Heimskringla - 26.06.1940, Blaðsíða 2

2. SÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 26. JÚNÍ 1940
MÁL OG MENNING
Fyrir nokkrum vikum barst
mér fyrsta hefti hins nýja Tíma-
rits Máls og menningar. í for-
mála kveðst það vera “í raun-
inni nýtt málgagn með breytt-
um og víðtækari tilgangi en hið
eldra með sama nafni. Kemur
það í stað litla tímaritsins og
Rauðra penna í senn og mun
flytja sögur, kvæði, ritdóma og
greinar um hverskonar menn-
ingar- og þjóðfélagsmál. Tíma-
ritinu er ætlað að koma út
þrisvar á ári, alls 15 arkir á
stærð.”
Um stefnu tímaritsins hefir
formálinn ennfremur þetta að
segja: “Hún verður hin sama og
Mál og menning hefir markað
með útgáfustarfsemi sinni og
útgáfufyrirætlunum á undan-
förnum árum. Bækur eins og
Vatnajökull, Andvökur, Verk
Jóhanns Sigurjónssonar og Arf-
ur íslendinga, tala skýru máli
um menningarviðhorf félagsins
sem gefur þær út og kemur þeim
inn á fjórða hvert heimili á ís-
landi. Ritið er ekki, fremur en
bókmentafélagið sjálft gert út
af neinum stjórnmálaflokki og
hefir ekki neina flokkspólitízka
hagsmuni. Tímaritið mun láta
sig kjör íslenzkrar alþýðu miklu
skifta . . . af rótum hennar hafa
sprottið þeir meiðir, sem iræst
hefir borið í íslenzku þjóðlífi fyr
og síðar.”
Fyrir þrem árum (17. júní
1937) sendi bókmentafélagið
Mál og menning út fyrsta boðs
bréf sitt. Tilgangur þess var
að gefa fátækri íslenzkri alþýðu
kost á góðum bókum við kleifu
verði. Það kom brátt í ljós, að
félagið bætti úr brýnni þörf
Stofnendur vonuðu að hafa náð
3000 manna í félagið eftir tvö
ár. Þeir fengu 5000 félaga. Það
sýndi sig að íslenzk alþýða var
eins bókelsk og áður þegar henni
var boðinn góður bókakostur á
verði sem hún gat ráðið við. Með
þessu hafði félagið stigið stórt
spor til að leysa vandamál það
sem valdið hafði mörgum bestu
mönnum þjóðarinnar áhyggju:
vandann að útvega alþýðu næg'
an bókakost. Eins og menn
kunna að muna var það vanda-
málið sem vakti fyrir Sigurði
Nordal er hann reit grein sína
“Þýðingar” nú fyrir meir en
tuttugu árum. Hið sama vanda
mál vakti fyrir Kristjáni A1
bertsyni er hann bar fram til
lögu sína um ríkisforlag. Þeirri
tillögu var misjafnlega tekið,
bókakaupmenn töldu það lítinn
gróðaveg ríkinu, aðrir bentu á
þann mikilvæga sannleik að rík'
isforlag mundi tæplega sleppa
við pólitísk áhrif, sem ekki
myndu ávalt verða til bóta. Hug-
myndin dó samt ekki, heldur
komst í framkvæmd með nokkr
um hætti þegar Menningarsjóð-
ur tók til starfa. Menningar-
sjóði eiga íslendingar margar
góðar bækur að þakka, en þó
rættist að nokkru leyfi á honum
hrakspá kaupmannanna. Bæk-
urnar seldust misjafnt, og fé
gekk til þurðar, en framkvæmd-
ir lágu í dái. Þannig var á-
standið þegar Mál og menning
tók til starfa.
Grundvöllur Menningarsjóðs
voru gteepir þjóðfélagsins, fjár-
magn hans sektarfé. Það getur
verið hjátrú, sem talar úr spak-
mælinu: illur fengur illa for-
gengur, en hinu verður ekki bor-
ið í mót að góð afkoma Menn-
ingarsjóðs var vafasamt menn-
ingarmerki. Grundvöllur Máls
og menningar var og er miklu
tryggari. Það er hinn tryggi
grundvöllur samvinnufélaganna,
og það er sá grundvöllur, sem
hin fyrri bókmentafélög hafa
staðið á, Bókmentafélagið síðan
1826, Þjóðvinafélagið síðan
1874. Samt á nú félagið í vök
að verjast og liggja til þess
þessar orsakir.
f fyrra sumar var reitum
Menningarsjóðs og Þjóðvinafé-
lagsins ruglað saman í þeim
vændum að stofna nýtt og
sterkt bókmentafélag með svip-
uðu sniði og beint eftir fyrir-
mynd Máls og menningar. Bak
við þetta stóð hin nýja þjóð-
stjórn með ráðum og fjárfram-
lögum. Þetta hefði nú í sjálfu
sér verið ágætt ef ekki hefði um
leið verið hafin hörð og heldur ó-
prúð árás á Mál og menningu.
Árásin var á því bygð, að kom-
múnistar stæðu að baki Máli og
menningu. En þetta var ekki
nema hálfur sannleikur. Satt
var að vísu að aðalmennirnir í
stjórn bókmentafélagsins voru
vinstri flokks menn í skoðunum,
hvað sem um flokksmark þeirra
má segja. En hitt er jafnsatt
að félagsmenn eru menn úr öll-
um flokkum. Og þá er hitt ekki
síður satt að bækur félagsins
hafa alls ekki verið einskorðað-
ar við skoðanaboðun sameignar-
manna þó hún hafi kannske flot-
ið með í sumum bókunum, eink-
um tímaritinu Rauðum pennum,
og einkum í fyrstu árgöngum
bókanna. Þó gaf félagið strax á
fyrsta ári út fræðibókina
Vatnajökul og markaði þannig
stefnu í alþýðlega átt, sem síðan
hefir magnast eins og eðlilegt
er, fyrir kröfur félagsmanna.
Því það er síður en svo að
stjórnin ráði öllu í félagi þessu.
Hún leggur eyrun við óskum fé-
lagsmanna og þær óskir kalla
mjög hátt á almennar fræðibæk-
ur í mannkynssögu, alfræðiorða-
bók, o. s. frv. Þetta eru f jarlæg
mið félagsins. En það hefir
sannarlega orkað miklu góðu á
ekki lengra tíma. Má þar í
fremstu röð minna á verk Steph-
ans G. Stephanssonar. Vestur-
íslendingar *ættu að muna og
þakka félaginu fyrir hið ágæta
úrval úr Andvökum sem það gaf
út í fyrra með hinni merku
grein Sigurðar Nordals að inn-
gangi. Það leikur varla á tveim
tungum að Sigurður Nordal sé
bezti ritskýrandi íslenzkur nú-
lifandi, enda ber þessi grein
hans um Stephan þess menjar.
Hvar er kommúnismi í þessari
bók? Því má svara, að St. G.
St. hefði verið vinstriflokks
maður á sinni tíð, og það er
satt. En hann hefir verið dauð-
ur og grafinn síðan 1927 svo
hann er eflaust ekki lengur
lættulegur. En Mál og menn-
ing hefir í hinu nýja tímariti
grein um kapitalistann Einar
^3enediktsson, ritaða af fram-
sóknarmanni Jónasi Þorbergs-
syni, prýðilega ritaða grein. Hér
er engum kommúnisma til að
dreifa, heldur hreinni þjóð-
rækni. Og ef satt skal segja þá
er Mál og menning eitthvert hið
ijóðræknasta bókmentafélag
sem við höfum nokkru sinni átt.
Til dæmis má nefna að á næstu
árum ætlar það að gefa út rit
Jóhanns Sigurjónssonar með
inngangi eftir Gunnar Gunnars-
son félaga hans og vin. Og enn
hefir það í hyggju að gefa út öll
rit Gunnars Gunnarssonar í ís-
lenzkum þýðingum og má ekki
vansalaust kalla, hve lengi það
hefir dregist að gefa íslenzkri al-
þýðu kost á að lesa þessi rit,
sem borið hafa frægð Gunnars
víða um Evrópu og jafnvel alla
leið til Ameríku, þótt hinn enski
bókmentaheimur sé lítið greið-
ari inngöngu utanveltu besefum
en hið fræga nálarauga var úlf-
aldanum forðum.
Þó ber ekkert fyrirtæki fé-
lagsins jafn sterklega vitni um
þjóðrækni þess eins og hinn fyr-
irhugaði Árfur fslendinga. Hér
er um að itæða verk í mörgum
bindum um land og þjóð skrifað
af sérfræðingum undir hand-
leiðslu Sigurðar Nordals. Mér
er kunnugt um það hve lengi
drögin að þessu verki hafa legið
og þróast í huga Nordals. Hann
var að velta fyrir sér efninu
fyrir tuttugu árum, þegar eg
var stúdent í Háskólanum hjá
honum. Það var og uppistaðan í
fyrirlestrum þeim er hann hélt
við Harvard Háskóla, er honum
var boðið þangað sem Charles
Eliot Norton Professor of
Poetry. En nú fyrst hefir tæki-
færið til að skrifa bókina í stór-
um stíl, efninu samboðnu, bor
ist upp í hendur hans með til-
bóði Máls og menningar„ Nú
skyldu menn ætla að allir ment-
aðir fslendingar tækju þessu
með fögnuði. En svo var ekki.
öll stjórnarblöðin í fyrra sum-
ar, með Tímann í broddi fylking-
ar voru á einu máli um það að
það ætti ekki að líðast að þessi
bók kæmi út, af því að kommún-
istar stæðu á bak við útgáfuna.
Þessi frammistaða færir
mönnum óskemtilega heim sann-
inn um það hvers vænta má af
óhindruðum yfirráðum ríkisins
yfir bókaútgáfu þjóðarinnar.
Því miður munu stjórnarflokk-
arnir ekki hafa látið sitja við
orðin tóm til að hindra fram-
kviæmdir Máls og menningar,
enda hægðarleikur fyrir óvin-
veitt ríkisvald á þessum erfiðu
tímum að leggja hvern steininn
eftir annan í götu félagsins.
Það væri óskandi að Vestur-
íslendingar sæju sér fært að
styrkja félagið með rífum fjár-
framlögum einkum til Arfs fs-
lendinga. Ef hægt væri að safna
100—200 áskrifendum,
ing á félagatölu vestan hafsins.
En hvað sem aðferðinni líður þá
mega íslendingar hvar sem er
ekki gleyma því að það er þeim
hið mesta metnaðarmál að Arf-
ur fslendinga komi út.
Stefán Einarsson
The Johns Hopkins University,
Baltimore, Md.
ARFUR ISLENDINGA
I.
Þegar formaður Máls og
menningar, mag. art. Kristinn
E. Andrésson, fór þess á leit við
mig, að hafa umsjón með útgáfu
ritverks þess, sem hann hefir
skýrt frá hér að framan, og
semja nokkurn hluta þess, fanst
mér vandi vel boðnu að neita.
Eg hef lengi hugsað um og viðað
að mér efni í bók, er rekjá skyldi
aðalþætti íslenzkrar sögu og
menningar frá svipuðu sjónar-
miði og gert er ráð fyrir í þessu
verki, og af því að Kristni var
nokkuð kunnugt um þetta, mun
hann hafa snúið sér til mín. En
vitanlega hafði eg hugsað mér
þessa bók í smærri stíl, bæði
fyrirferðarminni og takmark-
aðri að efni, meðan eg ætlaði að
semja hana einn míns liðs og
taka ekki önnur atriði til með-
ferðar en eg væri sjálfur sæmi-
lega kunnugur.
Það er sannfæring mín, að rit
af þessu tagi muni ekki einungis
geta verið til fróðleiks og
skemtunar, heldur eigi það ann-
að og brýnna erindi til þjóð-
arinnar, ef svo tekst að gera
það úr garði, sem til er ætlast.
Þó að þau vegamót, sem þjóðin
stendur á í utanríkismálum sín-
um 1943, séu ærið tilefni þess
að knýja hana til rannsóknar á
sjálfri sér og lífsskilyrðum sín-
um, stendur hún í mörgum öðr-
um efnum, sem í raun og veru
munu ráða engu minna um örlög
hennar, á hinu mesta breytinga-
skeiði. Það má heita, að á síð-
asta aldarfjórðungi hafi orðið
byltingar í flestum greinum
þjóðlífsins, og það lætur rrærri,
að þeir menn, sem muna 50 ár
aftur í tímann, hafi lifað jafn-
miklar breytingar á hugsunar-
hætti, atvinnuháttum og þjóð-
háttum og áður höfðu gerst frá
því á söguöld. Marga hefir
sundlað svo við öll þessi um-
skifti, að þeir hafa borist með
straumnum án þess að vita sitt
rjúkandi ráð, en öðrum hefir
farið svo, að þeir hafa einblínt
á allar framfarirnar og fundist
sem j fortíðin engu máli skifta á þess-
falla með vilja og skilningi fé-
lagsmanna sjálfra. Hér á ís-
landi er erfitt að fá opinberan
stuðning til bókmentalegra fyr-
irtoekja, sem nokkuð kveður að.
Það er í mörg horn að líta, verð-
ur að gera mörgum úrlausn af
litlum forða, og niðurstaðan
verður einatt sú, að valdamenn-
rinir temja sér að hugsa smátt,
hafa bútana marga og nema
hvern bút við neglur sér. Auk
þess er ekki nægilegt að koma
bókum á prent. Það þarf líka að
hafa tök á að dreifa þeim, svo
að þær komist í hendur þeirra
lesenda, sem þær eru ætlaðar.
Mál og menning hefir þegar rutt
nýja braut í íslenzkri bókaút-
gáfu og orðið öðrum til fyrir-
myndar. Þetta félag hefir sýnt,
hverju hægt er að áorka, ef nógu
margir áhugasamir menn taka
höndum saman. Mér hefir
reynst stjóm félagsins í umræð-
unum um þetta nýja útgáfufyr-
irtæki bæði víðsýn og stórhuga.
Hún hefir eindreginn vilja á að
gera það sem myndarlegast úr
garði og hefir sýnt mér mikið
traust í því, að leyfa mér að
ráða öllu, sem eg hef óskað eftir,
um efni þess og snið. Eg hygg
því hið bezta til samvinnu við
hana um framkvæmd þess.
II.
mmmmmmmmmmmmœmmmmmmtmmmmísm
Okkar tillag til inntekta
Winnipeg borgar hinnar meiri
%
Yfir hin síðastliðnu þrjú ár hefir
skattareikningur okkar numið
$1,743,974.
WINNIPEG ELECTRIC
C O M P A N Y

jMMMMNnii
gætu borgað meira eða minna
fyrirfram* af þeim $10, sem lík-
legt er að bindin fimm verði að
kosta, þá v»æri strax komið
nokkuð upp í pappírsverðið, sem
nú er mest aðkallandi útgjalda-
liður félagsins.
Best væri að menn sendu fé-
laginu tillög sín milliliðalaust til
Máls og menningar. Ef einhverj-
ir kysu heldur að senda mér til-
lög sín er velkomið að eg komi
þeim til skila.
Loks skal eg benda á eina
leið til að afla áskrifenda. Væri
ekki tiltækilegt að Þjóðræknis-
félagið safnaði áskrifendum
meðal félaga sinna gegn því að
Mál og menning útvegaði jafn-
marga áskrifendur að Tímarit-
inu heima ? Eg nefni þetta sem
möguleika vegna þess hve lág
félagatala Þjóðræknisfélagsins
er á íslandi. Eg trúi því varla
að úr 5000 félögum Máls og
menningar gætu ekki um 100—
200 aukið við sig ársgjaldi Þjóð-
ræknisfélagsins ef þeir með því
væru vissir um jafn mikla aukn-
* T. d. $5 til að byrja með,
$2.50 næsta ár og $2.50, þegar
alt verkið er út komið. Menn
verða að muna, að þetta eru að-
eins bráðabirgða tölur, því á
þessum óvissu tímum er ekki
gott að binda fjármálin fast-
mælum. Þess skal og getið að
vel væri það þegið ef menn gætu
látið meira af mörkum en hér
er talið.
ari nýju gullöld. En jafnframt
þessu hefir 9amt líka komið í
ljós, að breytingarnar sjálfar
hafa vakið ýmsa til umhugsunar
um alt það, sem var að hverfa
og umskapast, ekki sízt eftir að
nýir erfiðleikar steðjuðu að í
kjölfar framfaranna. Það er
greinilegt, að áhugi almennings
á ýmisskonar sögulegum fræð-
um hefir farið vaxandi á síðustu
árum og jafnframt því ræktar-
semi við þjóðleg verðmæti. Það
er því gild ástæða til þess að
vona, að hverri þeirri tilraun,
sem nú er gerð til þess að hjálpa
þjóðinni að átta sig á vanda-
málum samtíðarinnar með því
að varpa á þau ljósi sögunnar,
verði gaumur gefinn af almenn-
ingi. Sjálf hugmyndin að slíku
yfirlitsriti, sem Arfur fslend-
inga á að verða, er tákn og
mer&i þess, að nú sé sérstök
þörf á því.
Eg hef ekki einungis tekist
starf mitt að þessu ritverki á
hendur fyrir Mál og menningu
vegna þess, að hinn framtaks-
sami formaður félagsins átti
frumkvæðið að því að gera á-
ætlun um efni þess, sem mér
gazt vel að, heldur líka af þeirri
ástæðu, að eg sé ekki annað ís-
lenzkt útgáfufyrirtæki, sem hafi
jafngóð skilyrði til þess að gera
slíkt rit rausnarlega úr garði og
koma því í hendur mjög margra
áhugasamra lesenda. Einkan-
lega tel eg það mikils vert, að
þessi fyrirætlun mun standa eða
Hitt er annað mál, að eg er
þess mjög ófús að fara nú mörg-
um orðum um, hvernig verkið
eigi að verða og muni verða í
einstökum atriðum. Eg hefði
helzt viljað fá að vinna að því í
kyrþey, þurfa engu að lofa fyrir
fram, heldur láta það sýna sig
og tala sínu máli, þegar því væri
lokið. Það liggur líka í hlutar-
ins eðli, að enn getur ekki verið
gengið frá áætluninni til fullrar
hlítar, þar sem aðeins eru liðnar
fáar vikur síðan hugmyndina
bar fyrst á góma. Bæði efnis-
val og efnisskipun verður að í-
huga betur og einkum í sam-
vinnu við þá vísindamenn og rit-
höfunda, sem munu taka þátt í
samningu ritsins. Það er því
einungis hægt að skýra frá aðal-
dráttum á þessu stigi málsins.
En eg hef orðið að beygja
mig fyrir þeirri nauðsyn, sem á
því er, að félögum Máls fog
menningar sé nú þegar skýrt frá
þessum aðaldráttum, svo að þeir
geti áttað sig á því, hvort þeir
vilja styðja að því, að verkið sé
unnið, eða ekki. Framkvæmd
þessa fyrirtækis er undir því
komin, hvort félagsmenn fallast
á þá frumlegu og búmannlegu
hugmynd Kristins E. Andrés-
sonar, að byrja þegar á þessu
ári að safna í sjóð til þess að
geta á sínum tíma klofið hinn
mikla útgáfukostnað. Stjórn
Máls og menningar getur ekki
gert þær ráðstafanir um undir-
búning verksins, sem nauðsyn-
legur er, ef það á að verða til-
búið í tæka tíð og vel úr garði
gert, nema hún hafi vissu um
stuðning félagsmanna. Og fé-
lagsmönnum er það sjálfum fyr-
ir beztu að fá að borga verkið,
þó að ódýrt sé, smám saman,
svo að þeir finni sem minst til
hverrar greiðslu.
Af þessum ástæðum tel eg það
rétt að skýra nokkuð frá grund-
vallaratriðunum í áætluninni um
verkið, eins og formaður félags
ins hefir beðið mig um. En eg
mun bæði vegna félagsmanna og
engu síður vegna sjálfs mín og
annara þeirra, sem framkvæmd-
imar eiga að annast, reyna að
lofa ekki meiru en því, sem
fyrlstú vonir eru um, ð efna
megi. Að sjálfsögðu fá félags-
menn síðan nánari fregnir af
ýmsu, sem enn er óráðstafað, og
þeim breytingum, sem á þessari
fyrstu áætlun kunna að verða.
III.
Aðalheiti verksins, Arfur fs-
lendinga, bendir nógu skýrlega á
efni þess og sjónarmið. Hvað
eiga íslendingar nú á dögum, í
föstu og lausu, í menningarleg-
um verðnvætum ? Hvaða arf hef-
ir saga þeirra skilið þeim eftir,
hvert bendir hún þeim? Hvern-
ig geta þeir gert sér sem ljós-
asta grein fyrir því á þessum
breytingatímum, úr hverju þeir
hafa að spila og við hvað þeir
eiga að etja?
Við höfum fyrst og fremst
erft landið, og um það mun
fyrsta bindi ritsins, fsland fjalla.
Saga, tilvera og framtíð hverrar
þjóðar eru mjög háðar þeim lífs-
skilyrðum, sem landið býr henni.
i En sú lýsing fslands, sem hér er
tilætlunin að rita, verður með
nokkuð sérstöku sniði, Aðal-
þættirnir verða þessir:
1. Myndunarsaga landsins,
samin á þann hátt, að hún geti
opnað augu manna fyrir ýmsu
því, sem þeim hættir við að
ganga blindandi fram hjá:
hvernig lesa megi æfintýri jarð-
fræðinnar, tröllauknar bylting-
ar, hægfara breytingar, starf
eyðandi og græðandi afla, út úr
athugun umhverfisins. Þar
mun líka verða stuttlega skýrt
frá þeim rannsóknum, sem gerð-
ar hafa verið á náttúru landsins,
og hver óunnin verkefni bíða
framtíðarinnar á því sviði.
2. Landið sem heimkynni
þjóðarinnar ,hvernig það tók við
henni og hefir búið að henni.
Auðlindir þess frá fjöllum til
fiskimiða, ógnir þess og hættur,
fegurð þess og tign.
3. Hvernig þjóðin hefir sett
mót sitt á landið, hagnýtt sér
gæði þess og varið sig gegn erf-
iðleikum þess. Hér mun verða
sagt frá ræktun og landbúnaði
fyrr og nú, húsagerð, vegum og
brúum, sögustöðum og minjum
þeirra, bygðarsögu í aðaldrátt-
um, veiðiskap og sjávarútvegi,
sömuleiðis frá landsspjöllum af
mannavöldum, eyðingu skóg-
anna og uppblástri landsins sem
afleiðingu hennar.
4. Loks mun verða vikið að
þeim kostum lands og sjávar,
sem enn eru ónotaðir eða lítt
notaðir, þeim lífsskilyrðum, sem
landið getur búið þjóðinni, ef
rétt er á haldið, og þeim skyld-
um, sem þjóðin hefir gagnvart
niðjum sínum, að bæta landið
fremur en spilla því.
Fyrir lausafjáreign þjóðar-
innar er auðveldast að gera
grein með stuttu yfirliti um hag-
sögu hennar á liðnum öldum og
samanburði við nútímann. Þar
sem flest, er þetta efni snertir
nú á dögum, er alkunnugt, verð-
ur það einkanlega sett fram með
hagfr'æðilegum skýrslum og
línuritum og reynt að fá alt sem
sannast og óhlutdrægast. Þetta
yfirlit mun að líkindum koma
meðal viðaukanna í V. bindi
verksins.
Öðru og þriðja bindinu hefir,
að minsta kosti í bráðina, verið
valið heitið: fslenzkar minjar,
en minjar (eða menjar) getur
þýtt alt í senn, ummerki eftir
verk eða atburði, gersemar og
erfðagripir eða vingjafir
(minjagripir, sem eru ekki eða
verða metnar til fjár. Hér er
orðið látið tákna ýmiss konar
menningarverðmæti, frá eldri oS
nýrri tímum, sem enn standa og
líklega er að lengi muni standa í
gildi. Efni þau, sem tekin verða
til umræðu í þessum bindum, eru
enn ekki fyllilega ákveðin, og
mikið er undir því komið, hversu
vel tekst að fá hina hæfustu
menn á hverju sviði til þess að
fjalla um þau. Munu þeir líka
vitanlega ráða talsverðu um,
hver efni verða tekin til með-
ferðar. Hér er tilætlunin að
leita aðstoðar margra manna, og
ættu þessi bindi því um leið að
vera nokkurt sýnishorn þess,
hvernig nú er bezt ritað á ís-
landi. Það liggur í augum uppi,
að bókmentirnar munu skipa hér
mest rúm, því að á því sviði hafa
íslendingar unnið þau afrek,
sem lengst munu várðveitast
og mest eru metin. Samt verð-
ur þetta engin bókmentasaga
(nokkurt yfirlit um þróunarsögu
íslenzkra bókmenta kemur í IV.
og V. bindi), heldur verður