Heimskringla - 03.06.1936, Blaðsíða 2

2. SIÐA.
mEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 3. JÚNÍ, 1936
INDLANDSFAR HLAÐIÐ
GULLI OG GIMSTEINUM
STRANDAR Á ISLANDI
Dýrmætasti farmur se>m til
landsins hefir komið
Mesta manntjón á einu skipi
Eftir Árna óla
Haustið 1667 strandaði hér
við land stórt hollenzkt kaup-
far, komið frá Austindíum. Það
hét “Het Wapen van Amster-
dam” og var hlaðið dýrara
farmi en nokkurt annað skip,
sem hér hefir strandað síðan
land bygðist. Og aldrei mun,
svo sögur fari af, hafa orðið
jafn mikið manntjón við neitt
strand eins og þá. f>ótti mér
því hlýða að reynt væiri að rifja
upp alt það, semfmenn vita með
sannindum um skipstrand þetta
eða geymt er í munnmælum.
En þegar eg fór að rannsaka
sögu þess, sá eg fljótt, að þar
var ekki á vísan að róa, því að
flest skjöl og skilríki frá þeim
tíma munu glötuð vera, en ann-
álum ber ekki saman að sumu
leyti.
IȾr heimildir, sem eg hefi
stuðst við um eftirfarandi frá-
sögn, eru þessar: Árbækur Esp-
hólíns, Vallaannáll, Fitjaannáll
Kjósarannáll, Hestannáll, Hirð-
stjóraannáll Jóns (próf. Hall-
dórssonar, Annáll Magnúss
Magnússonar sýslumanns, —
Vatnsfjarðarannáll yngri, Sýslu
mannaæfir, íslands ártali Gísla
Konráðssonar, Alþingisbækur
(1669) og Onze Uslandsvaard-
ers in de 17de en 18de Eeuw,
doktorsritgerð ungfrú M. Simon
Thomas um siglingar Hollend-
inga til íslands á 17. og 18. öld
(prentuð í Amsterdam 1935).
f>ar sem heimildir greinir á,
verður þess getið smám saman,
og reynt að hafa það, er sannast
þykir.
Skipið ‘Het Wapen van Am-
sterdem” (Skjaldarmerki Am-
sterdam) var eign siglinga- og
verzlunarfélagsins Kamer Am-
sterdam. — Var það eitthvert
glæsilegasta skipið í hinum
glætsilega verzlunarflota' Hol-
lendinga á þeim árum. Skip-
sterdam fór “Het Wapen van
Amsterdam” í fyrstu Indlands-
för sína 20. október 1654 og
kom heim aftur 16. júlí 1657; í
aðra förina fór það 13. október
1657 og kom heim 30. júní
1659; í þríðju förina 17. des.
1659 og kom heim 30. júní
1661; fjórðu förina 27. sept.
1661 og kom heim 18. júlít1663;
í fimtu ferðina 21. maí 1664 —
en úr henni kom það ekki. Það
strandaði við ísland 19. sept.
1667 og þar báru flestir skips-
verja Ibeinin, og hinn dýrmæti
farmur fór forgörðum að mestu.
Hinn dýrmæti farmur
Talið er, að þegar, skipið lagði
á stað heimleiðis frá Batavíu á
Java í seinasta sinn, hafi farm-
ur þess verið metinn á 43 tunn-
ur gulls. Samkvæmt orðabók
Sigfúsar Blöndals hefir hver
“tunna gulls” verið virt til 200-
000 króna, og ætti þá farmur-
inn að hafa verið 8.6 miljóna
króna virði.
Segir Esphólín svo frá í Ár-
bókum um það hver farmurinn
hafi verið:
“Klukkukopar einn hafði ver-
ið barlestin, en áhöfn gull og
perlur, silki, skarlat, pell og
purpuri, kattún og léreft ærið
og mörg dýrindi, einnig dem-
antar og kartbúnkúlur, desmer-
kettir og margt annað”.
Fitja-annáll segir:
“Flutti bæði gull og perlur,
silfur og kopar, kattún, silki og
léreft yfiríljótanlegt og margs-
kyns dúka og ábreiður”.
Kjósarannáll segir:
“--------fraktað með lérefti,
silki, kopar, silfur, gull, dýr-
mætar purtir og eðalsteina.
Vatnsfjarðarannáll yngri seg-
ir:
“Þar var idel klukkukopar
fyrir barlest, en góssið var allra
handa varitet: silki, skarlat,
pell, léreft etc., ýmislegir dýr-
mætir eðalsteinar og cailbun-
culi, desmerkettir og alls kyns
þesskonar dýrmætt góss.”
Frá Java til íslands
Hollenzku skipin munu hafa
orðið seinni til heimfarar frá
Batavia íþetta ár heldur en
endranær. Lögðu þau ekki á
stjórinn hét Reynier Brinck- stag þaðan fyr en 26. janúar
man. Var skipið smíðað til 1667. Fæ eg ekki séð hve mörg
þess að halda uppi siglingum þau voru saman, því að í heim-
milli Java (og Indlands?) og iidum er talað aðeins um
Hollands, og var þetta fimta “nokkur skip.”
ferð þess. Mætti því ætla, að Þessi floti kom til Góðrarvon-
skipið hafi verið nýlegt, en þess arhöfða í maJ og dvaidist þar
ber að gæta, að á þeim árum fram í öndverðan júní. Þá var
var lengur verið að fara hverja siglt á stað og samkvæmt fyrir-
för frá Hollandi til Austurindía skipun átti að halda rakleiðis
og heim aftur, heldur en er nú norður undir Færeyjar. Gekk
á dögum. ferðin vel, en flotinn lenti nokk-
Á þessum árum var stríð milli uru vestar en gert var ráð fyrir,
Hollendinga og Englendinga. og var kominn undir Island, á
'Hin stóru kaupför, sem til 62 ibreiddargráðu.
Indlands sigldu og komu þaðan Þá var það, aðfaranótt 17.
aftur með hina dýrmætustu september, að á rauk æðiveður.
farma, þorðu því ekki að sigla Leystist þá flotinn sundur, og
um Ermarsund, heldur fóru þau er sagt að veðrið hafi verið svo
vestan við Bretlandseyjar. Var voðalegt, að menn hafi búist við
það venjan að þau sigldi svo því að skipin myndi sökkva þá
vestarlega, að ensk herskiþ og þegar, og hver stund væri
næði þeim ekki. , Kom það þá sín síðasta.
stundum fyrir að svo vestarlega \ Flest skipin hleyptu til Fær-
var siglt í Atlantshaf, að skipin eyja upp á líf og dauða. En
tóku fyrst land við Færeyjar,, vegna strauma í sundunum og
en héldu svo rakleitt þaðan til óveðurs var ekki viðlit að leita
Hjaltlands. Það biðu þeirra hafnar þegar þangað var kom-
hoilenzk herskip til þess að
fylgja þeim heim.
Venjulega lögðu Indlands-
kaupförin á stað að heiman
seint um haust, eða fyrra hluta
vetrar, en frá Batavía aftur
næsta ár, milli jóla og nýárs,
og voru væntanleg til Hjalt-
lands eftir 8—9 mánuði, ef eng-
in sérstök óhöpp komu fyrir.
Seinast í júlí eða fyrst í ágúst
voru því herskipin, sem áttu að
fylgja þeim norðan við Skot-
land og yfir Norðursjó, komin
heim með þau. Höfðu Indlands-
kaupförin samflot, eftir því sem
unt var, svo að hægt væri að
fylgja þeim öllum heim í einu
lagi.
“Skjaldarmerki Amsterdam"
Eftir skýrslum Kamer Am-
ið. Komust þó öll nema eitt í
iandvar hjá Kvalbö og lágu
þar af sér mesta garðinn. Kom-
ust þau síðan inn til Þórshafn-
ar 1. október.
En eitt skipið fórst við Fær-
eyjar. Það hét “Walcheren”,
eign verzlunar og ^iglingarfé-
lagsins Kamer Zeeland. Er mér
ekki kunnugt um afdrif þess
nema hvað sagt er að 17 menn
einir hafi komist af.
Það er nú frá “Het Waajæn
van Amsterdam” að segja, að
þessa sömu nótt sem ofviðrið
brast á, rak það upp að suður-
strönd íslands og fórst þar við
sandana tveimur nóttum
seinna.
«
Hvar fórst skipið?
Annálum ber ekki saman um
það hvar skipið hafi strandað.
Valla-annáll, Fitja-annáll, Kjós-
arannáll, Hestannáll og íslands
ártali telja að skipið hafi
strandað við Skeiðarársand. En
annáll Magnúss sýslumanns og
Vatnsfjarðarannáll yngri og
Esphólín segja að það hafi
strandað á Sólheimasandi.
Þrátt fyrir þessar misgreinir
er engum blöðum um það að
fletta að skipið hefir strandað á
'Skeiðarársandi.
Það styðja fyrst munnmæli,
sem herma það, að akkeri skips-
ins hafi verið flutt upp undir
bæinn Skaftafell í Öræfum og
verið skilin þar eftir í skriðu
nokkurri; en í einu hlaupinu af
mörgum hafi Skeiðará sópað
burtu skriðu þessari og akker-
unum.
En iþað sem mér finst taka af
allan vafa um þetta efni, er Al-
þingiSbókin 1669. Þar /Ijætur
Einar Þorsteinsson,* sýslumað-
ur í Austur-Skaftafellssýslu lesa
upp í lögréttu skrif og fram-
burð sinn “um iþá kvensnift,
Ragnhildi Jónsdóttur í hans
sýslu, er barn alið hefir og það
kent Pétri Jacobssyni, sem ver-
ið hefir á því hollenzka Ostindia
fari, en maðurinn nú í burt
sigldur”.
Orðin “í ihans sýslu”, og að
þess munu engin "dæmi ,að
strandmönnum úr Vestur-
'Skaftafellssýslu (eða jafnvel
Ranárvallasýslu) sé flækt aust-
ur í Austur-SkaftafellssýslU;
taka hér af öll tvímæli.
Skeiðarársandur er víður, svo
að þótt sagt sé, að iskip hafi
strandað þar, er ekki nema
hálfsögð sagan um lendingu
skipbrotsmanna. Um ægisand-
ana, alt austan frá Hnappavöll-
um í Öræfum og vestur úr öllu
vaidi, kvíslast jökulvötn til sæv-
ar, log engin bygð nærri. Á
söndunum var þá ekkert af-
drep, því að þar voru engin
skýii fyrir (skipbrotsmenn. Og
hvar sem þá bar að landi í
skipreika milli Ingólfshöfða og
Núpsvatna voru þeir áægisandi,
umkringdir beljandi vötnum,
sáu hvergi til mannabygða og
vissu ekkert hvert átti að halda.
Óvíða í (heimi, þar sem menn-
ingarþjóðir búa, mun hin hams-
lausa náttúra, er hrekur skip
af hafi í strand, búa þeim, er af
komast, jafn geigvænlegar við-
tökur eins og á Skeiðarársandi.
Því fór ihér svo, að aldrei mun
meira manntjón hafa orðið við
strand eins skips á Islandi,
heldur en í þetta iskifti. Má
gera ráð fyrir því að 150 menn
hafi fardst þar að minsta kosti,
jafnvel alt að 200.
Þeir, sem bezt þekkja sagnir
um þetta strand 'og staðháttu,
telja að skipið muni hafa
strandað um 20 km. fyrir vest-
an Ingólfshöfða. Ætti það þá
að hafa verið hjá Veiðiósi, eða
milli hans og Melósa, eins og
þeir eru nú markaðir á Islands-
korti. En fyrir nær 270 árum
mun alt hafa verið þarna með
öðrum svip en nú er, nema um
vötnin, sandana og ófærurnar.
Með imörgum (hlaupum á
þessum öldum ihefir iSkeiðará
ibreytt öllu umhverfi og fært
ströndina lengra út. Má því
vera, að staður sá, þar sem hið
fagra hollenzka skip strandaði,
sé nú iangt frá sjó, og þar liggi
það einhversstaðar grafið í
sandinum, ásamt þeim auðæf-
um er með því sukku í sjó, og
menn gangi þar nú árlega yfir
þann blett, án þess að vita hvað
sandurinn undir fótum geymir.
Mennirnirifarast í sjóvolki
og krókna á söndunum
Það fara sjaldnast nákvæm-
ar isögur af því hvemig hverjum
einum reiðir af þegar skip far-
ast. Og allra sízt eiga menn
* Einar Þorsteinsson, sýslu-
maður AusturnSkaftfellinga, er
meðal annars kunnur fyrir það,
að árið 1680 gaf hann Alþingi
öxi þá, er lengi síðan var notuð
við aftöku sakamanna.
orð til að lýsa þeirri útlausn
skelfingar, því óttamagni, sem
brýst út, þegar hundruð manna
eru í lífshættu. Þess vegna
reyni eg ekki að draga neina
mynd af þvi hvernig umhorfs
hafi verið í “Het Waapen van
Amsterdam” þegar það strand-
aði hér á suðurströnd Islands
En hitt má hverjum manni vera
ljóst, að fyrir foringja skipsins,
sem áttu að ibera ábyrgð á góssi
og lífi hinna mörgu manna, sem
innanborðs voru, var það næg
ástæða til örvílnunar að stranda
þama þar sem engin áreiðan-
leg kort voru þá til af suður-
strönd íslands.
í aftakaveðri strandaði skipið
við sandana. Af annálum er
svo að sjá sem þegar hafi verið
reynt að setja út báta til þess
að koma skipsfólki á land, en
| við það hafi margir farist.
i Dr. M. Simon Thomas getur
þess í doktorsritgerð sinni, að
i sagnir gangi um það, að á skip-
inu hafi verið Svertingi nokk-
ur, syndur eins og selur. Hafi
hann bjargað mörgum mönnum
á sundi til lands, en í seinustu
ferðinni :hafi hann farist. Lík
hans hafi verið dysjað þar sem
það kom á land, á mel einum,
sem íslendingar kalli síðan
Skollamel. Mér hefir ekki tek-
ist að grafa upp hvar það ör-
nefni muni hafa verið, og senni-
lega er nú staðurinn gleymdur,
og grafinn af Skeiðará.
Hve margir björguðust?
Ekki iber annálum saman um
það, hve margir menn hafi ver-
ið á skipinu, en þó lætur nær
um frásögn þeirra, hve margir
hafi af komist. Esphólín segir
að á (skipinu Ihafi verið 300
manns og 50 komist af. Fitja-
annáll og Kjósarannáll segja, að
á skipinu hafi Verið 200 manns
og nær 60 komist af. Magnús
sýslumaður segir að á Skipinu
hafi verið 250 Imanns, en 50
komist af. Vallaannáll segir að
þar hafi týnst fólk flest.
Þegar athuguð er frásögn
Jóns Ólafssonar Indíafara um
mannfjölda á dönskum Aust-
indíaskipum, má geta nokkuð í
eyðurnar um, hve margir hafi
verið á hollenzka skipinu. Það
var mikið stærra heldur en
dönsku skipin, og hlaut þvá að
hafa stæiiri skipshöfn. iSvo Iber
þess líka að gæta, að Hollend-
ingar höfðu miklu meiri, ítök í
Austurindíum heldur en Danir,
og má því búast við fleiri far-
þegum með þeirra skipum heim-
leiðis heldur en þeim dönsku. -
Þykir ,mér því varla of mikið í
lagt að ætla að á skipinu hafi
verið um 200 manns, að minsta
kosti. Dr. M. Simon Thomas
tekur sínar tölur um þetta efni
eftir íslenzkum iheimildum og
skil eg það svo, að af skjölum
útgerðarfélagsins verði ekki
ráðið hve margir tóku sér far
með skipinu frá Austindíum. —
Virðist og svo, sem hún telji ís-
lenzku annálana beztu heimild-
ir um strand þetta og manntjón.
Eftir öllum heimildum að
dæma ihafa 50—50 menn bjarg-
ast.
Þegar í land yar komið
Þeir, sem komust í land úr
skipinu, voru litlu betur farnir
en hinir, sem fórust í ibrimgarð-
inum. Þeim skolaði holdvotum,
sjóhröktum og örmagna á land
þar sem ekkert athvarf var, en
foráttuveður og aftaka kuldi.
Voru flestir illa undir það búnir,
því að þeir voru klæddir í létt
og skjóllaus silkiföt. Króknuðu
þeir margir þegar á sandinum.
En þegar skipið tók að brjóta
og upp úr því rak ýmislegt, þar
á meðal áfengi allskonar, var á-
fenginu skift á milli skipsbrots-
manna til þess að reyna að
halda á þeim hita, og Kjósar-
annáll 'segir: “Menn komust
margir Mfs á land á toátum og
skipibrotum, en af því veðrið
var kalt, en yfrið langur vegur
til /bygða, þeir og einnig
drukknir af brennivíni, hvorí
Eigið ekkert á hættu um bökun-
ina. Notið í kökur yðar
MAGIC BÖKUNARDUFT
Þegar þér athugið verð á smjöri, eggjum og
öðrum efnum til kökugerðar, þá virðist það
heimskulegt, að nota hið lélega bökunarduft.
Minna en lc virði af Magic bökunardufti
nægir í stóra köku. Þér náið áreiðanlega
Ibeztum árangri.
Inniheldur ekkert Alum. Þessi staðhæfing á
hverjum stauk tryggir það að Magic bökunarduft
er laust við Alum og öimur skaðsemdarefni.
Framleitt í Canada.
þeir höfðu drukkið þá á land
komu, þá dóu svo margir —”.
Enginn veit nú hve lengi
skipbrotsmenn hafa verið að
hrekjast þar á söndunum, en
sögn er sú, að þeir. hafi kynt
bál, og að lokum hafi bændur
(í Öræfum?) lorðið þeirra varir
og gert út leiðangur til bjargar.
Var þá köld aðkoma, er kom-
ið var yfir vötnin, því að hing-
að og þangað lágu lík Hollend-
inga á sandinum, og sumir
deyjandi. Þar á meðal var skip-
stjórinn. Hafði hann áður feng-
ið skipssögn sinni til farkosts
þær gersimar, sem á land hafði
rekið. Fundu menn hann liggj-
arndi á sandinum nær dauða en
lífi. Var hann í fögrum skart-
klæðum og dró af hönd sér
gimsteinum settan gullbaug,
eins óg ’hann vildi með því
kaupa mönnum sínum frið og
frelsi. Síðan dó hann.
Björgun manmanna
Um björgun skipverja verður
ekki sagt, né hvert þeir voru
fluttir fyrst. En um það ber
sögnum saman, að nokkrir
þeirra hafi komist utan þetta
sama haust með dönsku skipi,
sem sigldi frá Eyrarbakka, en
hinir hafi vistast um veturinn
á Seltjarnarnesi og Kjalarnesi.
Er mælt, að næsta vetur hafi
60 erlendir eftirlegumenn verið
í Kjalarnesþingi. Var þá hart í
ári hér og höfðu allir nóg með
að sjá sjálfum sér farborða. —
Mun foændum hafa þótt þungt
undir að búa að sjá veturgest-
um þessum farborða, eins og
von var. Og á Alþingi 1669 bar
Daði Jónsson sýslumaður í Kjal-
arnesþingi fram kvörtun búenda
í þeirri sýslu um átroðning út-
lendinga, og mun þar meðal
annars átt við hina hollenzku
skipbrotsmenn.
Til þess að skýra þetta foetur
má geta þess, að sumarið 1667
“hindraðist sigling til íslands
vegna ófriðar Hollendinga og
Englendinga. Um Mikjálsmesu
(29. september) komu kaupför
í allar hafnir og sögðu frið sam-
inn”.
En þá var matbjörg svo lítil
í landinu, að um það munaði
að fóðra hér fjölda útlendinga
vetrarlangt.
Otto Bjelke kemur út
Svo segja sagnir, að Dönum
hafi borist kvittur um það, að
sumarið 1667 ætluðu Englend-
ingar að leggja ísland undir sig.
Höfuðsmaðurinn — Hinrik
Bjelke vaii þá ekki hér á iandi
og þurfti því auðvitað skjótra
ráða til að bjarga íslandi undan
yfirvofandl hættu! Var því
systurstonur höfuðsmannsins,
Otto Bjelke, sendur hingað um
sumarið á herskipi til að verja
ilandið fyrir Englendingum. —
j Kom hann til Bessastaða á und-
an öllum kaupförum og byrjaði
þegar á því að ldaða upp
“Skansinn” að nýju og gera þar
varnarvirki, sem enn má sjá. —
Lagði hann þá ‘Skansskatt’, eða
herkostnað, á nærliggjandi sýsl-
ur, og varð Kjalamesþing að
greiða 36 ríkisdali, Borgarfjarð-
arsýsla 156 ríkisdali, Þómesþing
106 ríkisdali, og alls varð
“Skansskatturinn” 1500—'1600
ríkisdalir og alt goldið í slegnu
gjaldi.
Otto Bjelke fréttir um strandið
Nú er það um haustið, þegar
Otto Bjelke hefir gem mest fyrir
stafni á Bessastöðum, að hann
fréttir um skipstrandið mikla á
Skeiðarársandi. Brá hann þá
fljótt við og gaf út úrskurð
um það, að alt verðmætt, sem
úr þessu skipi kynni að nást,
væri konungs eign. Taldi hann
það vogrek og skipaði svo fyrir
að sýslumenn skyldi flytja það
selflutningi hver frá sér til
Bessastaða.
Var þetta gert og barst hon-
um mikið af vogrekinu, bæði
um haustið og veturinn, en ann-
álar gefa í skyn, að hvorki hafi
verið trúlega fram reitt, né trú-
lega með farið.
Magnús Magnússon sýslu-
maður segir í annál sínum: —
“Mikið af þessu dýrmæta góssi
rak smám saman upp og var
fært til Bessastaða, comedant-
inum (þ. e. Otto Bjelke) til
handa, hvort hann lét um vet-
urinn selja fyrir ærna peninga”.
Hirðstjóraannáil segir: “Comed-
antinn Otto Bjelke reiknaði
þetta fyrir vogrek og kóngsfé
og skikkaði strengilega sýslu-
mönnum að flytja það til Bessa-
staða, og vissi hann bezt hvað
þá varð af því (leturforeyting
hér), komu þó ei öll kurl til
grafar”.
Útgerðarféiagi skipsins mun
eigi hafa þótt sem frómlegast
með farið, því að það bað sendi-
herra Hollands í Kaupmanna-
höfn, Van Reede van Ameron-
gen, að fá hjá Hinrik Bjelke
höfuðsmanni skýrslu um það,
sem bjargast foefði úr skipinu,
en Otto Bjelke hafði þá, að því
er bezt sést, sölsað undir sig
mestan bluta þess. iSíðan var
leitað leiðréttingar Danakon-
ungs, en óvíst hvernig það mál
hefir farið.
Silki í gjarðir, beisli og höft
Strandmennirnir, sem af
komust, munu ihafa ætlað að
fiytja með sér vestur á Eyrar
eða til Hafnarfjarðar alt það
góss sem þeiir gæti komist með.
Fengu þeir siér því hesta fyrir
sig og farangur sinn.
Er það annálað hvernig út-
búnaður þeirra var, að þeir
höfðu silki til áreiðings, í gjarð-
ir og yfirgirðinga, höft og beisli.
Var nýstárleg sjón að sjá slíkt,
hér á íslandi. Mun foóndum
hafa 'þótt það mikillæti, en var
þó ekki annað en staðfesting
reynslunnar, að “nota flest í
nauðum skal”, jafnvel silki í
gjarðir, höft og beisli á hesta.
Þess má hér jafnframt minnast.
að silki var þá fágætara en nú
er, og vart þekt á íslandi nema
úr æfintýrasögum.
Búendum eystra mun hafa
blöskrað þessi bruðlunarsemi á
dýrmætustu vöru, og þótt þeir
hafi ef til vill ekki fengist til
þess áður að ljá Hollendingum
reiðver svo vel gengi, fóru þeir
nú að versla við þá, og seldu
þeim í skiftum fyrir silkið
hnappheldur, gjarðir og múla
úr hrosshári eða ull. Þóttust '
Hollendingar með því góðu