en hér er ekki
rúm tl þess. Það er þó til
marks um ágæti þessarar bók-
ar, að þótt nú sé liðinn meira
'en háífur mansaldur, saðan höf.
lét af starfi, er hún enn notuð
af tveim prófessorum háskól-
ans, enda mun hún jafnan
verða talin merkilegur bauta-
steinn sinna tíma.
þó samhentra og samúðarríkra
einstaklinga, er ynnu að sam-
eiginlegri heill allra og gerðu
skyldu sína í hvívetna.
Á árunum 1887—92 vann
Höffding að Sögu hinnar nýrri
heimspeki (Den nyere Filosofis
Historie) frá endurreisnartíma-
bilinu fram til vorra daga. Er
þetta mikið verk í 2 bindum og
hefir hlotið viðurkenningu ým-
issa sérfræðinga fyrir óhlut-
drægni sína og víðsýni. En það
eru kostir, sem auðkenna ein-
att rithöfunda smærri þjóða.
að þeir hafa oft aflað sér bæði
viðtækara yfirlits yfir bók-
nlentir stórþjóðanna og ííta
óvilhallari augum á menn og
málefnni en sjálfir rithöfundar
stórþjóðanna, sem oft lesa ekki
nema sitt eigið mál og finst
auðvitað alt mest og best hjá
sinni eigin þjóð. Sjálfur leit
Höffding á beimspekisö'guna
sem einskonar samræðu mis-
munandi aðilja á ýmsum tím-
um um helstu vandamál mann-
kynsins. Mætti því margt af
henni læra bæði um mismun-
andi sjónarmið og mismunandi
útlausnir þeirra vandamála, ‘er
þar kæmu til álita.
af því að hann, hinn síleitandi
andi var sér þess fyllilega með-
vitandi, að hann með . sinni
heimspeki væri hvergi nærri
kominn á leiðarenda.
Enn er ósögð sagan um það,
sem eg áleit þessa manns mestu
prýði, en það var krafan, sem
hann sífelt gerði þæði til sjálfs
sín og annara, krafan um and-
legan heiðarleik (intellekuel
Redelighted).
Menn ættu aldrei að látast
vita meira en þeir vissu; þeir
ættu aldrei að draga hvorki
honum sjálfum en af bókum
hans; hann.væri eins og and-
legur faðir okkar allra.
Feginn vildi eg geta heiðrað
minningu þessa skrumlausa
göfuga manns, þegar nú líkams
leifar hans verða bornar til
hinstu hvíldar. En mig brestur
bæði orðin og máttinn til þessa.
Því er þögnin best.
Ekki nenni eg að fara að
telja upp öll þau sæmdarmerki.
er þessum manni hafa hlotnast
um æfina, — en það get eg
sagt að síðustu, og með full-
. , * , sanni, að Höffding hefir á
sjalfa sig ne aðra á talar með i. „ - . . . ,
. , * . , | hmm longu vegferð sinni jafn-
mnantomum orðum eða logn-
___,,, . . , J’ . ■an venð framarla í flokk
um likmgum um það, sem þeir ________
þeirrar heiðursfylkmgar, er vér
vissu ekkert um. Þeir ættu
að vita það, aðenginn hefði! •
höndlað allan sannleíkann.
i nefnum framherja mannkyns-
ins í leitinni að ljósi og sann-
leika.
-Mbl.
Endurminningar
Eftir Fr. Guðmundsson.
Á árunum 1882—87 reit
Höffding Siðfræði (Etik). Mun
það rit hafa haft einna mest
áhrif á hugi samlanda hans í
siðferðis- og þjóðfélagsmálum.
Ekki hyggur Höffding, að
unt sé að semja siðfræði, sem
allir viðurkenni, því að svo
margt sé sinnið sem skinnið
og ekki sé það sama af öllum
heimtandi, enda misjöfn við-
leitni manna, alt frá augnabliks-
nautnum og umhugsun um
eiginhagsmuni upp í ósérplægið,
æfilangt starf, að annara og
jafnvel almannaheill. Er þetta
að vísu rétt; en eg hygg þó,
að hér sé aðeins um mismun-
andi stig siðferðilegs þroska að
ræða, og að það sé heimtandi
af hverjum manni, enda honum
sjálfum fyrir bestu að hann
meti heill heildarinnar meir en
sína eigin velferð.
Höffding hallast sjálfur að
hinni svonefndu velferðar- og
mannuðarstefnu í siðfræðinni,
og er hún í því fólgin, að hver
einstaklingur, karl jafnt sem
kona, eigi að ná sem mestum
siðfræðilegum og andlegum
þroska, og að eigi megi fara
með nokkurn mann sem þræl
eða verkfæri í þágu annara. —
Vakti fyrir honum svipuð hug-
sjón og fyrir Kant, að mann-
kynið myndaði að síðustu
skipulagða heild sjálfstæðra. en
Þá er komið að þeim þætt-
inum í ritferli Höffdings, er
snertir ' viðkvæmustu hugðar-
efni manna trú þeirra og heims-
skoðun. Hefir hann ritað um
þetta tvö stór rit, annað, er
nefnist Trúspeki (Religionsfil-
osofi, 1901), og hitt, er nefnist
Mannleg hugsun (Den menn-
eskelige Tanke. 1910).
Eg hafði vænst þess og von-
að, er Trúspeki Höffdings konú
út, að þar myndi hann leggja
einna mest af mörkum, því að
þann eldinn, er að trúmálun-
um stiýr hafði hann vaðið
heitastan í æsku. Og að vísu
er þetta stórmerkilegt rit,
mannúðlegt, frjálslynt og fult
af skilningi; lýkur þ\d með lof-
gerð til lífsins og þeirra dá-
samlegu afla, er í mannssál-
inni felast. Og víst er sú við-
leitni eftirtektarverð, er höf.
þykist finna í flestum trúar-
brögðum. Hyggur hann, að
trú manna yfirleitt sé sprottin
af óskinni um viðhald gæðanna
bæði þessa heims og annars.
Nefnir hann þetta: “Loven om
Værdiens Bestaaen’’, og er sú
hugsun í fyrstu komin frá
Hegel, (sbr. Fil. Hist., II., bls
162). En hér finst mér ekki
nógu ríkt að orðið kveðið.
Menn óska sér ekki einungis
tímanlegs. heldur og eilífs lífs:
ekki að eins veraldlegrar ham-
ingju, heldur og himneskrar
sælu o. s. frv. Hér er því ekki
einungis um viðhald, heldur os'
aukningu allra gæða að ræða
enda samsvarar það betur
þeirri almennu tilhneigingn
manna, að mikið vill jafnan
meira. Eg hefði því kosið að
láta lögmálið heita: Loven orn
Værdiens Bestaaen og Beri-
gelse.
í “Den menneskelige Tanke’
sem er einskonar yfirlit yfir
helstu viðfangsefni heimspek
innar og það, hvaða tökum bæði
höf. og aðrir liafi tekið þeim.
virðist mér kenna nokkurrar
þreytu og þess, s>em aldur-
hnignum mönnum hættir við,
að endurtaka það, sem þeir
áður hafa margsagt (sbr. t. d.
Filosof'ske Problemer, 1902).
Og hræddur er eg um, að
skorður þær, sem mannsand-
anum eru reistar í riti þessu,
verði ekki langæjar. Öll lög-
mál 19. aldar spekinnar leika
eins og menn vita, nú orðið á
reiðiskjálfi. Nýir og nýir heim-
ar hafa lokist upp fyrr oss síð-
ustu 20 árin, og ný sjónar-
mið, sem útheimta ný lögmál
og ný skilningstæki, eru nú
fyrir stafni. Það er þ\d hætt
Sjálfur þóttist hann ekki
hafa orðið fengsæll á þá vöru
um æfina. Þó var honum unun
að því að halda sannleiksleit-
inni áfram, skygnast eftir nýj-
um og nýjum sannindum. Og
þetta gerði hann til sinnar
hinstu stundar. Þegar eg heim- Seinna um sumarið sótti eg
sótti hann á heiðurssetri hans (um inntöku á Möðruvallaskóí-
fvrir réttum tveimur árum,; ann Qg annar piltur af Hóls-
hélt eg, að hann, vel hálfníræð- fjöllum, frændi minn og nafni
ur maðurinn, hefð ekki lesið Friðrik Jónsson á Víðirhóli.
nokkur nýjustu ritin, er boða okkur var á sínum tíma tilkynt
gagngerða breytingu á heims- það að við værum velkomnir í
skoðun vorri. En þar kom eg skólann, og að hann byrjaðí
ekki að tómum kofa; hann fyrsta Október. 27 september
hafði lesið þau öll og benti jögðum við af stað í góðu veðri
mér á fleirf af sama tæi. En frá heimili foreldra minna)
þetta gerði það að verkum, að höfðum þó orðið seint fyrir)
hann vildi aldrei fullyrða neitt því margt þarf að muna og
endanlegt um dýpstu og við-1 alt vel að vanda þegar
svona
kvæmustu málin. “Vi faar se”, J á lengi að vera fjarv€rndi.
sagði hann og brosti.
Eyja-
Kunningja áttum við í
Og þó var hann trúaður mað- flrði) Benedikt póst Jóhannes-
ur á sína vísu. Hann truði á gori) (en hann er nýjega dáinn
sigur mannsandans, þrátt fyrir { Winnipeg). paðir‘minn hafði
eða einmitt fyrir alt það mót- gkrifað hounm og beðið hann að
læti og þó örðugleika. er menn- taka af sér 4 hesta til fóðurs
irnir ættu við að etja, og væru um veturinn. Það var fengið
að reyna að sigrast á. Hann Qg eg áffi að fara meg hestana
trúði á hið svonefnda þriðja { foðrin. Hinsvegar hafði nafni
ríki”. ríki mannúðarinnar. En minn 2 hesta, svo þetta var
ekki þóttist hann vita, hvenær mikil yfjrreið þar sem við vor-
það kæmi, né heldur, hvemig ur á ferð Pyrsti áfanginn var
því yrði háttað, nema að eng- ákveðinn að Reykjahlíð við
inn mætti vera þræll þar, en Mývatn, og .þar komum við
allir sjálfstæðar persónur, er ekki fyr en { kolsvarta myrkri
ynnu samhuga, en þó hver á um kvoldið pn okkur hrá held
sinn hátt að sameignilegri vel- ur en ekki f hrún þegar við sá-
ferð allra. um að tunið f Reykjahlíð var
Heimspekingurinn Comte allf jöðrandi af hestum og
hafði haldið því fram, að manns hver rúða í Reykjahlíðar bæ
andinn hefð þegar runnið tvö Uppljðmað| af skærum ljósum
skeið, en ætti eftir að renna að innanverðu frá. Allir voru
þriðja skeiðið á enda, áður en vinir minir f Reykjahlíð svo
hann næði verulegri fullkomn- gg afráð að komast eftir því,
un. Fyrsta skeiðið, bernsku- hverf hærinn væri orðinn að
skeiðið, sem fjöldinn raunai skínandi Aladdinshöll, eða þá
enn væri á, væri skeið eðlis- að fronsk herfylking frá Paris
bundinnar, blindrar trnar» ann- væri á leiðinni annaðhvort hlaut
að skeiðið, æskuskeiðið, væi i það að vera gg náði f mann
skeið ungæðislegrar gagnrvni fr0nsku talaði hann ekki því eg
og heimspekillegs liugarflugs, skildi hanU) og á skautum var
“n þriðja skeiðið, manndóms- hann ekki því hlaðið var auttf
^keiðið, sem menn nu \æi*u en hann var að Bý^ sár) þo
15 reyna að komast á, væri glepf hann þyí yið mig að þarna
skeið hinna vísindalegu sann- stæði brúðkaupsveizla í allri
inda og skipulagsbundinnar s-nni dýrð> Qg brúðgumarnir
viðleitni til þess að tiyggja líf- voru tveir ekta Mývetningar,
ið, fegra það og göfga. Þetta H,ernif og péflUr Kristofers-
var það, sem Höffding trúði á
og nefndi stundum “þriðja rík-
ið.” En hann trúði ekki á
neina “Nýkaþólsku”. eins og
Comte. — Hann trúði því, að
menn á sínum tíma myndu
syni, nú í Argyle, en eg bað
hann að koma því útúr sér
hverjar væru brúöirnar, það
væri þó meira um vert fyrir
unga menn,. Brúðirnar þekti
eg lítið, hafð önnur þeirra ver-
skapa sér þá trú, sem hæfði i8 eitthvað hjá Bendikt sýslu-
þeim. Besta trúin þangað til manni Sveinssyni; og var hann {
væri að sínu viti trúin á lífið, veizlunni Við sleptum hest.
sú trú og sú ástundun, að lifa unum okkar & túnig
þessu lífi sem best og gofug-' allir aðrir og leituðum uppi
mannlegast, enda væri það heyhlö8u þar gem farið gætl
besti undirbúningurinn undir
annað líf, ef manni ætti að
hlotnast það. mest við máttum, því við viss-
Leitin að hinum æðstu verð- um &g þag yrgj ag Qkkur leit_
mætum í Hfi, list og hugsun að> en vildum ekki vaka um
var honum fyrir öllu. Og þótt nóttina. Við sváfum vel og
honum auðnaðist ekki, frekar. wfcnuðum með afturbirtu
en öðrum samtíðarmönnum1 næsfa morgun) þá var margt
hans, að skygnast, hvað þá af veizlufólki farið> og aðrir
yel um okkur yfir nóttina, og
við flýttum okkur að öllu sem
heldur að komast inn í hið, sofnaðir> enginn á flakki nema
fyrirheitna land framtíðarinn- gamlar konur einar tvær eða
ar, vildi hann feginn beina' þrjár gem voru að hagræða
öðrum brautina þangað og krásarleifum. Hjálpuðum við
benda þeim í áttina. Því varð þeim vel að þvf verki en þær
við, að sumt af því, sem áður j hann bæði mér .og öðrum svo með góðu morgun.
þótti óyggjandi, þyki nú ekki innilega góður og elskulegur kaffi
lengur víst og satt. En þetta fræðari, og því sagði eg þegar t Þá fónum við út að ná hegf_
rýrir miklu síður gildi Höff- á fyrstu námsárum mínum, að
dings og rita hans en annara- eg hefði lært miklu meira af
um okkar, en þeir voru allir
(Framh. & 7. síBu.)