Heimskringla - 03.06.1936, Blaðsíða 3

WINNIPEG, 3. JÚNÍ, 1936
HEIMSKRINGLA
8. SÍÐA
bættir, því að allur var þessi
íslenzki reiðskapur traustari í
ferðalögum heldur en silkið.
Ekki koma öll ,kurl til grafar
Mér er sem eg sjái bændur
þarna eystra á þessum tíma.
Þeim varð þá, eins og jafnvel
loddi við lengi, að telja hvert
skipstrand sem hvalreka, er þeir
einir ætti, og mætti ganga að
eins og þeim sýndist.
Mun þeim því ekkert hafa
verið um það gefið að Hollend-
ingar reyndi að bjarga sínu, og
þeim mun minna um það gefið,
að alt sem hjargaðist úr skip-
inu, væri dæmt konungseign,
skyldi flytjast til Bessastaða og
síðan af landi burt til þeirra, er
engin réttmæt ítök áttu þar í,
að guðs og náttúrunnar lögum.
Annálar minnast að eins á
þetta mjög varúðlega. Fitja-
annáll segir: “iHaldið var að
margnr yrði þá fingralangur
fyrir austan”. Og Valla-annáll,
sem ritaður er um aldamótin
1700, segir: “Margt náðist af
góssi þessa skips all-vænt; hafa
sést rök til þess í nokkrum
stöðum syðra og suðeystra alt
til þessa”.
Þær sagnir ganga og, að hús-
mæður eystra hafi um þetta
leyti sjkift um sængurföt í rúm-
um sínum, og hafi heimilisfólk
alt sofið við silkirefla og rúm-
klæðí úr silki lengi á eftir.
Það getur vel verið, að enda
þótt mest af hinum dýra farmi
sykki með skipinu, og Danir
hafi komist yfir margt af því,
sem bjargað var, þá sé til enn á
landi hér gripir úr því.
Ungfrú M. Simon Thomas
segist hafa talað við mann aust-
ur í Öræfum, sem séð hafi tvær
tóibaksdósir úr látúni, látúns-
hjörur og skráarumhúnað af
kistu, sem hann taldi kominn
úr þessu skipi. Hvar þeir grip-
ir eru nú niður komnir veit víst
enginn. En í Þjóðminjasafninu
er einn gripur, sem Matthías
Þórðarson þjóðminjavörður
hyggur að sé frá skipinu kom-
inn í öndverðu. Er það hurð-
arspjald með upphleyptu flúri.
—Lesh. Mhl.
BORGARFJÖRÐUR
Borgarfjarðar blómgu sveitir
blessast hafa ár og síð.
Haf og jörðin hagsæld veitir
hjarta lands frá upphafs tíð.
Hrafna-Flóki fyrstur manna
fékk þá héraðsprýði að kanna.
©íðar Skallagrímur góður
grundir frjógvar vígði sér,
húsaði bæ og hjó þar rjóður,
höfnin trygg og friðsæl er.
Brákarsund frá boðalögum
hjargsælt er frá landnámsdögum
Nafnið gaf þeim fræga firði
fyrstur Grímur Kveldúlfsson,
höfuðból og bygð svo yrði
hjörg og stoð í landsins von.
Þar sem nytjar styrks og starfa
stæðu bezt til heilla og þarfa.
Þaðan mestu menning landsins
miðlað var sem eignast þjóð.
Þaðan fræði fræðamannsins
flugu víða um alheims slóð
því aldirei Snorra fræði fölna
fyrri máni og röðull sölna. •
Fyrirmyndar fræða þulir
finnast enn um Borgarfjörð.
Varfærnir þó verkadulir
vanda sagna tog ljóðagjörð,
sem um aldur lengi lifa
landsins menning dýpsta skrifa.
Þó í öðrum lifi löndum
lífs er taugin Borgfirðings,
heimastöðva bundinn böndum
bláir hnúkar fjallahrings.
Þangað sækir andinn austur,
“Úlfsins” fjötur reynist traustur.
Landsins hjarta, blómga bygðin,
hezta á minni ættarjörð.
Við þig heilög tengd er trygðin
traust, og lífsins þakkargjörð.
Blessuð, Wfræn sé þín saga,
“Sumar, vetu.r, ár og daga.”
M. Ingimarsson
ÖRLAGAÞRÁÐURINN
(Frumsamin saga)
Eftir Friðrik Guðmundsson
Algengast er það, að íslenzku
sveitirnar og hrepparnir draga
nöfn sín, af prestssetrunum og
gömlum höfðingjasetrum og
höfuðbýlum. En þó víkur eigi
óvíða frá þessari reglu og þann-
ig er því varið með sögustöðv-
ar mínar í þetta sinn. Það virt-
ist í fljótu bragði eins og sveitin
ibæri nafn af einhverju fáfengi-
legasta kotinu í sveitinni, en
þegar betur var athugað, þá
sættust allir við nafn sveitar-
innar, sannfærðir um að ein-
mitt þetta átti hún að heita,
ýmist Gerðissveit, eða Gerðis-
hreppur eftir ástæðum.
Þó Gerði væri ekki mikil bú-
jörð, eða leyfði stóra áhöfn, þá
kom það ekki til af því að það
væri afskekt heiðarkot, öðru
nær, því heita mátti að það
stæði á sjóarbakkanum og al-
faravegur manna lá meðfram
túninu, að og frá kaupstaðnum
sem allra þarfir og erindi snú-
ast um einis og þekkjanlegt er.
Á aðra síðu og morgunsólar-
megin við ibæinn, gekk hár fjall-
garður, smálækkandi á löngum
vegi að sjó fram sem endaði
fyrir mannasjónum laust frá
meginlandinu, með tveimur há-
um klettum sem klufu alla sjóa
eins og útiverðir og höfðu sér
til dægrastyttingar þá iðju að
soga sjóinn eftir þröngu sundi
inn á milli sín, og hrekja hann
með fyrirlitningu af réttri leiö
út um olnbogann hinsvegar á
milli gáttinni. Stundum drógu
þeir öldurnar til baka og hoss-
uðu þeim upp á bringu sér, eins
og væru þær ástmeyjar þeirra.,
og ættu ekkert með að fara diá-
lætislausar um húsakynni
þeirra, þó þeir væru svartir og
frekar ófríðir. Þeir voru þó
klettar í hafinu og hétu Hlöss-
in, og það held eg aö þeir hafi
ekki fundið til nelnnar óvirð-
ingar með nöfnunum. Nyrztu
og lægstu endar fjallgarðsins út
við sjóinn, voru kallaðir halar,
og voru þó þreklega vaxnir, því
háar ibrekkur voru þar upp og
ofan yfir að fara, en engin voru
önnur úrræði, því hinumegin
fjallgarðsins skarst mjór og
nokkuð langur vogur inn í
landið og var höfnin og kaup-
staðurinn því austanmegin
fjallsins, og hét á Vogi.
Nú með því að kaupstaðurinn
við Voginn, var rétt á móti
Gerði, hinumegin fjallsins, bá
var það fieiri klukkutíma krók-
ur á alfaraveginum, að þurfa
í kringum f jallið út á halana.
Gerðið sem ibærinn og sveit-
in og ýmsir landshlutar drógu
nöfn sín á, líktist því helst sem
geysimikill risavaxinn olnlhogi
hefði verið rekinn í fjallið við
irætur þess, eins og til að
hrynda því frá, en það orðið
kröftunum ofvaxið. Gerðið var
lagsléttur flötur inn í fjallið,
stórt eins og meðal tún. Fyrir
botni gerðisins stóðu að því
geysi há hamrábjörg, sem fóru
smálækkandi til heggja hliða,
niður að jafnsléttu. Og rétt
neðan við gerðisopið stóð bær-
inn. Gerðið sjálft var því eins
og kvíar, eða kyrtur vermireit-
ur yndis og fegurðar. í hotni
gerðisdns komu þrjár silfurtær-
ar uppsprettur undan rótum
klettaveggjanna, með talsverðu
millibili og þeim hafði á alda-
hvörfunum áunnist að mynda
sér farvegi, sem hölluðust hver
að öðrum og komu saman í
einn beljandi læk, nokkumveg-
inn í miðju gerðinu er féll svo í
áttina að ánni skamt fyrir
sunnan Gerðisbæinn og var þá
kallaður Bæjarlækur og var svo
efnaður að hann lagði heimil-
inu til alt það vatn sem það
þarfnaðist, og það endurgjalds-
laust, en flýtti hinsvegar syngj-
andi ferð sinni að ánni, til að
fylgja henni út í fjörðinn. í
Gerðinu hafði fjöldi af fuglum
sumarbústað sinn, og hygð'i
hreiður sín, sumir í og á kletta-
hyllunum, og aðrir í hlóma-
runnum á blíðum sumardögum.
Var því Gerðið alt stórfeldur
söngskóli, þar sem allar raddir
voru æfðar og iðkaðar. Það
var því sízt að furða þó það
væri tímum saman gestkvæmt í
Gerðinu og að heita mætti að
þjóðvegurinn lægi gegnum það.
En snjókista var það alla vetr-
ardaga þangað til örísa var á
vorin.
Húsfreyjan á Gerði hét Hall-
ibera Einarsdóttir fullu nafni, én
aldrei var hún kölluð annað en
Halla í IGerði. Það stóðu augun
í yngra fólkinu, ef hún var
kölluð Hallbera, og það út-
heimti útlistun, sem æfinlega
kom fram í því, að presturinn
hafði nefnt hana Hallberu þegar
hann leiddi hana í kirkju, eftir
heppilega afstaðinn barnslburð.
Það voru nú að vísu 20 ár síðan,
en gamla fólkið mundi iþetta
fyrir víst. Halla var orðvör,
kærleiksrík, gestrisin, greind og
vönduð kona og hafði enginn
nema gott af henni að segja, en
oft varð hún að umtalsefni út
um alla sveitina, fyrir marg-
háttaða hjárænu, sem menn
fundu í fari ihennar, án þess
það þó sakaði nokkurn mann.
Það var naumast nokkur
maður í sveitinni sem skildi að
Gerðið hefði alið Höllu upp
meir en nokkuð annað, þó hún
væri þar Iborin og harnfædd, og
kotið hennar föðurleifð. Þó
kom öllum saman um það, að
hún Halla mundi heldur deyja
úr hungri, en að veðsetja eina
þúfu í sinni landareign fyrir
hjálp til heimilisins.
Menn vissu það fyrir víst að
presturinn hafði sagt að Halla
væri greindasta konan í sveit-
inni, og með sjálfum sér gengu
allir inn á það, er þeir í hugan-
um mintust einhvers sem Halla
hafði sagt eða gert, en menn
fundu Mka á sér þetta sama sem
Grettir stílaði, að þá er sitt hvað
gæfa og gerfileiki, og að ekki
verður vitið látið í askana. En
svo þegar hetur var nú athug-
að, þá var það einhver sérstök
blessun sem fylgdi litla búinu í
Gerði. Skepnurnar voru æfin-
lega fáar, en í bezta standi, og
full not af þeim, og það vissu
menn af margra ára eftirtekt,
að >ef nokkur handsamaði sil-
ungsibröndu úr ánni, þá var það
Gamli Jón í Gerði, en það hét
maður Höllu, en enginn vissi
hvers son hann var, en svo
hlaut það nú að standa í sálna
regstrinu við kirkjustólinn, en
hann fékk aldrei hréf, svo hans
fulla nafn yrði séð af því, ein-
mitt vegna þess að Halla var
Ibúin að ibúa nokkur ár í Gerði,
áður en Jón kom til hennar, og
hann var þessvegna skoðaður
eins og viðbót við reiturnar
hennar.
Menn vildu líka á þeim tím-
um alveg eins og nú í dag, hver
einn sjá isér farlborða, og af því
Halla átti kotið og skepnurnar
áður en Jón kom til hennar, þá
var vissara að skrifa ihaúa fyrir
öllum viðskiftum. Hún hafði
heldur aldrei gert neinn rekst-
ur úr þyí, og hann hét því að-
eins Jón í Gerði, eða Jón henn-
ar Höliu. Það var altalað að
hann hefði lítil ráð, en þó fylgdi
það æfinlega að Halla væri góð
við hann, og nærgætni hennar
ibar hann ætíð með sér. Þau
íHalla og Jón áttu tvö börn á
lífi, og voru þau bæði fullorðin
þegar þessi saga gerðist, piltur
22 ára gamall, sem hét Einar,
föðurnafni Höllu, og stúlka 19
árg gömul sem hét Jónína. Þau
voru bæði fríð sýnum og hin
mannvænlegustu í allri fram-
komu og umgengni.
Nú verða fleiri menn og býli
að koma til sögunnar. Næsti
bær við Gerði, og talsverða bæj-
arleið ofar í dalnum, en sama
megin árinnar, hét á Brekku.
Þar ibjó maður sá er Þorstelnn
hét Þórðarson. Hann var fram-
kvæmdarsamur, ötull og óhlíf-
inn húsfaðir og þótti harðdræg
ur í öllum viðskiftum. Hann var
stórríkur á þeirrar tíðar mæli-
kvarða, átti fleiri jarðir og tók
árlega inn marga landskuldar
gemlinga og smjörfjórðunga. —
Árferðið var honum alt annað
en öllum öðrum sveitungum
hans. Hann var sérstaklega
glaður í vorharðindum, þegar
orðið var þröngt í búi hjá flest-
um öðrum, þá var hann daglega
að líkna og hjálpa nauðstödd-
um, með því að vigta út smjör
og kjöt og komskeppur, sem
ekkert þurfti að borga, fyr en
komin væri góð tíð, heitir sum-
ardagar, og algerlega tekið
fram úr, þá ætlaði hann að
þiggja gemling í góðu standi
samt, því það sagði hann að sér
reyndist völubeinið valt. Þor-
steinn var hreppstjóri, og hafði
verið það í mörg ár. Hann var
ekki beinh'nis greindur maður,
en hygginn sem í hag kom. —
Hann var höfðingjasleikja í eig-
ingjörnum tilgangi, var með því
að afla sér tiltrúar af yfirvöld-
unum, og undirgefni og virð-
ingar af alþýðu manna. Hann
var andlitsstór, með útskotna
kjálka, og því staðfestan sjálf.
Ingiibjörg hét kona Þorsteins,
hún var fríð og fínleg kona og
góðmenni hið mesta, enda elsk-
uð af öllum á heimilinu. Hún
jótti og hálfu greindari en mað-
ur hennar, og var altalað að
hún hefði verið honum gefin
fyrir auðinn. Ekki þótti hjóna-
iband þeirra ástríkt, en hrósað
var honum fyrir það, hvað vel
hann færi með hana, að hún
jyrfti ekki að drepa herndi sinni
kalt vatn. En aðrir sögðu að'
Áslaug gamla, ráðskonan á
Brekku væri honum, kærari en
konan, og að hann kynni bezt
við að Ingibjörg hefði sem minst
afskifti af matreiðslunni, því alt
yrði það drýgra hjá Áslaugu.
Tvö böm áttu þau Þorsteinn
og Ingibjörg. Hét sonur þeirra
Þórður, og það stóð til að hann
yrði stúdent af latínuskólanum
í Reykjavík á næsta vori, en það
var bágt að gera honum skóna,
því hann var óreglumaður, og
þar til og með tornæmur, en
lögmaður átti hann að verða,
til að vera því vaxinn að Mta
eftir Brekkuauðnum. Dóttir
þeirra hjóna hét Þuníður, hún
var mikið yngri en bróðir henn-
ar, og jafnaldra Jónínu í Gerði.
Þuríður var mjög lík móðir
sinni, og að allra dómi mikið
betur gefin en bróðir hennar.
Lítið neðar í dalnum og hinu-
megin árinnar, var prestssetrið
Staðarhóll, góð og mikil bújörð.
Presturinn, séra Hákon Jóns-
son, hafði verið þjónandi brauði
þessu yfir 20 ár, og var því
hvortveggja öllum kunnur og
fyrir flestra hluta sakir vel lið-
inn. Hann þótti gáfumaður
mikill og farast alt vel í kirkj-
unni, en fremur gleyminn á
erindi sitt utan kirkju.
Prestskonan hét Ástríður Ein-
arsdóttir, og þótti hún kvenn-
skörungur mikill, að vísu óþýð
í viðmóti, ef svo horfði við, en
raungóð og réttsýn, og sérstak-
lega vel að sér um heimilisiðn-
að allan.
Þau hjón áttu þrjú börn sem
koma við sögu þessa. Jón mik-
ið elztur þeirra barna, nokkuð
á fertugsaldri, þótti fremur ein-
faldur og einkennilegur maður,
en með afbrigðum duglegur við
búskapinn. Hinsvegar þóttust
menn vita að hans verklega út
sjón og framkvæmdarsemi
væri alt í fiyrirskipanir móður
hans, sem átti oftast eintal við
Jón sinn áður en gengið var til
verka að morgni dags. Einar
sonur þeirra hjóna var mikið
yngri og meiri hæfileikamaður,
og var nú með góðum vitnis-
Iburði útskrifaður af latínuskól-
anum, og jafnframt var afráðið
að hann skildi sigla til Kaup
mannahafnar á lagaskóla, en fá
þó að hvíla sig heima einn vet
ur í miUitíð. Dóttir þeilrra
prestshjónanna hét Ólöf, hún
-1 var jafnaldra þeirra Jónínu i
Gerði og Þuríðar á Brekku, og
sögðu menn að allir beztu ,kost-
ir foreldra hennar prýddu hana.
Það voru komnar kaldar
haustnætur, stuttjr, tvísýnir og
drungalegir dagar, með ísþiljað-
ar tjarnir og polla, og skarir
að straumvötnum, þá var og
fallinn dálítill snjór ofan í dala-
botna og út á sjóarbakka, en
þó gott til jarðar fyrir allar
skepnur nema mjólkurkýr, en
þær voru seztar að sinni hreyf-
ingarlausu vetrariðju.
Þorsteinn á Brekku hafði
slátrað nokkrum sauðum dag-
inn áöur, nú var það hans eig-
ið hlutverk samkvæmt gamalli
venju, að höggva sauðarkrofin
niður í spað, salta það niður í
tunnur, og stappa það niður
með heljarmiklum tréhnalli,
sem forfeður hans höfðu átt
hver fram af öðrum, og aldrei
var handleikinn til annara
hluta, en hékk eins og sigur-
verk á sama naglanum, árin í
kring, milli slátrunartíðanna. —
ÁMka ættarfylgja var fjalhögg-
ið, sem Þorsteinn brytjaði kjötið
á, en það var sjáanlega valin
rót af fullu feðmingstré, sem
Golfstraumurinn hafði endur
fyrir löngu hrifsað, líklega við
ósa Mississippi fljótsin^ og borið
upp á Brekkureka. Smásaman
hafði unnist skál ofan í rótina,
svo Þorsteinn var farinn að
flumibra hnúana á henni ef
hann var truflaður eitthvað við
verk sitt, en þá bölvaði hann
hnúunum en ekki skálinni eða
fjalhögginu, því hann ann því
mjög mikið.
Þér sem notið—
TIMBUR
KAUPIÐ AF
THE
Empire Sash & Door
CO., LTD.
BlrgSlr: Henry Ave. East
Sími 95 551—95 552
Skrifstofa:
Henry og Argyle
VERÐ - GÆÐI - ÁNÆGJA
þeirra hafði farið á milli, en há
vaði mikill heyrðist úr skemm-
unni inn í bæinn, sem lýsti því
að Þorsteinn var ákaflega reið-
ur, en þá hafði Þuríður gengið
að millidyrum, úr bænum ög
skemmunni, og heyrt nokkuð af
samtali þeirra Einars og föður
hennar, sem endaði með því að
hann rak Einar út úr skemm-
unni og fyrirbauð honum nokk-
urntíma að koma á sitt heim-
ili, og þessu til stðafestu, barði
hann kjötstöppu sinni af öllu
afli í dyrastafinn, en hún var
orðin of gömul til að þola þessa
meðferð og klofnaði í sundur
eftir endilöngu, en þá versnaði
Þorsteini um allan helming, svo
hann gekk eins og vitlaus mað-
ur bölvandi um bæinn, og æddi
inn í búr, en þar var kvenfólkíð
við sláturstörf.
Hann kallaði konu sína á ein-
tal, og skýrði henni frá því, að
strákasninn frá Gerði, hefði
komið til sín í skemmuna, til
að biðja sig um Þuru fyrir eig-
inkonu. Eg sagði honum nú
nokkurnveginn rækilega til
syndanna, og rak hann út úr
Þó er þess ekki skemmunni, og fyrirbauð hon-
getið að hann hafi kyst það eins
og norski dalakarlinn. Öxi Þor-
steins var nokkuð yngri, en feta
löng og þung að reiða hana
hátt, en karlinn var kraftamað-
ur, og fylginn sér að öllum
verkum, kaus Mka helst að bit-
arnir hrykkju af í einu höggi,
rótti þá fyrirætlun sinni betur
hlýtt.
Yfir þessu verki var Þorsteinn
altaf eitthvað að tauta í hálfum
hljóðum og með óskiljanlegum
orðum, og héldu náungarnir að
hann væri að lesa upp Stur-
lungu, þó þóttust menn heyra
>að ef öxin geigaði og bitinn
varð Mtil, að hann þá segði:
Nóg handa Ingibjörgu.
Það var komið fram að há-
degi, vinnumenn Þorsteins voru
við fjárgeymslu, hér og þar út
um kvippinn og kvappinn, þeg-
ar Einar í Gerði gekk heim á
hlaðið úá Brekku, og heyrði
>ungu höggin í mauraskemmu
Þorsteins, en þá gekk hann þar
inn og heilsaði hreppstjóranum
virðulega.
Ekki var það lýðum ljóst, fyr
en að nokkru leiti eftir á, hvað
um nokkurntíma að láta sjá sig
hér framar en svo varð eg fyrir
stórskaða, því mér var mikil al-
vara, og sveiflaði kjötstöppunni
í kringum mig ,til að sýna
stráknum að mér væri alvara,
en hún slóst í dyrastafinn og
klofnaði í miðju sundur, svo
hún er ónýt, má þó kannske
gyrða hana, en það kostar
skildinginn.
Ingibjörg: Þér hefir ekki á
mörgum undanförnum árum,
fundist Einar í Gerði vera
strákasni, þegar þú hefir haldið
hann hér dögum saman til þess
að skrifa fyrir þig skýrslur og
reikninga hreppstjórnar þinnar,
og það eftir þvl sem eg hefi
komist næst, fyrir litla eða enga
borgun. Hinsvegar er það góð-
ur spegiM á nærgætnina þína,
að hafa aldrei tekið eftir sam-
drætti með þeim Einari og Þuru
en gefa sjálfur stöðugt ástæðu
til að halda það að þér þætti
mikið til Einars koma. Annars
segi eg þér það í eitt skifti fyrir
öll, að Þuríður elskar Einar og
þau hvert annað í hjásetu og
Frh. á 7. bls.
DAY SCHOOL
for a thorough business training—
NIGHT SCHOOL
for added business qualifications—
Xlre Dominion Business College, VVestem Canada’s
Largest and Most Modem Commerclal School, offers
complete, thorough training in
Secretaryship
StenogTaphy
Clerical Efficiency
Merchandising
Accountancy
Bookkeeping
Comptometry—
—and many other profitable lines of work
We offer you incúvidual instruction and the most modem
equipment’for busfness study, and
AN EFFECTIVE EMPLOYMENT SERVICE
for the piacement of graduates in buslness
DOMINION
BUSINESS COLLEGE
On The Mall
and at Elmwood, St. James, St. John’s