Heimskringla - 28.06.1939, Blaðsíða 3

WINNIPEG, 28. JÚNÍ 1939
HEIMSKRINGLA
3. SÍÐA
hinum fjölmörgu háskólum og
mentaskólum Bandaríkjanna,
sem skifta hundruðum. En Stef-
án rakti ekki í umræddri grein
sinni sögu háskóla-kenslu í ís-
lenzku vestan hafs, og því hefi
eg gert það í greinarstúf þess-
um, þar sem ekkert hefir áður
verið um það efni ritað á ís-
lenzku, nema í sambandi við ein-
staka amerískra fræðimenn á
því sviði (George P. Marsh, Wil-
lard Fiske, Arthur Reeves og
Bayard Taylor).
Nú er þvi ekki að leyna, að
mjög misjöfn rækt er lögð við
íslenzkukenfeluna í þeim æðri
skólum Bandaríkjanna, sem slíka
fræðslu veita; víðtækust og full"
komnust er hún í höfuðmenta-
setrunum í Austurríkjunum
(Cornell, Harvard, Yale, Johns
Hopkins og Pennsylvania), í
sumum ríkisháskólunum (Chi-
cago, Ulinois, Mimiesota, Norður
Dakota, Wisconsin og Washing-
ton) enda eru sérstakar Norður-
landamáladeildir við marga
þeirra. Víðast hvar er áherslan
lögð á fornbókmentirnar; í tveim
háskólum (Cornell og Norður
Dakota) er nýmálið einnig kent
og jafnhliða því seinni tíma bók-
mentir íslenzkar að einhverju
leyti. Síðastliðið ár hófst einn-
ig kensla í íslenzku nútíðarmáU
í ríkisháskólanum í Nebraska, og
er kennarinn þar sænskur mað-
ur, prófessor* Joseph Alexte,
tungumálagarpur mikill.
Eir þó íslenzku-fræðslan í
amersíkum háskólum og menta-
skólum sé ærið misjöfn að inn-
taki og víðfeðmi, berast þaðan
norrænir mennigarstraumar inn
í þarlent þjóðlíf; og áhrifunum
frá slíkum mentastofnunum er
það ekki minst að þakka, að á-
hugi fyrir íslenzkum fræðum fer
vaxandi vestan hafs. Enda láta
ýmsir kennarar háskólanna í
þeim fræðum sér ant um alþýðu-
fræðslu 1 þá átt, samfara kenslu
sinni og fræðistörfum.
Talsvert hefir því óneitanlega
miðað að því marki, að auka
kynnin vestan hafs af íslandi
og íslenzkri menningu; samt er
enn nóg þörf slíkrar kynningar-
starfsemi þarlendis. Sannast í
því efni á mörgum Vesturheims-
manni orð Útgarðaloka: “Seint
er um langan veg að spyrja sönn
tíðindi.” Má fyllilega ætla, að
þátttaka íslands í Heimssýning-
unni í New York stuðli drjúgum
að því, að auka þeim megin hafs-
ins,þekkingu manna á fslandi og
hlutdeild þess í heimsmenning-
unni.
ISLANDS-FRÉTTIR
Til landsins helga
Þeir guðfræðiprófessorarnir
Magnús Jónsson og Ásmundur
Guðmundsson eru nýlega lagðir
af stað í för til Gyðingalands.
Þetta er í fyrsta skifti sem ís-
lenzkir guðfræðikennarar fara
slíka för til að kynnast stað-
háttum í landi biblíusagnanna af
eigin sjón.—fsl.
* * *
Ný verzlun
undir nafninu Vöruhús Akur-
eyrar, verður opnuð í Hafnar-
stræti 102, þar sem áður var
verzlun Eiríks Kristjánssonar.
Eigandi hinnar nýju verzlunar
er Ásgeir Matthíasson.—ísl.
* * *
Ingimundur Guðmundsson
klímukóngur fslands
fslandsgríman fór fram á f-
þróttavellinum í gær og voru
þátttakendur 10.
Glímubeltið og sæmdarheitið
Glímukóngur íslands hlaut Ingi-
mundur Guðmundsson, sem er
handhafi Ármannsskjaldarins.
Fegurðarglímuverðlaun hlaut
Skúli Þorleifsson.
Forseti í. S. í. afhenti verð-
Iaunin á vellinum, að glímukepn-
inni lokinni, með stuttri ræðu.
Því næst hófst annar kapp-
leikur I. flokks mótsins.
Veður var kalt og hryssings-
legt.—Mbl. 1. júní.
NÁTTÚRULÝSINGAR t
FORNUM FRÆÐUM
Eftir Guðmund Friðjónsson
Skáld dróttkveðinna vísna og
sagnahöfundar vorir, sem
rituðu á skinn, leika sér sjaldan
að náttúrulýsingum.
Annað hvort var, að þeim gaf
sjaldan sýn inn í þá heima, eða
þeir voru svo sparir á bókfellið,
að rúminu undir útúrdúra eða
aukagetur.
Hómer lætur dæluna ganga og
hefir hundrað orð um efni, sem
vorir forfeður mundu hafa tíu.
Hann gerir náttúrukraftana
mælska og lýsir höfuðskepnun-
um ítarlega.
Það er sennilegt, að forfeður
vorir hafi gert frásögnina fá-
orða, af því að þeir urðu að
halda spart á bókfellinu. Það
var svo dýrmætt.
En skapgerðin getur hafa ver-
ið þannig, að vitsmunir höfund-
anna hafi tamið sér fáorða mál-
snild, dagsdaglega og ból^málið
hafi verið samskonar sem mælt
mál. — Það getur líka hugsast,
að sögur og kvæði þeirra tíma
sé á höfðingjamáli skráð, en al-
þýðumál hafi verið á hinu leyt-
inu og það sé glatað.
Þegar fornskáldin köstuðu
fram vísu um atburði, var hugur
þeirra tengdur honum. Og ef
náttúrulýsing brá fyrir í vís-
unni, var hún fremur líking en
lýsing.
Egill Skallagrímsson kallar í
vísu sumarið ‘miskunn dal-fiska,’
þ. e. orma, og annað skáld kall-
ar sumarið ormagleði, veturinn
ormabana og njólu bjarnar af
því að bangsi sefur það misseri
að miklu leyti í híði sínu.
Þessar líkingar og aðrar eins
fela í sér náttúrlýsingar og þar
að auki djúpsæja hugsun.
Skáld eitt þeirra tíma nefnir
jörðina víðan botn vindkers. Þá
er loftið ker veðranna og er það
kerald harla stórt, í huga skálds-
ins.
Þá.felst mikil náttúrulýsing í
nafninu Ægisdætra. Þær eru níu
að tölu. Ein heitir Dúfa og
mundi hún tákna lognöldu. Ein
heitir Himinglæfa og má nærri
geta, að þar er átt við þá sem
háreist er. Ein heitir Blóðug-
hadda. Hún mun hafa rautt
hár (hadd). Svq er Bylgja og
Bára o. s. frv.
Norræn fornskáld lýsa sjald-
an litbrigðum hafsins. Þeim er
ríkara í hug að segja frá því,
hvernig bylgjur hafsins glettast
við skip víkinga og sækonunga.
Gunnlaugur ormstunga var
staddur í Gautlandi við jarls-
hirð og var deilt þar um hvort
hann eða Eiríkur Noregsjarl
væri meiri fyrir sér.
Náttúrufegurð er varla nefnd
í vísum þeirra tíma.
Eitt skáld, sem ekki er nafn-
greint, getur þess, að fjöll sé
“geisla merluð”, þ. e. mergð sól-
argeisla leikur um fjöllin.
Mikil sólskinsdýrð birtist í
sólarljóðum. En það kvæði er
ungt í samanburði við þau, sem
víkingaöldinni tilheyra.
Ást á sólskinsdýrð bregður
fyrir í mæltu máli, þegar dóttir
stórbónda í Eyjafirði segir, úti
stödd:
Nú er mikið um “sólskin og
sunnanvind og ríður Sörli í
garð”.
Ást meyjar á manni' gefur
augum útsýn og tungu orðgnótt,
sem söguritarinn grípur á lofti
og verndar frá glötun. Hann
mun þó eigi hafa órað fyrir því
að þessi faguryrði mundu lifa
um aldir alda.
Þessi fagnaðarupphrópun
meyjarinnar lifir enn á vöruin
alþýðu — orðrétt, bæði í mæltu
máli og fögru kvæði eftir Guðm.
Kamban:
“Stína rakar og Bjössi bindur
og bóndi hirðir sinn arð.
Nú er sólskin og sunnanvindur
og Sörli ríður í garð.”
Þannig geta faguryrði lifað
lengi og setningar endurfæðst
fyrir tilstilli listar sem “kann
að vera með höfðingjum”.
Örnefnin í landi voru og eigin
nöfn bæja, sveita, dala, vatna og
áa hafa í sér fólgnar náttúru-
lýsingar, og yrði of langt mál að
fara út í þá sálma í þessu máli.
Eg nefni aðeins sem dæmi:
i Sunnudal, Sólheima — Svalbarð
og Svalvoga. Þessi nöfn lýsa
náttúrunni sem þar er á seiði í
góðri og grimmri — eitt nafn
felur í sér heim hörku eða blíðu.
Náttúrulýsingar í sögum vor-
um eru oftast stuttar, en svo
snjallar að ógleymanlegar erti
þeim, sem finna bragð að góð-
gæti og skilja mergjað mál.
Grettissaga segir um veðrið
kvöldið sem Glámur varð úti:
“Veður gerist gnýmikið og
drífanda með kveldinu”.
Það er alt og sumt.
En lesandi skilur, að veðrið
þýtur í fjallabrúnum Forsælu-'
dals, en draugaleg hríð grúfir
yfir láglendi. Þá eru foryngjur
á veiði og sitja um bráð til að
gæða sér á um hátíðina, sem í
hönd fer — jólin.
Þá er þessi veðurlýsing glögg
og snildarleg:
Gluggaþykn var í lofti, og rak
ýmist fyrir tunglið eða frá því.
Þannig er um að litast.
Umur grasa getur falið í sér
náttúrulýsingar, ef að er gáð.—
Ein kona á landnámstíð færði
bæ sinn og bygð vegna þess, að
henni þótti lítill ilmur úr jörð-
inni, þ. e. landinu. Þar sem ang-
an fylgir úthagagróði, er mikið
um dýrðir, því að þau grös eru
ilmríkari en stofublóm — að
þeim annars ólöstuðum. Grös í
rjúpnasarpi eru til vitnis um
angan beitijurta.
Náttúrulýsingar í mæltu máli
íslendingasagna eri* fáorðar en
afar minnilegar. Veðri var svo
háttað aðfangadagskvöldið þeg-
ar tröll tóku Glám “að veður var
drífanda ok gerðist gnýmikið
með kveldinu”.
Þarna heyrist veðurdynur í
fjallabrúnum Forsæludals.
En þegar draugurinn og ofur-
huginn áttust við — var í “lofti
gluggaþykn og dró ýmist fyrir
tunglið eða rak frá því”.
Því lík dæmi grípandi lýsinga
mætti mörg telja.
Einstök náttúrulýsing er í
Konungsskuggsjá, þar sem vind-
arnir eru gerðir að persónum.
Sú bók er samin í Noregi. En
orðfæri hennar er samskonar
sem í vorum fræðum.
Konungsskuggsjá er í fárra
manna höndum, en mikil náma
orðspeki og fróðleiks.
Sundurlausar athugasemdir
mínar hér að framan, eru í raun-
inni formáli að kafla úr nefndri
bók og læt eg nú höfund hennar
tala sínu máli um vinda allra
átta og vænti eg þess að hann
fái áheyrn.
▲
Sól hefir fengið fjölskylt em-
bætti, því að hún skal lýsa allan
heim og verma, og gleðjast ýms-
ir staðir heimsins við hennar
nærtomu. En svo ber rás henn-
ar til, að hán firrist þá staði
stundum, er hún nálgast stund-
um. En þá er hún tekur að vitja
austur áttar, með vörmum og
björtum geislum, þá tekur fyrst
dagur upp að létta austanvindi
silfurlegar brýnn og blítt and-
lit. En því næst verður hann
kórónaður með gulllegum röðli,
og skrýðist hann þá með öllum
gleðibúnaði sínum, léttir sorgum
og harmsamlegum andvörpum,
sýnir blítt andlit grönnum sín-
um á báðar hendur og biður þá
vera glaða með sér í sínum fagn-
aði og létta veturlegum sorgum.
Sehdir hann og skínandi geisla í
andlit vestanvindi, að boða hon-
um sína gleði og fagnað. Það
boðar hann og vestanvindi, að
hann skrýðist þvtlíkum búnaði
um aptan sem austanvindur
hafði um morgun. En að mögn-
uðum degi og fyrirskipuðum
tíma, þá hrósar landsynningur
nýteknum búnaði og sendir órn-
andi geisla með blíðu boði í and-
lit útnyrðingi. En að miðjum
degi sýnir sunnanvindur sig
efldan vera með yljar auðæfum,
sendir varmar vingjafir norðan-
vindi, vermir svalt andlit og
býður öllum grönnum sínum að
miðla við þá af gnótt síns auð-
ar. En að hníganda degi þá tek-
ur útsynningur við vægjanda
skini og vörmum geislum með
glöðu andliti, sýnir af sinni
hendi sætt og samþykki að nið-
urlagðri reiði, býður sterkum
bylgjum og bröttum bárum að
hógværast með minkandi afli,
kallar fram gróðursamar daggir
til fullrar sættar við sína granna
og blæs hógværlega með vörm-
um anda í andlit landnyrðingi
og vermir blástursvalar varir og
þýðir hélukalt enni og frosnar
kinnar. En að aftni upphöfðum,
þá sýnir vestanvindur skínanda
enni yfir blíðu andliti, skýrðist
með prýði og kveldlegri fegurð
svo sem að hátíðlegum aftni boð-
ar austanvindi, með sendum geisl
um, að hann búist móti komandi
hátíð um morguninn eftir.
En að settri sólu þá tekur út-
njrðingur að létta^fögrum brún-
um og bendir með léttri brún
öllum grönnum sínum, að hann
hefir í sinni gæslu skínanda röð-
ul. Því næst leiðir hann fram
skugga yfir andlit jarðar og boð-
ar það öllum, að þá nálgast hvíld-
arstund eftir daglegt erfiði. En
að miðri nótt, þá tékur norðan-
vindur við rás sólar og leiðir
hana um fjalllegar auðnir móti
þunnbygðum ströndum og leiðir
fram þykkvan skugga og hylur
andlit sitt með skýjuðum hjálmi
og boðar öllum, að hann er búinn
til varðhalds yfir grönnum sín-
um með náttlegri vöku, til þess
að þeir taki örugga hvíld og
hæga eftir daglegan hita. Hann
blæs og vægilega, með svölum
munni í andlit sunnanvindi, til
þess að hann megi betur stand-
ast öflugan hita að komanda
degi. Hann fægir og andlit him-
ins eftir brott rekið ský, til þess
að komanda ljósi megi sól auð-
veldlega senda varma geisla í
allar áttir með björtu skini. En
að komanda morgni, þá tekur
landnyrðingur að opira saman-
lagðar brár og rennir til sýnar
bjúgt sjáldur, svo sem til skygn-
ingar um upprisu tíma. En því
næst lýkur hann upp vakurlega
birtandi sjónir, svo sem saddur
af svefni eftir tekna hvíld. — En
eftir það leiðir hann fram ljósan
dag, svo sem fagran æskumann
og hæfilegan fyrirrásara í allra
tún, og' boðar til víss, að þá kem-
ur þegar eftir hann geislanda
hvel og skínandi sól, og býður öll-
um að vera vel við búnum. En
því næst rennur upp sól og skýt-
ur geislum sínum í allar áttir, að
skynja um samantengt sáttmál
og gengur síðan eftir fyrirskip-
uðum veg svo sem fvr var sagt.
En að algörvum friði milli
þessara höfðingja, er nú eru
nefndir, þá er vel fært í hvers
þeirra veldi, sem þú vilt farið
hafa. Þá tekur haf úti að byrgja
allan meginstorm og gerir þar
slétta vegu, sem fyr var ófært
fyrir stórum bárum og þykkum
bylgjum, og veita strandir þá
þar í mörgum stöðum hafnir,
sem áður fyr var öræfi. Nú með-
an þessi friðargerð stendur, þá‘
er þér vel fært og hverjum ann-
ara þeim, er sitt skip vilja leiða,
eða sjálfir fara landa meðal,
yfir hafs háska. Væri það
mönnum skyldlegt og þó nauð-
synlegt, að kunna góðan skiln-
ing á því, nær háskatímar væri
og ófærir, eða nær þeir tímar
kæmi, er vel er til hættanda alls.
Því að skilningarlaus skepna
gætir þessara tíma, þó með nátt-
úru, að eigi sé skilning til, því að
mannvitslausir fiskar kunnu að
gæta sín í djúpum höfum meðan
hæstir eru stormar um veturinn,
en að hallanda vetri, þá sækja
þeir nærmeir landi, og safna
gleði svo sem eftir liðna sorg. En
að fengnum hrognum og vax-
anda vori, þá gjóta þeir hrogn-
um sínum og leiða fram fjölda
mikinn ungra fiska og æxla svo
ættir sínar, hver í sínu kyni og
tegund.
Er það mikil ætlan skynlausr-
ar skepnu, að sjá svo vel við
komanda stormi um veturinn, að
hann leiðir fram sitt afsprengi
til þess að öndverðu vori að hann
megi njóta kyrrar veðráttu um
sumarið, að leita sér matar í
góðum firði hjá víðum ströndum
og styrkjast svo af sumrinu, að
þeir hafa yfrið afl að komanda
vetrt, til þess að hirða sig í köld-
um djúpum milli annara fiska.
Þessari sættargerð fagnar
jafnvel loftið sem lögurinn, því
að á vaxanda vori sækja fuglar
háleik lofts með fögrum söngv-
um og fagna nýgjörri sætt milli
þessara höfðingja svo sem kom-
andi hátíð, gleðjast þeir þá svo
mjög sem þeir hafi fengið forð-
ast mikinn háska og voðvænleg-
an í höfðingja deild. Því næst
gera þeir sér hreiður á jörðu og
leiða þar úr unga fugla, hver
eftir sinni kynfylgju og æxla svo
ættir sínar og veru, um sumarið,
að þeir megi enn sjálfir leita sér
atvinnu um veturinn eftir. —
Jörðin sjálf fagnar þessari sætt-
argerð, því þá er sól tekur út að
steypa ylsamlegum geislum yfir
andlit jarðar, þá tekur jörð að
þíða frosnar grasrætur. En því
næst leiðir hún fram ilmandi
grös, með smaraglegum lit og
sýnir hún sig fagna og gleðjast
hátíðlega, með nýtekinni fegurð
græns skrúðs, og býður hún þá
gleðlega næring öllum afspring-
um sínum, þeim, er hún synjaði
áður, sakir veturlegrar nauðar.
Tré þau, er stóðu með frosnum
rótum og drjúpandj kvistum, þá
leiða þau nú fram að sér gras-
grænt lauf og gleðjast svo eftir
liðna sorg veturlegrar nauðar.
óhrein skepna og leiðindi sýna
mannvit sitt og skilning í því, að
þau kunna að skifta hæfilegum
tíma til aukningar sinnar ættar
og útgöngu úr fylgsnum.
Svo gæta þau þess tíma, nær
þau þurfa að flýja kulda og
stormsamlegar vetrarnauðir og
breiða sig svo undir stein eða í
stórum hellum, eða í djúpum
jarðföllum, til þeirrar stundar,
er þau hafa tíma til framgöngu.
Villidýr þau, er fæðast í fjöllum
eða skógum, þau kunna vel að
skifta öllum tíma, því að þau
ganga með getnum burð meðan
vetur er kaldastur, til þess að
þau megi sinn getnað fram leiða
að nýkomnum gróðri og vönnu
sumri. Einn lítill maðkur, er
maur heitir, hann má kenna
vitrum mönnum mikla hagspeki,
hvort sem heldur er, kaupmaður
eða bóndi, og jafnvel konungum,
sem smærrum mönnum. Hann
kennir konungummær þeir skulu
borgir gera eða kastala, hann
kennir og bónda eða kaupmanni,
með sama hætti, hversu ákaflega
eða hvern tíma þeir skulu sína
sýslu frammi hafa, því að sá, er
réttan skilning hefir og hyggur
hann vandlega að hans athæfi,
þá má hann mikið marka og
drag-a sér til nytsemdar. ÖII
önnur kvikindi hvort sem eru
hrein eða óhrein, þá fagna þess-
um tíma og leita svo sinnar nær-
ingar á vörmu sumri með allri
viðursýn, að þau megi örugglega
standast allan háska veturlegr-
ar nauðar. Nú veldur þessi sátt-
málasamtenging milli þessara
átta vinda, allri blíðu lofts og
lands eða sjóar hræring með
boðorði og leynilegum smiðvél-
I um þess, er fyrir öndverðu skip-
i aði að svo skyldi jafnan síðan
: standa, til þess, er hann býður,
| að brigð skyli á gerast.
á
Þessi einstaka náttúrulýsing
1 kynni að vera nýnæmi tísku
sem þekkir best þá liti, sem seld-
ir eru og keyptir í búðum.
önnur náttúrulýsing er sér-
staklega athyglisverð í fornnor-
rænum sögum *— sú lýsing af
ódáins akri, sem Eiríkur víð-
förli fann og frá er sagt í Forn-
aldarsögum Norðurlanda. Sú
saga verður eigi endurtekin hér.
J En “fögur er sú kveðandi”,
þó órímuð sé og var hún gerð á
forðum tíð til eflingar guðsríkis
og sáluhjálpar.
Tímarnir breytast.
Nú eru náttúrulýsing^r samd-
' ar, með höndum eða þá tungu,
til þess að svala fegurðarlöngun
J einungis og er eigi það að lasta,
hvort sem myndhöggvari á hlut
að máli, málari, ellegar orð-
snillingur.
Guðmundur Friðjónsson
—Lesb. Mbl.
— Vísindamenn hafa reiknað
út að sólin verði útdauð eftir 70
miljón ár.
— Hvað mörg söguð þér?
— Sjötíu miljónir.
— ó, hamingjunni sé lof. Mér
1 heyrðist þér segja 40 miljónir.
I2V2 per cent
hlutagróði....
Það borgar sig að nota Hydro orku vegna þess
að af hverjum dollar eyddum fyrir hana fær
bærinn innheimt I2V2 per cent í sköttum, sem
léttir skattbyrði almennings.
Yfir tvö síðustu árin, hefir City Hydro lagt bæn-
um til fé á þennan hátt, sem nemur $500,000.
Þessi fjárhæð er auðvitað auk reglulegra skatta,
sem félagið greiðir bænum.
Á þennan hátt hagnast þjóðfélagið aðeins með
notkun City Hydro orku, svo munið að—
CITY HYDRO
er yðar — notið það!