Heimskringla - 04.12.1935, Síða 4

4 SÍÐA.
HEIMSKRINGLA
WINNIPBG, 4. DES. 1935
1Lterntsknw)la
(StofnuO 1S8S)
Kemur út á hverjum mUJvikudegi.
Eigendur:
THE VIKING PRESS LTD.
SS3 og SSS Sargent Avenue, Winnipeg
Talsímis 86 537
Verð blaðslns er $3.00 árgangurinn borgiat
ryriríram. Allar borganir sendist :
THE VIKING PRESS LTD.
011 viðskifta bréí blaðinu aðlútandl sendiat:
Uanager THE VIKINO PRESS LTD.
853 Sargent Ave., Winnípeg
Ritstjóri STEFAN EINARSSON
Utanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINOLA
853 Sargent Ave., Winnipeg
"Heimskringla" is published
and printed by
THE VIKIMO PRESE LTD.
853-155 Sargent Avenue, Winnipeg Uon.
Telephone: 86 537
WINNIPEG, 4. DES. 1935
FULLVELDISDAGURINN
Ræða flutt 1. des. í Sambandskirkju af
Rögnv. Péturssyni
Guð! Vér höfum heyrt það með
vorum eigin eyrum, vorir forfeður
sögðu oss frá því stórvirki, sem þú
gerðir á þeirra dögum í fornöld.
Eigi unnu þeir landið með sverð-
um, heldur hægri hönd þín og
armleggur þinn og ljós auglitis þíns,
því þú hafðir velþóknan á þeim.
Sálm. 44—1. 3. v.
“Hin forna öldin er mér kær,” orti
eitt af höfuðskáldum Svía fyrir hér um
bil 100 árum. “Úr fornöldinni fljúga
neistar framtaksins og hraustleikans”
kvað hið mikla og vitra skáld þjóðar
vorrar dr. Grímur Thomsen, nokkrum
árum seinna. Með þessum orðum áttu
báðir við hið sama; þeir áttu við söguna,
hina undursömu opinberun mannlífsins.
í sögunni koma saman vegir vísinda-
mannsins og trúmannsins. Atburðarásin
og orsaka lögmálið, er skráð er stóru
letri á blöðum sögunnar, eru sálfræð-
ingnum og mannfræðingnum opinberun
hinna ótölulegu leyndardóma, og trú-
manninum opinberun guðlegrar ráðstöf-
unar með tilverunni. Hin mikla bók er
kristnin hefir hafið yfir allar aðrar bækur
og lagt um langt skeið fullan trúnað á
sem óskeikult orð, er í réttum skilningi
saga.
Það má því til sanns vegar færa stað-
hæfingar trúmannsins: sagan er guðs orð,
og skoðun vísindamannsins: sagan opin-
berar mannlega eiginleika og sýnir eftir
hvaða farvegum lífið fellur frá upptökum
þess og niður til áróssins mikla. And-
spænis sögunni liggja vegir þeirra sam-
an, og við ljós sögunnar, er hjá öðrum
vakið trúnaðartraust og tilbeiðsla en hjá
hinum lotning, alvörugefni og aðdáun.
“Hin forna öldin er oss kær,” — sagan
er oss kær, öll sagan, en þó einkum og
sérstaklega saga vorrar eigin þjóðar. Það
er sú sagan, sem ekki er eingöngu oss,
heldur hverjum og einum kærust — saga
eigin þjóðar. Það er sú saga sem hver og
einn finnur til skyldleika við, sem skýrir
fyrir honum lífið, sem gerir grein fyrir
tilveru hans, og hvernig á honum stend-
ur í hinu breytilega safni tilverunnar.
Vér getum því aldrei án hrifningar og
lotningar haft yfir orðin fornu, sálma-
skáldsins, sem ávalt eru ný og töluð út
frá hjarta sérhvers manns:
“Ef eg gleymi þér, þá gleymi mér mín
hægri hönd; mín tunga festist við minn
góm ef eg ei man til þín.”
Þér hafið heyrt — eg hefi heyrt —
að þessi orð eigi að vera ofurmæli og
bera vott um þröngt og takmarkað sjón-
arsvið. Það á að vera til eitthvað annað,
stærra og meira, en þetta, sem öllum
beri að festa auga á, annað stærra og
meira en saga eigin þjóðar. En þrátt fyrir
það, hversu oft sem eg hefi heyrt þetta
sagt hefi eg aldrei getað komið auga á
þetta stærra og meira. Hið stærsta og
m$sta sem eg hefi komið auga á, er það
sem getur fundið oss stað, innan tilver-
unnar, og það er sagan. Hún rekur fyrir
oss upptökin fyrir því að spor vor, um
einivern stuttan áfanga liggja um heim-
inn, og hún sýnir oss hvar sólhvörfin
verða, hvar sporin hljóta að hverfa í
sandi tímans. Hún sýnir oss á hvern
hátt orðin rætast, sem ávalt verða sönn:
“frá honum fyrir hann og til hans eru
allir hlutir.” Hún sýnir oss veginn, sem
oss er ætlað að rata og hvar sá vegur
sveigir niður að úthallinu. — Hún
merkir fyrir oss slóðina, út af álþjóða-
veginum, sem vér tökum — hljótum að
taka — getum eigi annað, þegar að
kvölda tekur og á daginn líður.
Með háværð getum vér rætt um það,
að þessa leiðina eða hina beri oss að
stefna, inn í kveldroðann, beri að ganga
út um þessar eða hinar dyr, en öll þau
orð eru fánýt. Vitandi og óafvitandi ber
oss að þeim dyrum, opnuon' þær dyr, sem
feður vorir og frændur hafa stigið út um.
Vér stígum þar út og lokum þeim á eftir
oss. Vér eygjum sporin, þar sem mæður
vorar hurfu oss og báðu oss, börnin sín,
að dvelja um stund og bíða þangað til
nóttin nálgaðist og háttatíminn væri
kominn þá kæmum vér heim. Vér hlýð-
um því. Þegar leikur lífsins þreytir oss,
kliður lífsins svæfir oss, dagurinn hverfur
oss og nóttin með sindrandi stjörnuskini
breiðir ofan á oss rökkur voðir siínar, og
gefur oss frið. Þá komum vér heim.
Á heimsborgara hjalið höfum vér hlýtt
en hvað er oss það? erum vér heimsborg-
arar, er naumast vekjum boða á hinum
kyrra fleti tilveru djúpsins er fellur inn
milli þröngra fjalla? Hvað vitum vér
sem fæst erum héraðstæk, flest naumast
bæjartæk um útheiminn, nema ekki neitt?
Á aðra hönd eygjum vér vögguna, á hina
hönd gröfina og yfir fjörðinn er skamt.
Þessar athuganir vorar um söguna
vekur dagurinn í dag hjá oss, alveg í sér-
stökum skilningi. Hann er minningar-
dagur þjóðar vorrar og sjálfra vor, því
vér eigum ekki nema eitt föðurland. Á
þessum degi gerðist hjá þjóð vorri fyrir
17 árum sá atburður er hún minnist og
mun minnast að vér vonum um langt
skeið. íslenzka þjóðin heimti aftur sjálfs-
forræði sitt á þessum degi er hún hafði af
hendi látið rúmum 650 árum áður. Er
því dagur þessi nefndur “fullveldisdagur”
þjóðarinnar. — Jafnframt því sem hugur
vor hvarflar hingað til þessara samfunda
hér í kirkjunni, við vini og félagsmenn,
hvarflar hann að iþessum atburði og viljum
vér því nlinnast hans sérstaklega í þetta
sinn, minnug þess að hann hefir sérstaka
þýðingu til að bera fyrir oss, að ýmsu
leyti svipaða og fyrir frændur vora og
ættingja heima á ættlandinu. Hann er
atburður í æfi vorri, fagur og gleðiríkur,
þó vér búum fyrir vestan höf. Oss hefir
auðnast að sjá þenna dag upp renna, sem
hefir verið hinn þráði dagur þeirra manna
sem vér dáum mest og oss hefir verið
hin fegursta ímynd áræðis og drengskap-
ar, hugrekkis og þjóðar metnaðar sem
sögur vorar geta um. Oss hefir auðpast
að lifa þenna dag, — þann dag sem gam-
all og góður þingmaður þjóðar vorrar á-
varpaði í anda endur fyrir löngu á þessa
leið. — Eg tek hér upp orð hans eftir
minni: “Nú er hann að renna upp, sá dag-
ur, þegar vér fáum að ráða athöfnum vor-
um sjálfir. Blessaður veri sá dagur og
allir slíkir dagar.” Vér höfum lifað þá
tíð að vér getum sagt: “Blessaður veri
þessi dagur”, jafnframt því sem vér lút-
um höfðum, minning þeirrar fórnar sem
þeir er á undan oss eru gengnir, um hin-
ar dimmu dyr, hafa selt af hendi til þess að
hann gæti runnið upp. Vér blessum
nöfnin þeirra, æfi þeirra, og orku þeirra
að láta aldrei hugfallast, hversu fásinnug
og dofin sem þjóðin þeirra var. Vér
blessum nafn Jóns Sigurðssonar og þeirra
samtíðarmanna hans, sem gátu fundið
fullnægu allra sinna vona, í þeirri framtíð
er þeir voru að skapa og sáu að verða
myndi, þó dagsins fengi þeir ekki að bíða
né hann að sjá; nema af fjallinu þar sem
æfinni sleit. En alt þetta er saga liðinna
daga, sem vér fáum ekki rifjað upp að
þessu sinni, þó vér hinsvegar getum ekki
minst þessa dags án þess að drepa á
helztu atburðina sem til hans leiddu. En
áður en eg geri það, vil eg aftur benda
á orð séra Hannesar á Innra Hólmi er
eg tilfærði að ofan og það sem í þeim
felst: “Blessaður veri sá dagur er vér
fáum að ráða oss sjálfir og allir slíkir
dagar.”
Það að fá að ráða sér sjálfur — ein-
staklingsfrelsið — það er fullveldi
hinnar íslenzku þjóðar! Þeirri hugsjón
var í öndverðu helgað landnámið, og upp
af þeirri hugsjón höfum vér skorið alt
það sem vér eigum dýrmætast í fórum
vorum. Hversu fráleit er hún ekki hugs-
un hjarðarinnar, ef svo má að orði kom-
ast, að hjörðin hugsi, sem óskar þeirri
óblessan yfir sig að öll hennar æfi,
og fæðan sem hún ber að vörum
sér,. sé skipulögð af einhverju ímynd -
uðu valdi sem fyrir ofan hana og utan
hana stendur. “Individualisminn”, og
nota eg hér evrópiskt orð en sem er full-
vel skilið — er lífsandi vorrar kæru þjóð-
ar, þessara síðustu leifa sem til eru, hinn-
ar forn-norrænu þjóða,r. Þegar hann er
tekinn frá henni deyr hún. Á honum var
lýðveldið reist, er hugsaði sér lögin sem
órjúfandi samnings atriði imilli frjálsra
manna og réttlætis tilfinninguna eina, sem
framkvæmdar vald, og ekkert annað. í
krafti hans hafa þau verk sona hennar
verið unnin er nokkurn varanleik bera
með sér. Frá hionum fær saga þjóðarinn-
ar hinn sérkennilega blæ, er aðgreinir
hana frá sögu allra annara þjóða. Saga
íslands er að mestu leyti saga einstakl-
inga þjóðarinnar, saga þess sem ;þeir hafa
sér fyrir hendur tekið, baráttu þeirra og
sigurs. Það er sama á hvaða tímabil að
litið er saga þess, hvers um sig, er saga
hinna einstöku manna er þá voru uppi.
Upptök eða upphaf þess atburðar, er
helgar oss þenna dag, sem minningar há-
tíð, eru aftur á fornri öld og er þar að
byrja er þjóð vor seldi af hendi sjálfstæði
sitt og hugðist með því mundu kaupa sér
og niðjum sínum varanlegan frið. Frelsi
sínu ætlaði hún ekki að farga, þó það
kæmi fljótt á daginn, að í það varð ekki
haldið er hinu var glatað, og mun svo
jafnan reynast að með sjálfstæðinu fari
frelsið. Ártölin eru einkum fjögur sem
marka höfuð tímabil þeirrar sögu. Hið
fyrsta er, árið 1262, er þjóðin á Alþingi
sór Noregskonungi land og þegna að til
skildum ákveðnum rétti, er þó smám
saröan var úr hendi hennar dregin. Sátt-
máli sá sem hún gerði þá við konungs-
ættina norsku, Hákon konung hinn
kórónaöa og Magnús lagabætir, hefir
síðan verið nefndur “Gamli Sáttmáli”, til
aðgreiningar öllum öðrum sáttmálum, er
síðar voru gerðir hver eftir annan, við
konung eftir konung, eftir því sem á
aldir leið. Gamli Sáttmáli er hinn eftir-
tektaverðasti stjómmála samningur sem
gerður hefir verið, eg vil næst um halda
ihjá nokkurri þjóð. í honum voru falin
fyrimlæli þau er til hins síðasta var
drýgsta vopnið í höndum þjóðar leiðtog-
anna í allri frelsisbaráttu þjóðarinnar.
Megin efni Gamla Sáttmála var þetta:
Konungi er heitið ævarandi skatti og
þegnhollustu landsbúa. Hið foma þjóð-
Skipulag er engan herra hafði yfir sér
nema Alþingið er lagt niður, og yfir þing-
ið og vilja þjóðarinnar, er konungsvaldið
sett. Því er gefið hið æðsta úrskurð-
arvald í öllum málum. En gegn þessu
eru þó skilmálar settir er niður aldirnar
hafa að ýmsu haldi komið. í stað skatts-
ins og þegnhollustunnar, var konungur
skuldbundinn til að láta skip ganga á
hverju ári, eitt í hvern landsf jórðung með
nauðsynjar fyrir þjóðina. Þjóðin átti að
halda sínum lögum og embættismenn all-
ir að vera íslenzkir, utanstefnur að falla
niður og um öll mál vera gert heima í
landinu. Að síðustu var það tekið fram
að ef sáttmáli þessi væri rofinn af kon-
ungsins hálfu, áttu landsmenn að vera
lausir allra mála við hann, en um það
áttu að dæma beztu menn þjóðarinnar,
eða eins og samningurinn hljóðaði‘ um
það var dæmt “að beztu manna yfirsýn.”
Eigi er sáttmáli þessi fyr gerður en
hann er rofinn. Hin fornu íslenzku lög
gátu ekki haldist óbreytt er nú var komið
nýtt vald til sögunnar. Þeim varð heldur
ekki breytt að vild, þó eitthvað annað
þætti mega betur fara, nema með kon-
ungs samþykki. Skipasendingarnar voru
brátt sviknar, í embætti voru skipaðir
útlendir menn í stað landsmanna sjálfra,
auka byrðar og útsvör voru lögð á land-
ið og þekkingarleysi útlendra yfirdrotn-
ara kom í stað umhyggjusemi þjóðarinn-
ar fyrir eigin hagsmunum. Hið eina
sem vanst með þessum samningi var að
friði var komið á í landinu í stað innan-
lands styrjaldar, er stafað hafði af því að
aflmestu mennirnir keptu um einræðisvald
í landinu, og staðið hafði þá yfir í rúm
100 ár. En friður þessi varð dýrkeyptur,
eins og þeim er kunnugt er þekkja til
sögunnar
Enginn kostur er að rekja þann hnign-
unar feril sem fór í hönd með þessum
samningi og náði hámarki sínu 400 árum
seinna, en nóg er að geta þess að hver
öldin sem viðtók af annari bar á sér
meiri og meiri hnignunarmerki hvað þjóð-
ina snerti, unz komið er upp að árinu
1662, og er það næsta ártalið sem vér
viljum nefna. Þetta ár, með samningi er j
þá var gerður og kendur er við Kópavog ;
á Suðurlandi, er hinum síðustu leyfum af
frelsi og sjálfstæði þjóðarinnar varpað
fyrir borð, og konungi unnin hyllingar
eiður sem einvalds höfðingi yfir landinu. I
Tóku þá umboðsmenn konungs sér öll
völd í hendur, og með því réðu um langt
skeið tilskipanir einar í stað laga. Þingið
tapaði valdi sínu til að semja ný lög og
gera um mál manna. Dómar þess urðu, er
til hins ítrasta kom, að ganga eftir fyrir-
mælum tilskipana en ekki laga.
En með þessu hámarki hrörn-
unar og afturfarar, fer þá líka
áftur að rofa til. En deginum
miðaði seint, og það vöknuðu
ekki nema fáir í senn á hverjum
mannsaldri til meðvitundar um
þenna raunahag. En það að alt-
af vöktu einhverjir yfir frelsi
landsins, leiddi þó að lokum til
þegs að aftur birti og fomöld og
framtíð voru tengd saman á
ný. Það var Gamli Sáttmáli hið
ótvíræða sönnunargagn ís-
lenzks sjálfstæðis sem að lok-
um hjálpaði til þess að hinu
þráða takmarki var náð. í
hinu undurfagra kvæði “Alda-
slagur” lýsir skáldið Þorst.
Erlingsson þessari hægfara
dagrenningu. Tímabilið alt
hugsar hann sér sem eina sam-
stæða nótt, er hann nefnir —
“Norðurálfunótt”. Um þessa
löngu nótt fara vökumenn ís-
lands, einn og einn, á fætur og
kveikja, og þó ljósin séu dauf
lýsa þau þó svo að aldrei er al-
dimt. “Það eru geislar þó þeir
skíni um nætur.”
Nokkur glögg spor eru stig-
nin áður en að fullveldinu er
náð, og fékst það ekki alt í einu
sem naumast var von. Fyrsta
sporið er að Einokunarverzlun-
inni er aflétt 1787, og eru þá
helztu vökumenn landsins Skúli
fógeti og Jón Eiríksson, borg-
arráðsfulltrúi í Khöfn. Fram
að þeim tíma var verzlunin
seld á leigu til einokunar
félaga í Hamborg, Khöfn og
víðar. — Næsta sporið er stig-
ið 1854 er verzlun landsins
er gefin frjáls og þjóðin nær
á ný, þeim réttindum sínum að
kaupa og selja hvar sem hún
vill. Hyllir í því máli hæzt
undir Jón Sigurðsson, sem og æ
síðar, að hverju góðu málefni
fram til þess dags að hann and-
ast. Þriðja sporið er stigið með
heimtun stjórnarskrár, er kon-
ungur færði landinu á þúsund
ara hátíðinni 1874. Var þá Al-
þingi fengið aftur að mestu
leyti hið fyrra löggjafarvald sitt
og þjóðinni gefið umboð til að
fara með sitt eigið fé og eiga
með sig sjálf. Næsta sporið er
stigið árið 1904 er yfirstjórn
landsins er færð inn í landið og
síðasti vottur umboðsstjórnar-
innar og konungsvaldsins er af-
máður, er lögð eru niður em-
bætti landslhöfðingja og amt-
manna. Og loks er takmarkinu
að mestu leyti náð, með full-
veldis samningnum er staðfest-
ingu náði 1. des. 1918.
Hvaða drög að því liggja að
samningur þessi náðist svo
skjótt, að nýafstöðnu heims-
stríðinu mikla er ekki kostur að
greina frá, enda er það að sumu
ijeyti vatfið slæðu þjóðmája-
brasksins á þeim tíma.
Sökum þess að hátíðisdagur
þessi er svo þýðingar mikill í
sögu vorri, vil eg leyfa mér að
taka hér upp í útdrætti það
sem frá atburði þessum er skýrt
í stjórnmálatíðindum þess
tíma. Þar er svo skýrt frá:
Út af áskorun Alþingis um
almennan siglinga fána 1917, er
þó eigi fékk framgang við kon-
ung, var sambandsmálið alt tek-
ið upp að nýju með samþykki
stjórnarinnar dönsku vorið
1918. Alþingi kom saman 10
apríl. Kom það í Ijós að það
myndi tilleiðanlegt að leita
samninga við Danmörku einasta
um konungssambandið að til-
skildri fullri viðurkenning á
fullveldi þjóðarinnar. Ríkis-
þing Dana var þessu samþykt
og skipaði 15. júní 4 rnanna
nefnd af sinni hálfu, er gera
skyldi um málið í samráði við
álíka fjölmenna nefnd af hálfu
Alþingis. Fundarstaður nefnd-
anna var settur í Rvík. og hófu
nefndirnar starf sitt 1. júlí og
luku samningum 18. s. m. —
Höfðu nefndirnar þá orðið gam-
þykkar um framvarp til sam-
bandslaga. Sleit Alþingi þá þann
sama dag. Varð nú að leggja
frumvarpið fyrir bæði þingin. I
Kom Alþingi því saman aftur
2. sept. og samþykti frumvarp-
ið óbreytt iþann 9. Var frum-
varpið þvínæst lagt fyrir al-
irnenna atkvæðagreiðslu er fram
fór 19. okt. og samþykt með
12411 atkv. gegn 999. í þjóð
og ríkisþingi Dana var frum-
varpið samþykt síðla í nóv. og
gekk í gildi fyrir bæði löndin
1. des.
Með frumvarpi þessu var það
þá fengið aftur sem þjóðin
ihafði afsalað sér, eftir 700 ára
íbarát,tu. Þegar maður svo renn-
ir augum yfir þetta langa og
örlagaþrungna tímabil veit mað-
ur naumast yfir hverju mest
ber að undrast, vitsmunum og
sjálfstæðis tilfinningu þeirra er
sömdu Gamla Sáttmála, þraut-
seigju og drenglund hinna
mörgu leiðtoga fsl. þjóðarinnar
eða að lokum1, sanngirni og
drengskap hinna dönsku þjóð-
ar. Með vopnum hefði fullveld-
ið aldrei orðið sótt og með
engu öðru en vákandi réttlætis
tilfinningu, og drenglyndi.
En nú er að varðveita þetta
fullveldi og frelsi. Ef til vill
verður það engu léttara en að
iheimta það úr höndum útlendr-
ar þjóðar. En vér skulum
treysta því, að nú á vorum dög-
um hafi ræzt hin góðgjarna
spá skáldsins.
Veit þá engi að eyjan hvíta
Á sér enn vor ef fólkið þorír
Guði að treysta, hlekki að hrista
Hlýða réttu, góðs að bíða.
Sjálfsagt þarf enn alllengi
“Góðs að bíða” þangað til vér
getum sagt að vér séum sjálf-
stæð og alfrjáls þjóð. En svo
mun mega um fleiri segja. —
Þjóðirnar eins og einstakling-
arnir þroskast með aldri að
vizku og náð, og þess biðjum
vér guð að hann veiti þjóð vorri
þann styrk að hún nái jafnt og
stöðugt því sem til kann að
vanta á þroska hennar, er aldir
renna, svo að þegar vorir tímar
eru orðnir að fornöld, þá megi
heimfæra upp á þá þessi orð
sálmskáldsins forna þar sem
'hann minnist sögu sinnar eigin
þjóðar: “Guð! vér höfum heyrt
það með vorum eigin eyrum,
forfeður vorir sögðu oss frá því
stórvirki, sem þú gerðir á þeirra
dögum í fornöld. Eigi unnu
þeir landið með sverðum, heldur
hægri hönd þín og armleggur
þinn og ljós auglitis þíns, því
þú hafðir velþóknan á þeim.”
Drottinn blessi ísland og fs-
lenzku þjóðinni, þenna merkis-
dag, og alla daga að eilífu!
MARK TWAIN
Nú eru liðin rétt hundrað
ár síðan hinn góðkunni rithöf-
undur Mark Twain fæddist;
ihann fæddist 30. nóvember 1835
í Florida í Missouri-ríkinu. Hið
rétta nafn hans var Samuel
Langhorne Clemens; en Mark
Twain var gerfinafn, sem var
þannig til komið, að þegar hann
var Ieiðsögumaður báta á Mis-
sissippi-fljótinu var það siður,
að sá, sem mældi dýpið, kallaði
til leiðsögumannsins, hvað mik-
ið það væri; “mark twain”
þýddi tvö merki eða hnútar á
mælivaðnum — tveggja faðma
dýpi. Síðar notaði Clemens þessi
orð sem gerfinafn, er hann fór
að rita sögur.
Mark Twain fékst við ýms
ólík störf fyrri hluta ðefinnar:
hann var prentari, námumaður,
leiðsögumaður báta (pilot) á
Mississippi og blaðamaður. En
ekkert af þessu hefði gert hann
að frægum manni; hann varð
frægur maður vegna þess að
hann gat látið “’heiminn hlægja’,
eins og að orði hefir verið kom-
ist um hann. Prófessor Steph-
en Leacock, sem sjálfur er eirin
af allra fyndnustu rithöfundum
í Canada og Bandaríkjunum,
hefir sagt, að hann og Oharles
Dickens séu tveir fyndnustu rit-
höfundar nútímans.