Heimskringla - 21.09.1938, Qupperneq 4

4. SÍÐA
HEIMSKRiNCLA
WINNIPEG, 21. SEPT. 1938
mifiiRHiniiiniiiiiiiiiiiiiiuiiiiiiiiniiiiiiinnniniinn]]
ilieimskrintilci
(StofnuB 18S6)
KemuT út i hverjum miBvikudeai. j
Eigendur:
THE VIKING PRESS LTD.
853 og 855 Sargent Avenue. Winnipeg
Talsimis 86 537
Ver5 blaðslns er $3.00 árgangurlnn borglst
tyriríram. Allar borganir sendist:
THE VIÍCING PRESS LTD.
311 viðskMta bréf blaðinu aðlútandi sendist:
K-nager THE VIKINO PRESS LTD.
853 Sargent Ave.. Winnipeg
Ritstjóri STEFÁN EINARSSON
Utanáskrtft til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA
853 Sargent Ave.. Winnipeg
“Heimskringla” is publlshed
and printed by
THE VIKING PRESS LTD.
853-855 Sargent Avenue. Winnipeg Uan.
Telephone: 86 537
...
WINNIPEG, 21. SEPT. 1938
FERÐ CHAMBERLAINS TIL
ÞÝZKALANDS
(Fyrsta frétt)
Hver árangur verður af ferð Cham-
berlains á fund Hitlers, er öllum enn ráð-
gáta. Það hefir ekki verið kunngert í
hverju friðtillögur Chamberlains eru
fólgnar og verður ekki gert að minsta
kosti fyr en seint í þessari viku. Þegar
hann kom fyrst heim úr ferð sinni, var
sagt að Hitler hefði verið íjúfur heim að
sækja og samvinnuþýður. í síðari frétt-
um var því gagnstæða haldið fram og
hann sagður ósveigjanlegur og kröfuharð-
ur í málum Tékkóslóvakíu. Þess skal þó
getið að sú frétt er óstaðfest, en hefir
samt borist út af fundum Chamberlains
og brezka ráðuneytisins síðan hann kom
heim*
Þegar kröfur Hitlers eru íhugaðar, eins
og fréttasambandið segir frá þeim (As-
sociated Press), er heldur ekki að sjá, að
hann hafi mikið í sölur viljað leggja fyrir
friðinn. Kröfur hans voru þessar:
1. Að landshluti sá af Tékkóslóvakíu,
sem Þjóðverjar búa í, sé innlimaður
Þýzkalandi. Þetta er vestur og suðvestur
hluti landsnis og með því verða hinar öfl-
ugu hergirðingar og mikið af vopnaforða
Tékkóslóvakíu af Tékkum teknar.
2. Trygging fyrir því, að utanríkis-
málastefna Tékkóslóvakíu sé í fullu “sam-
ræmi” við stefnu Þýzkalands. f því felst,
að Þjóðverjar hafi öll umráð Tékkósló-
vakíu. Með því eru núverandi samningar
landsins við Rússa og Frakka úr sögunni.
3. Hagsmunaleg samvinna Tékkósló-
vakíu við Þýzkaland og ráð Þjóðverja yfir
framleiðslu vopnaiðnaðarins (Skoda-verk-
sihiðjanna).
Ef Hitler fær það sem hann fer hér
fram á eða krefst, er sjálfstæði Tékkó-
slóvakíu lokið og einu lýðríkinu færra í
Evrópu. Alt sem enn er um þetta vitað
og verður sagt, er það, að Rússar, Frakk-
ar og Bretar hafa ekki gengið að þessari
kröfu. Um Tékka sjálfa er það að segja,
af útvarps-erindi forseta Tékkóslóvakíu
að dæma, að þeir munu fyr fara í stríð,
en að ganga nokkru sinni að þessum kröf-
um Hitlers.
Það getur vel verið að Þjóðverjunum í
Tékkóslóvakíu hafi fundist þeir vera kúg-
aðir á einn eða annan hátt. Hitt er víst,
að kjörin sem þeim hafa nýle’ga verið boð-
in, eru með öllu ólík og stórum mun betri
en kjör minni hluta þjóðarbrota í hvaða
landi sem er í heimi. Enda eru þeir flestir
sagðir á Evrópu vísu talið efnaðir alþýðú-
menn og hafa lifað betra lífi en sjálf
þýzka þjóðin undir stjórn Hitlers síðustu
10—20 árin. Ástæðan fyrir þessum kröf-
um Hitlers liggja því í alt öðru en kúgun
Sudeten-Þjóðverjanna. Og hvað það er,
vita flestir. Það er ekkert meira né
minna en pólitízk og hemaða’rleg yfirráð
,Mið-Evrópu, frá iAusturríki, sem var og
austur að Svartahafi. Þetta verður því
aðeins gert, að Tékkóslóvakía, Ungverja-
land og Rúmanía verði lögð undir Þýzka-
land og Búlgaría, til þess að taka höndum
saman við Tyrkjann aftur. Ukranía er
auðvitað augnamiðið að ná einnig í og þá
er komið inn í Soviet-Rússland.
Að skilja Frakkland eftir eitt og ein-
angrað í Vjestur-Evrópu er markmið Þjóð-
verja. Með þessum kröfum senv Hitler
gerir þessa stundina, er sambandi Frakka
og Rússa slitið. Alvarlegustu örðugleik-
amir á þvfí fyrir Hitler, að koma áformi
sínu fram, er samband Tékkóslóvakíu við
Frakkland og Rússland. Tékkóslóvakía er
tengiliðurinn milli Parísar og Moskva.
Það er að sjálfsögðu að nokkru vatn á
millu Hitlers, að Bretland, Frakkland,
ítalía og Þýzkaland, skerist í þetta mál,
eins og heyrst hefir, að Chamberlain sé
áhugamál, ef aðeins Rússland er útilokað.
Að einangra Rússland, er keppikefli Hitl-
ers margra hluta vegna, en ekki sízt
vegna hins mikla lofthers er Stalin hefir
á að skipa og sem er eini flugherinn í
Evrópu, sem stærri er en flugher Þjóð-
verja.
Hitler hefir í fám orðum sagt ekkert á
móti því, að honum séu rétt á diski yfir-
ráðin í Tékkóslóvakíu í stað þess að þurfa
að taka þau með hervaldi. Er það það
sem fyrir Chamberlain vakir?
Maður bíður og sér hvað setur. En hitt
er víst, að Þýzkaland ætlar sér Tékkósló-
vakíu hvort sem er með góðu eða illu.
Hann lét ekkert mikið af því, að það vekti
næst fyrir sér, er'hann fyrir skömmu tók
Austurríki. Og honum trúðu þá margir.
En nú hefir heyrst að árásin sé ákveðin á
Tékkóslóvakíu 1. október, ef ekki verður
af samningum milli Bretlands og Þýzka-
la'nds og annara þjóða um þetta mál Sud-
eten-Þjóðverja, áður en blekið er svo að
segja þomað á samningunum um innlim-
um Austurríkis.
Það getur vel virst fýsilegt í augum
stórþjóða Evrópu að lofa Hitler að koma
áformum sínnum fram. En spurningin er
þessi, hvað verður um frelsi annara smá-
þjóða Evrópu, ef einni stórþjóðinni leyfist
að ganga þannig yfir þær hverja af ann-
ari ? Hvað verður um Pólland, Danmörku
eða hluta af henni, Holland eða Eystra-
salts þjóðimar? Óhugsanlegt, munu ýms-
ir segja — og það kann að virðast svo
þessa stundina. En hvað er óhugsanlegra
að þær eigi hins sama von og Tékkósló-
rakía, Ungverjaland, Rúmanía, Búlgaría og
hver veit hvað margar fleiri þjóðir?
Dýravinir eru að vinna að því, að hest-
ar verði ekki notaðir í hernaði. Ef að
mannvinirnir vildu gera eitthvað svipað og
reyna að koma í veg fyrir að menn séu
sendir út ;í stríð, mundi það mikið breyta
viðhorfi á stríðum.
NORRÆNA OG ENSKA
Af og til birtast greinar í íslenzku blöð-
unum hér um íslenzkukenslu og viðhald
%íslenzkrar tungu hér í landi. Vafalaust
eru allar þessar greinar ritaðar í bezta
tilgangi og með það fyrir augum að stuðla
að því að auka veg þjóðar vorrar hér. En
oft verður vart við æði kynlegar skoðanir
í sumum. þessum ritgerðum og vanþekk-
ingu á málfræðislegum atriðum, sem við er
að búast, þar sem höfundarnir hafa oft
fremur litla þekkingu á sögu tungumál-
anna og þróun þeirra. Þó er réttast og
bezt í þessu efni að forðast öfgar og halda
ekki öðru fram en því sem hægt er að færa
góð rök fyrir. Við græðum ekkert við það
að slá fram staðhæfingum, sem allir, er
eitthvert skyn bera á málið, sjá undir eins
að eru gerðar út í bláinn.
Sumir virðast halda, að norrænan eða
forn-íslenzka sé frumtunga, sem mörg
mál eigi rætur sínar til að rekja. í raun
og veru er þetta þó ekki rétt nema að því
er Norðurlanda málin snertir. Önnur forn-
mál af sama málaflokki, eins og engil-
saxneska og forn-þýzka, eru systurmál
norrænunnar. Allar tungur heyra til hin-
um germanska eða tevtónska málaflokki.
Það sem villir marga er, að fjölda mörg
orð í nútíma ensku og nútíma íslenzku
eru lík. Menn vita, að enskan, eins og
hún er nú, er yngra mál en íslenzkan, sem
er að kalla ipá óbreytt norræna. Af því
draga þeir^vo, að því er virðist, þá álykt-
un, að þau ensk orð, sem lík eru íslenzk-
um crðum, séu komin beint inn í enskuna
úr norrænu, t. d. að house sé dregið af
hús, book af bók o. s. frv. Þetta er auð-
vitað misskilningur. Þessi orð langflest
eru komin í nútíma ensku úr frummáli
enskunnar, engil-saxnesku, þau voru í því
máli, sem bæði engil-saxneska og norræna
eru komnar aT Sannleikurinn er sá, að
lánsorð í ensku úr norrænu eru mjög fá,
þrátt fyrir allar víkingaferðjr Norðmanna
til brezku eyjanna, en samstofna orð í
báoum málunum eru afarmörg. Það mætti
auðveldega telja af handahófi nokkur
hundruð orð úr báðum málunum, sem
hver maður getur undir eins séð að eru
skyld. Sama verður auðvitað uppi á ten-
ingnum, þegar íslenzka og þýzka eða enska
og þýzka eru bornar saman: borg, burg
og borough eru upprunalega sama orðið,
þó að merking þeirra sé ekki lengur hin
sama; sama er að segja um town, zaun og
tún, sem nú hafa ólíka merkingu. Annars
geta menn fundið ótal mörg dæmi í hverri
góðri orðabók enskri, þar sem uppruni
orðanna er rakinn.
Yfir höfuð má segja, þegar um mjög
algeng orð er að ræða í skyldum málum,
orð, sem ekkert mál getur án verið, eins
og t. d. faðir, móðir, bróðir, systir, hús,
borg, land o. s. frv., þá sé skyldleiki orð-
anna frumstæður, þ. e. a. s. þau eru kom-
in úr frumtungu hinna skyldu mála, hvep
sem þau eru. Lánsorð aftur á móti koma
inn í málin á vissum tímabilum og þau
eru v.enjulega fræðiorð eða lúta að at-
’ vinnuvegum og verzlun. Orðið sport er
lánsorð í íslenzku úr nútíma ensku, pils
mun vera lánsorð úr hollenzku, fengið
fyrir nokkrum öldum; með kristninni
fengu íslendingar mörg lánsorð, prestur er
t. d. lánsorð, komið úr grísku uppruna-
lega. En lánsorðin eru hlutfallslega fá í
íslenzku, og sama er að segja um þýzku,
af því að bæði málin eru þægileg fyrir
nýyrðamyndanir. í ensku aftur á móti
eru lánsorðin hlutfallslega mjög mörg,
flest úr latínu og grísku, en mörg einnig
úr ýmsum öðrum málum; og stáfar það
af því að þróun enskunnar hefir verið
þannig, að nýyrðamyndun er henni ekki
eiginleg.
Það er oft sagt, að enskan sé hrærl-
grautur úr mörgum málum, af því að það
eru svo mörg lánsorð í henni. í rauninni
er þettta ekki rétt; stofn málsins er engil-
saxneska; öll algengustu orðin eru komin
úr engil-saxnesku. Jafnvel þeir sem allra
latínuskotnasta ensku rita verða að nota
meira en helming af engil-saxneskum
orðum, og án þeirra er auðvitað ómögu-
legt að tala eða rita ensku; en það má
rita ensku þannig að varla meira en tíundi
hluti orðanna sé af latneskum uppruna.
Málfræðingar útskýra þennan miklaTjölda
lánsorða í enskunni þannig, að útlend
áhrif, einkum eftir að Norðmenn frá
Frakklandi lögðu England undir sig á
elleftu öld, breyttu eðli málsins, beygingar
hurfu úr því að mestu leyti, og mikill
fjöldi franskra orða komst inn í daglegt
mál. Þessir Norðmenn frá Frakklandi
töluðu ekki norrænu heldur frönsku; þeir
voru búnir að vera svo lengi á Frakklandi
að þeir höfðu gleymt móðurmáli sínu. Um
bein norræn áhrif á ensku er því ekki að
ræða nema á víkingaöldinni, meðan íbúar
Englands töluðu engil-saxnesku, og þau
áhrif eru furðu lítil, eftir því sem mál-
fræðingarnir segja. En það kemiy* ef-
laust til af því að norrænir menn á þeim
tímum settust yfirleitt ekki að í landinu
fyrir fult og alt; en það gerðu hermenn
Vilhjálms bastarðar á elleftu öld. Ávalt
síðan þessi mikla breyting varð á ensk-
unni, eða síðan hún breyttist að kalla má
úr engil-saxnesku í nútíma ensku, þó
tólftu og þrettándu aldar enska sé allólík
nútímamálinu, hefir hún tekið inn í sig
mesta sæg af útlendum orðum. En flest
þau orð eru ekki notuð í daglegu máli, þau
tilheyra máli vísindanna og fræðimensk-
unnar. Stofninn er hið forna mál, auð-
vitað allmkiið breytt, alveg ein^ og að
stofn íslenzkunnar nú á tímum, nema í
enn fyllri skilningi, er norrænan, mjög
lítið breytt.
En til hvers er íslenzka (norræna)
kend í háskólum hér í landi, og hverjum
er hún kend þar? Hún er fyrst og fremst
kend mönnum, sem leggja fyrir sig mál-
fræði sem vísindagrein; hún er auðvitað
nauðsynleg öllum, sem vilja verða fræði-
menn og kennarar í germönskum mál-
um. Nokkrir sjálfsagt læra hana vegna
bókmenta vorra, einkum fornbókmenta,
til að geta lesið þær á frummálinu, alveg
eins og að menn læra að lesa frönsku til
að geta l^ynst frönskum bókmentum. En
að íslenzka geti h’aldist við hér með því
einu að vera kend í nokkrum háskólum er
auðvitað mesta kórvilla. Málið helzt við
hér meðan það er talað af einhverjum,
lengur ekki; það helst við meðan blöð og
bækur eru gefin út á því, meðan það er
notað í kirkjum íslendinga og í félagsskap
þeirra yfirleitt. Þegar þetta hættir, er
ekki hægt að tala um viðhald íslenzkunn-
ar, enda þótt hún væri kend í öllum há-
skólum landsins, fremur en það er hægt
að tala um viðhald latínunnar, þó að
margir læri meira eða minna í henni, sér
auðvitað til sára lítils gagns. Enginn
talar heldur um viðhald latínu nema sem
skólamáls, sem að hlutfallslega mjög fáir
kunna. Þegar við tölum um viðhald ís-
lenzku, eigum við auðvitað við að hún sé
og verði lifandi mál meðal afkomenda ís-
lendinga hér, verði töluð af þeim og notuð
í öllum félagsskap, sem er sérstakur fyrir
þá. Þar með er auðvitað ekki sagt, að
ekki sé æskilegt, að hún sé kend í sem
flestum háskólum. Frá sjónarmiði mál-
fræðavísinda er það æskilegt; og það fer
ekki hjá því, að fleiri menn kyntust ís-
lenkum bókmentum, væri hún kend í flest-
um eða öllum háskólum. En aðal atriðið
er samt sem áður viðhald máls-1 springs) og eru sumir þeirra
ins sem lifandi máls, eins lengi frægir.
og auðið er, á vörum afkomenda | f vesturhluta landsins er jarð-
íslenzkra manna, hvar sem þeir vegur ágætur fyrir kornrækt:
eru nógu margir til þess að hafa hveiti, rúg og bygg. í Saaz-hér-
eitthvert sjálfstætt félagslíf sín aði er humall (hops), sem frægt
ler. í fjallahéruðunum eystra, er
Á. kartöflu- og kvikfjárrækt.
I Iðnaður hefir í flestum grein-
: um aukist í Tékkóslóvakíu síð-
Aðeins á einu
á milli.
öll lög í Sviss eru skrifuð á
þremur tungumálum —,þýzku, justu 10 árin.
frönsku og ítölsku. Þrjú málin ; öðru landi er meiri sykurrófu-
eru þar töluð jöfnum höndum og
eru öll kend í skólum.
ÞÝZKALAND OG MIÐ-
EVRÓPU RÍKIN
rækt í Evrópu en þar. Skoda-
verksmiðjan er önnur mesta
vopnaverksmiðja í Evrópu. —
Bata-skóverkstæðið er stærsta
skóverkstæði sinnar tegundar.
Gler og ullar-iðnaður er mjög
Eftrfarandi grein birtist j mikill.
blaðinu New York Times ný-
lega: Suður — austur af Tékkósló-
Hvað er það sem dregur huga vaiílu er Ungverjaland. Þar er
Þjóðverja að Mið-Evrópuríkjun- einnig margt, sem Þýzkaland
um nú og hefir ávalt gert, ekki rirnist. Landið er 36,000 fer-
aðeins síðan 1914, heldur löngu milur stærð. Þar er mest
fyrir þann tíma? Það eru auðs- j hveitirækt í öllum Donárdaln-
uppspretturnar í Tékkóslóvakíu um- Meirihlulti íbúanna, sem
og allra landanna meðfram Don-!eru um 9 miljónir, stundar akur-
á alla leið austur að Svarta-/rk-’u- Nærri 011 útflutt vara>
hafi. Sjálft er Þýzkaland fá- er nam $10° múJ«num s. 1. ár, er
tækt borið saman við þessi lönd. biinaðarvara. f Budapest, höf-
Auðsuppsprettur þess fullnægja ! uðborginni^ var önnur stærsta
ekki þörf þjóðarinnar. Þrátt j kornmilla í heimi fyrir stríðið
fyrir tilraunir þess síðari árin að mil<la, sú stærsta var í Minne-
lifa sem mest án viðskifta við aP°lis-
erlendar þjóðir, hefir það ár-
Lengra suður er konungsríkið
lega orðið að kaupa 35% af hrá- Jugoslavía, 96,296 fermílur að
efni sínu utan lands og 20% af stærð og með 14 miljón íbúum.
allri fæðu. Síðast liðið ár nam Þar er land gott og íbúarnir
innflutt hráefni til iðnaðarins 3 ^ iðjusamir, en fé skortir til að
biljón mörkum, og matvara inn-; nota auðsuppspretturnar. Þar
flutt 2 biljónum, samkvæmt eru kol, eir og járn og fjölbreytt-
s k ý r s 1 u f jármálaráðherrans ur landþjúnaður.
þýzka.
Það eina sem Þýzkaland hefir
Austur af Jugoslavíu er Búl-
garía, 39,814 fermílur að stærð
af hráefni til útflutnings, eru nieð 6 miljónir íbúa. Helzti at-
kol, saltpéturssölt og pottaska.
Jarðvegur er rýr til framleiðslu
á matvöru. ,
Vegna þessa hefir Þýzkaland
ávalt litið Mið-Evrópu ríkin
girndar auga . Og nú er Tékkó-
slóvakía eitt þeirra. Ungverja-
land verður auðunnið *eftir
Tékkóslóvakíu, því það virðist
þegar ekki fráhverft því að sam-
einast Þýzkalandi, ekki sízt eftir
að Austurríki gerði það. Við-
skifti Þýzkalands við Jugoslavíu
og Rúmaníu hafa verið feiki
mikil og að verzlun Búlgaríu
hefir það mjög setið síðari árin.
En Soviet-Ukrania virðist
samt sem áður vera landið, sem
Hitler hefir mesta ágirnd á, ef
taka má mark á bók hans og
ræðum og því semj áreiðanleg
blöð halda fram. Orð hans á
Nuremberg-þinginu síðast liðið
ár munu mörgum minnisstæð:
‘Ef við hefðum auðæfi Ukraníu.’
Kíev, höfuðborg Ukrainíu, varð Ukraníu Soviet lýðveldið, sem
elds-stólpi í austri eins og Bag-; Hitler hefir ekki sízt mætur á,
dad fyrir stríðið, í augum er suðvestur hornið af Rúss-
Hitlers. j landi, 143,000 fermílur að stærð,
vinnuvegur er búnaður. Þýzka-
land keypti meira en helming af
allri útfluttri vöru þaðan á s. 1.
ári; var það mest korn óg-tóbak.
Fyrir austan Tékkóslóvakíu
tekur Rúmanía við, það landið
sem Hitler hefir sérstakan auga-
stað á vegna þess að þar eru
fjórðu mestu olíubrunnar í
heimi, þeir eru aðeins meiri í
Bandaríkjunum, í Rússland og
Venezuela.
Rúmanía er stærsta landið í
Donárdalnum, 113,886 fermílur
að stærð og með 20 miljón íbúa.
Eftir stríðið mikla, lagðist henni
til mikið af góðu akuryrkjulandi,
einu hinu bezta í suðaustur-Ev-
rópu, svo sem Batan-hérað er
tekið var af Ungverjalandi og
Bessarabía frá Rússlandi. Hún
náði einnig í Transylvanía, en
þar eru kol, eir, gull, blý og
silfur.
----*— ! næstum eins stórt og Þýzkaland,
Tékkóslóvakía, fyrsta landið með aðeins 32 miljón íbúum, en
á leið Hitlers austur, hefir svo Þýzkaland hefir um 75 miljónir
margvíslegar auðsuppsprettur, íbúa. í Donetz í Ukraníu eru
að það má heita að geta búið að næstu gljákolalög (anthracite) i
sínu eins og Frakkland, er bezt heimi. Þar eru árlega fram-
| er statt af öllum löndum Evrópu leidd 67 miljón metra-tonn, sem
1 í því efni. Landið er 54,250 fer- er þrisvar .sinnum meira en
mílur (enskar) að stærð og fæð- framleitt er í Frakklandi, Þýzka-
ir 15 miljón íbúa auðveldlega. landi og Póllandi til samans. f
Hver málmtegund sem nokkurs Krivoi Rog er járn meira en
er verð, er þar, að platíu und- nokkur staðar hefir fundist
anskilinni. f norðvestur horni (blendingurinn um '65%> járn).
landsins eru mestu brúnkolalög Raforkuverið (hydro) á Dneiper-
í Evrópu; og önnur kol eru inn ánni, er hið stærsta í Evrópu og
í miðju landi. framleiðir 455,000 kílówatts.
Silfurnámurnar í Iglan (Jihl-! í Ukraníu er á nokkru svæði
ava), í miðju landi, var byrjað ræktað hveiti, sem að gæðum
að vinna, eftir því senv sagan til jafnast á við bezta hveiti í
segir árið 799 og er haldið enn Canada og er eini keppinautur
^fram. í Joachimstahl, svo- þess. Á síðast liðnu ári var 20%
nefndum, nærri landamærum a^ öllu hveiti í Rússlandi fram-
Þýzkalands, er pitchblend, málm- leitt í Ukraine og tveir þriðju
ur sem radíum fæst úr og sem alls sykurs í landinu. Þar hefir
hvergi er.til nema í Canada og nú byrjað í stórum stíl bómullar
eitthvað lítilsháttar í Congo og tóbaksrækt, ennfremur soy-
hinni belgisku.
Af hinum mörgu málmum má
nefna antimony (efni til lyfja o.
fl.), asfalt, bismuth, króm, leir,
gull, gips, ritblý, manganese,
kvikasilfur, þakstein, brenni-
baunarfekt.
Rússland gæti ef það vildi eins
og raunar fleiri ríki, eins auð-
veldlega tekið Donár-ríkin og
þýzkaland, en það sjáanlega
dreymir ekki drauma eins og
stein, tellurium og uranium. f Hitler um að ráðast á hvert ríki
Tékkóslóvakíu eru einnig um sem hann sér sér fært
200 heilsubrunnar (mineral hremma það.
og