Heimskringla - 02.06.1943, Side 4

4. SÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 2. JÚNl 1943
íreimslmrtgla
(StofnuB 1886)
Kemur út á hverjum miSvikudegi.
Eigendur:
THE VIKING PRESS LTD.
853 og 855 Sargent Avenue, Winnipeg
Talsími: 86 537
Verð blaðsins er $3.00 árgangurinn, borgist
fyrirfram. Allar borganir sendist:
THE VIKING PRESS LTD.
011 vlðskiíta bréf blaðinu aðlútandi sendist:
Manager J. B. SKAPTASON
853 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjóri STEFAN EINARSSON
Uitanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA
853 Sargent Ave., Winnipeg
"Heimskringla" is published
and printed by
THE VIKING PRESS LTD.
853-855 Sargent Avenue, Winnipeg, Man.
Telephone: 86 537
WINNIPEG, 2. JÚNl 1943
MEIRI VANDI EN VEGSEMD
að skrifa ritstjórnargrein, sagði góður
vinur minn við mig, fyrir löngu síðan.
Hann var þá búinn að vera ritstjóri í
mörg ár og hafði orð á sér fyrir að vera
með ritfærari mönnum sem þá skrifuðu
í blöðin.
Mér þótti þetta nokkuð einkennileg
staðhæfing, ekki sízt vegna þess að eg
vissi ekki af neinum sem efaði það, að
hann stæði vel í stöðu sinni og hjá hon-
um væri um eins auðugan garð að gresja
og bægt væri að finna.
Áður en eg gat komið orði að, hélt
hann áfram að útlista þetta fyrir mér,
eins og hann væri að halda fyrirlestur
fyrir fullu húsi áheyrenda í stað þess að
beina orðum sínum til mín.
Mig hafði lengi langað til þess að
verða ritstjóri. Eg leit upp til þeirra sem
settir voru í þá stöðu. Þetta voru leið-
togar þjóðarinnar, menn sem á'litið var
að vissu hvað þeir voru að segja, og sem
fáir þorðu að vera á öndverðum meið
við. Penninn er beittari og voldugri en
sverðið, og líka vandfarnara með hann,
en þau sannindi hefir mörgum yfirsézt.
Loksins kom tækifærið. Þetta lang-
þreyða, margeftirvænta tækifæri. Eg
átti allmikla peninga og stofnaði nú
fréttablað sem út átti að koma vikulega.
Eg trúði því fastlega að minn andlegi
máttur og megin gæti trygt fyrirtæki
þessu langa lífdaga.
Eg var ritstjóri, útbreiðslustjóri og for-
st jóri — en þá var eg ungur og óhræddur
við allar torfærur.
Brátt varð mér það 1 jóst að ekki var
alt þann veg, sem eg hafði ákosið. Blað-
inu jókst ekki það fylgi sem eg hafði
í byrjun vonast eftir. Eg heyrði jafnvel
utanað mér, að margt væri öðruvísi en
vera ætti, einkum þó ritstjóra spjailið.
Eg var of sjálfstæður og stórgeðja til
þess, að fara til mér reyndari manna í
þeim efnum, til þess að afla mér þekk-
ingar eða fræðslu um það hvernig þetta
mætti betur fara.
Eg tók því það ráð að gagnrýna þær
greinar sem eg hafði látið frá mér fara,
og las þær eins og þær ættu ekkert skylt
við mig, heldur hefðu verið skrifaðar af
mér óviðkomandi og ókunnum manni.
Árangurinn varð sá að eg gat gert mér
skýra grein fyrir tildrögunum að þvi, að
mér hafði mistekist þessi fyrsta tilraun
mín, að verða leiðtogi annara á hinu
andlega sviði.
Mér varð það ljóst að sökin lá hjá sjálf-
um mér en ekki lesendunum, mér hafði
yfirsézt að gagnrýna mín eigin skrif, og
það varð mér til góðs að fá vitneskju um
þetta, jafnvel þó það kæmi til mín á
skotspónum.
Árangurinn af þessari eigin yfirheyrsiu
varð sá, að eg reyndi afyiremsta megni
að fara inn á nýjar braútir, kanna nýja
stigu í hugsun og rithætti. Eg varð mér
þess meðvitandi að orðaval hafði ekki
verið að sama skapi og orðafjöldi, að eg
hafði notað óþarflega mangar skýringar
— og jafnvel lýsingarorð — um sama
efni, og stundum um sömu persónu, eða
með öðrum orðum: Umbúðirnar voru
pund, en innihaldið lóð, og þessu yrði
eg að breyta ef vel ætti að fara.
Annað fann eg athugavert við þessar
ritsmíðar m'ínar. Eg hafði mörgum
sinnum tekið mér fyrir hendur að skrifa
um trúmál, eða það sem sumir nefna,
trúarbrögð. í sjálfu sér var ekkert við
það að athuga þó eg ritaði um þau mál-
efni, en mér hafði hætt við því, að enda
hugleiðimgar mínar í prédikunar-stíl, í
stað þess að rökræða málið á skynsam-
legan hátt og komast að óhrekjandi nið-
urstöðu. Þessu mátti til að breyta.
Þá var enn eitt sem eg fann ábótavant.
Eg hafði alloft ritað greinar um héraðs
og landsmál, og eg bar mikinn áhuga
fyrir því að segja sem réttast frá öllu
þeim viðvikjandi, en nú sá eg, mér til
mikillar gremju, að víða hafði þar slæðst
inn hitt og annað, sem bar ótvíræðan
keim af hreppa-pólitík og öðru því liku.
Eg hafði, i stað þess að segja hlutdrægn-
islaust frá, dregið fjöður yfir-viss atriði,
sem vel gat vilt mönnum sjónir við lest-
urinn og dregið athygli þeirrá að alt
öðru en til var ætlast.
Margs annars hefi eg orðið var sem
betur mætti fara, en læt hér staðar
numið — að sinni. P.
MIKIÐ ER TALAÐ
um “Victory Gardens” — eða eftir því
sem hægt er að komast næst að þýða
það á íslenzkt mái, “Sigur-kálgarða”.
I sjáLfu sér er mjög virðingarvert að
fólk taki höndum saman að framleiða
sem mest af öilum hliitum sem nauðsyn-
legir eru til þess, að létta neyð hinna
undirokuðu, og flýta fyrir þeirri stund að
friður og velimegun riki meðal mann-
anna. Allir sannir maniwinir munu
sammála um þau atriði, hvar sem
þeir búa á jörðinni, en undarlega kemur
pað fyrir sjónir að lesa um það daglega
aö margir þeirra sem hæzt hrópa á
strætum og gatnamótum; “Victory Gar-
den”, eru einmitt þeir rnenn og konur,
sem allan vara hafa við að byrgja sig
með vistum og öðrum nauðsynjum í
tæka tíð þegar kvisast hefir að tak-
marka eigi þetta eða hitt, af þeim vöru-
tegundum sem nauðsyn er talin, að
skifta verði sem jafnast og bróðurlegast
til þess, að engin verði útundan eða liði
fyrinbyggjanlegan skort.
Eg þekki eitt dæmi meðal annara sem
hljóðar upp á þetta og sem vel má í
letur færa:
Maður nokkur hafði ofurlitla land-
spildu bak við húsið sitt, sem hann að
nokkru leirti hafði notað til þess, að
rækta fáein blóm á undanförnum árum.
Þegar sannfrétt var að nú ætti að tak-
marka sölu á kjötmat var það einn dag
að nágrannakona hans kom að girðing-
unni til hans og spyr hvort hann ætli
ekki að nota þennan blett fyrir “Victory
Garden”, það væri skylda hvers góðs
borgara að framleiða alt, sem hægt væri,
svo enginn þyrfti að líða skort því nóg
yrði til, ef bróðurlega væri skift.
Ekki er mér vel kunnugt hverju hann
svaraði, en það var eitthvað í þá átt: Að
maðurinn» lifði ekki af einusaman
brauði.
Daginn eftir, sem var siðasti dagurinn
sem kjöt var selt án takmörkunar, kom
vikadrengur einnar matsölubúðarinnar
heim til þessa manns, með tuttugu pund
af reyktu svínsfleski. Nágrannakona
hans hafði ekki verið heima til þess að
taka móti því, og þannig hylja fjölda
synda.
Þá öðlaðist maðurinn nýjan skilning á
því, sem sagt var forðum: Maðurinn lifir
ekki af einusaman brauði. P.
ALt er gert til að reyna að menta
mennina: Prestar eru ráðnir til að upp-
lýsa fólkið, blöð og bækur prentaðar til
þekkingarauka, og skólar stofnsettir tfl
að kenna hyggindin.
Og svo á það að vera, því spursmáls-
laust er fáfræðin versti sjúkdómur
mannanna, en þekkingin eini læknirinn.
Menn aLa marga kvilla: hræðslu, hjá-
trú og alskonar veikindi, en að öllum
líkindum eru þetta alt börn heimskunn-
ar. Hræðslan, það lakásta af áður töldu,
er vissuJega afkvæmi hennar.
Margur óttinn hefir þokað fyrir þekk-
ingunni, en hörmulega mikið er eftir
Samt, sem aukin skilningur þvær burt
smátt og smátt. Nokkuð hafa menn
lært í læknisfræði, kanske mikjð — en
mest mun ólært i þeirri grein. Veikindi
koma af þekkingarskorti á þvi hvað beri
að forðast og hvað eigi að gera.
Mentun er eigi öll í því að læra að lesa,
skrifa og rei'kna, og heldur er hún eigi
öll í háskólalærdómi — það er aðeins
partur af henni. Hún er efni trúarbragð-
anna, hugsananna og alls lífsins.
Þekkingin leitast við að svara öllum
spurningum daglega lífsins. Hún bendir
á hvernig bezt sé að komast af við ná-
grannana, ekki aðeins heima fyrir, held-
ur einnig út í frá, hún kennir hvernig
kynnast megi guði og lögmálum hans til
heilla fyrir mennina, og bverniig megi
venja sig af Ijótum vana, er þroskaðist
við vankunnáttu og skilningsleysi.
Sönn mentun kennir hvernig eigi að
lifa, þjóna og þakka.
SANNLEIKURINN LIFIR, —
HÉGILJUR DEYJA
Rœða flutt i Sambandskirkjunni i Win-
nipeg, í minningu um 400 óra dónar-
afmœlis stjörnufrœðingsins Nikúlás
Kopernikus, af séra Philip M.
Pétursson, sunnud. 30. mai.
Sá texti úr ritningunni sem lýsir
bezt þeirri hugsun, sem er efst í huga
mínurn í kvöld, er textinn úr Jóhann-
esar guðsipjalli sem hefir verið skoð-
aður sem nokurskonar grundvallar-
texti hreyfingar vorrar, — “þér munuð
þekkja sannleikann, og sannleikurinn
mun gera yður frjálsa.”—Jóh. 8.32.
En hugmyndin sem vákir fyrir mér,
þó að hún finnist í þessum orðum, fær
enn betri skýringu í orðum stjörnufræð-
ings eins fyr á tímum á Englandi, Her-
sdhell að nafni. Þeir voru í raun og veru
tveir með sama nafnið, Sir William Her-
sohell og Sir John Herschell, feðgar, báð-
ir merki menn á sinni tíð. En annar
þeirra, eg veit ekki hver, á að hafa talað
þessi orð: “Hver, sem hefir einu sinni
skiilið hvernig sannleikur leiðir til sann-
leiks, getur aldrei ieyft sér að setja
tákmörk á iþek.kinguna.” (Þetta er
mjög lausleg þýðing, en eg held að mein-
ing orðanna s’kiljist).
Á þeim dögum þegar þessir menn voru
uppi, og fyr á tímum, voru einstakir
menn til, eins og þessir, sem skildu það,
að rangt og syndsamlegt er að reyna að
ta'kmarka þekkingu eða að halda sann-
leikanum í skefjum, og að til þess að
sannleikurinn fái fulla og frjálsa viður-
kenningu ,verði hver maður að hafa fult
frelsi, og full réttindi til að láta skoðanir
sínar í ljósi. Þannig segir Jobn Stuart
Mill, fræðimaðurinn mikli: “Ef að alt
mannkynið nemá einn maður, væri á
sömu skoðun, og aðeins einn á öfugri
skoðun, þá hefði mannkynið engan meiri
rétt til að þagga niður í þessum eina
manni, en hann hefði (ef hann væri nógu
voldugur), til að þagga niður í mann-
kyninu.”
Hverjum manni, verður að veitast fult
frelsi til að tala, — til að láta skoðanir
sínar í ljósi — umfram öll önnur réttindi,
til þess að sannleikurinn fái að lokum að
ná tilgangi sínum, og að villur hverfi.
“Þér munuð þekkja sannleikann, og
‘sannJeikurinn mun gera yður frjálsa.”
Eða í orðum stjörnufræðingsins: “Hver,
sem einu sinni hefir séð hvernig sann-
leikur leiðir til sannleiks, getur aldrei
leyft sér að setja takmörk á þekking-
una?”
Vér viðurkennum þessar skoðanir nú,
en viðurkenningin ko«i seint, og spurn-
ingin sem vér verðum að leggja fyrir oss
nú er hvort vér höfum lært af reynsl-
unni, og hver afstaða vor verið í fram-
tíðinni er menn bjóði fram nýjan sann-
leik. Höfnum vér honum, og berjumst á
móti honum eins og menn gerðu forðum?
eða gétum vér eitthvað lært af villum
þeirra, þar sem vér sjáum nú hve langt
af leið þeir viltust og hve rangsnúnir þeir
voru í skoðun og framkomu gagnvart
þeim, sem voru þá að bera fram þann
sannleika, sem hefir nú hlotið almenna
viðurkenningu?
Mörg dæmi mætti koma með sem bera
vott um það, hve treglega menn viður-
kenna sannleikann, og hvernig þeir,
meira að segja, berjast á móti honum
eins og hann væri meinleg villukenning.
En eift af helztu dæmum þess, er sag-
an um stjörnufræðinginn mikla Koperni-
kus, sem samdi og gaf út ritverk sem
hann nefndi “Bækur um farbrautir him-
intunglanna” á tímum sem að heimurinn
alliur trúði enn, að jörðin væri mið-
punktur sköpunarverksins, og að allir
hnettir heimsins snerust um hana. Og
jafnvel eftir að anndr fræðimaður,
Galileo, hafði sannað kenningu Koperni-
kusar, hugðu menn að hún væri samt
villukenning, og Galileo varð að afneita
henni fyrir rannsóknarrétti kalþólsku
kiikjunnar. Þannig sjáum vér hve treg-
ir menn voru að viðurkenna sannleik-
ann. Og vér getum vel spurt hvort að
menn séu nokkuð fljótari nú á dögum að
viðurkenna sannleikann en þeir voru þá,
hvort að þeir hafi no'kkuð lært af sög-
unni eins og hún gerðist.
Þetta eru spurpningar sem alheimsgeimnum; maðurinn,
hver maður ætti að leggja fyrir sem átti að vera kóróna sköp-
sig, og athuga vel og gaum- unarverksins og falinn sér-
gæflega, því það er á afstöðu stakri forsjón guðs, var nú alt
margra gagnvart sannleikan- í einu orðinn að hinni Lítilmót-
um sem öll framtíðin byggist. I legustu veru, og himininn, sem
En aðal tilgangur minn hér. í áður var svo nærri mönnum,
kvöld, auk þess að bera fram að menn þóttust sjá hann ber-
þessar spurningar, er að heiðra um augum, var nú kominn í
minningu hins mikla manns,1 ægilegan fjarska, en þar, sem
sem steig eitt hið mikilvæg- menn áður hugðu himininn,
asta spor sem nokkurntjmia1 var ekkert nema gufuhvolf og
hefir stigið verið í framfara og ómœlisgeimur. Von var, þótt
sannleiksátt, á seinni öldum þó mönnum brigði við í fyrstu og
að heimurinn væri ekki undir fyndist einis og fótunum væri
það búinn að viðurkenna hann kipt undan sér.” — (Vestur-
eða kenningar hans fyr en lönd — Ág. Bjarnason).
mörgum tugum ára seinna.
Fjögur hundruð ár eru nú
.1
En er tímar liðu, og sann-
anir fyrir hinni nýju kenningu
liðin á þessum yfirstandandi' fóru smámsaman að birtast,
mánuði, síðan að hann dó, þessi þrátt fyrir mótspyrnu, ekki að-
mikli fræðimaður sem eg mínt-! eins kirkjuvalda en einnig
ist Nikúlás Kopernikus. Hann1 lærðra manna á öðrum svið-
var vísindamaður, læknir,1 um, fór skilningurinn að auk-
prestur og stjörnufræðingur, | ast hjá mönnum hvað væri
en með þeim mun, að hann var sannleikur og hvað hégiljur og
frumlegur í hugsun, og varð; hégómi. Og þá fóru menn
sannleiks var, sem aðrir sáu! einnig að verða þess varir, hve
ekki né skyldu, né vildu viður-j miklu meiri og flóknari leynd-
kenna. Hann dó 24. maí árið' ardómar heimsins voru, en
1543, sjötugur að aldri. Og no'kkur þeirra hafði nokkurn
mér fanst eg ekki geta látið tíma gert sér hugmynd um.
þann dag líða hjá, án þess að Þeir fóru að skilja það, sem
stjörnufræðingurinn Galileó
skyldi, er hann kyntist kenn-
i .
minnast hans, þessa víðsýna,
þessa frjálsbugsandi anda, sem
fylgdi mannúðarstefnunni, og ingu Kopernikusar og fékk
raunsæinu, og lót ekkert fyrst hugmynd um hvað í
standa í vegi fyrir sannleikan-1 henni var fólgið. Hann sagði:
um ,eins og hann skyldi hann ] “Ekki mega menn halda að
eða fann hann vera. Hann það nægi til þess að skilja þær
skildi það, að ómögulegt er að hinar djúpu hugsanir, er standa
takmarka þekkinguna. En aðr- ] skráðar á þessum himintöflum,
ir skildu það ekki, og hugðu að að taka eftir ljóma sólarinnar
þeir og samtíð þeirra hefði þeg- ] og stjarnanna og athuga, hve-
ar fengið aðgang áð öllum nær þær koma upp og ganga
sannleikanum og að enginn! undir; alt siíkt liggur í augum
meiri sannleikur væri til. Þess-: uppi fyrir sjónum skynlausra
vegna urðu margir óvægir skepna og ómentaðrar al-
dómar feldir um bók hans.
Meðal þeirra sem dæmdu
þýðu. En að báki þessu leyn-
ast svo djúpsæ leyndarmál og
hana voru lærðir prestar og SIV° háleitar hugmyndir, að á-
vísindamenn. Einn sem feldi
dóm um hana var Marteinn
Lúter, og hann gerði gabb að
henni og sagði, að með henni
væri heiminum týlt á höfuðið.
Og annar kirkjulegur leiðtogi,
Melanchton, sem þó jafnan var
varfærnari í orðum, kvað
hana sprottna af hættulegri
nýungagirni. Og seinna, er
bókin breiddist út og kenning-
ar hennar urðu kunnar hjá
reynsla og næturvökur hundr-
uð hundraða hinna glögg-
skygnustu anda í þúsundir ára
myndu ekki nægja til þess að
skilja þær til fulls.
• En þó að kenning Koperni-
kusar hlyti viðuhkenningu ein-
stakra manna, spyrnti fjöldinn
á móti henni, og meðal þeirra,
þeir, sem mikil völd höifðu, eins
og t. d. kaþólska kirkjan. Það
varð, eins og Sir James Jeans,
mönnum, þá “keptust allar stjörnufræðingurinn, segir um
kirkjudeildir um að hrakyrða ] þessa hluti: “Mannlegum hé-
hana og banna lestur hennar” j góma, með tilstuðlun kirkju-
— og ekki alveig að ástæðu- valdanna, tókst að gera veginn
lauisu, að þeim fanst, því kenn-
ósléttan og erfiðan fyrir alla,
ingar hennar drógu allar sem þorðu að draga athygli
kirkjulegar hégiljur og kredd-
ur um sköpunarverkið í efa!
Eða eins og einn fræðimaður
hefir sagt, er ritað hefir um
þetta: Hún hafði að geyma
“hvorki meira né minna en
hreina og beina umturnun á
manna að því, hve lítilifjörleg
jörðin er í samanburði við al-
heiminn.”
Hér í þessu tilfelli, eins og í
svo mörgum öðrum, var bar-
áttán milli sannleikans og hé-
gómakendra kenninga, sem
öllum hugmyndum manna um staðið höfðu í ótal aldir. Á
alheiminn. Kopernikus kipti ] meðan að menn vissu ekki bet-
jörðunni út úr kyrstöðu sinni
í miðbiki heims, og gerði hana
að reikistjörnu; en sólina setti
hann aftur á móti í hennar
stað. Um 'það fer hann þess-
um orðum: ‘hver mundi vilja
finna henni (sólunni) annan
eða betri stað í þessu dýrlega
alheimsmusteri en þenna, það-
an sem hún getur lýst um heim
allan? Því hafa menn ekki
ur, var ekki við öðru að búast,
en að þeir héldu sér við það,
sem þeir skildu sannleikann
vera. Villan er ekki í því að
halda sér við gamlar kenning-
ar á meðan að annað fullkomn-
ara þekkist ekki. En villan er
heldur í því, að hafna öllu nýju
í blindni og með ofsa og fyrir-
dæmingum, ef að það kemur
sem minst í bága við hinar við-
með óréttu nefnt hana ljós teknu skoðanir, og í því að
heimsins, sál hans og drottinn,1 neita að rannsaka nokkuð
hinn sýnilega guð. Frá kon-
ungsstóli sínum stjórnar hún
göngu allra þeirra stjarna, er
snúaist umlhverfis hana, svo að
nýtt, í anda sannleiks eða
skilnings. En það var þetta,
sem menn neituðu að gera í
sambandi við kenningar Kop-
vér í þessu skipulagi heimsins ernikusar, og einnig í sambandi
sjáum hið aðdáanlegasta sam-1 við rannsóknir og sannanir
ræmi og svo fast og ákveðið
samband er milli hreyfinga og
stærða hinna einstöku himin-
bauga, að það á engan sinn
lí'ka.” — (Vesturlönd — Ág.
Bjarnason).
Ennfremur segir þessi heim-
spekingur: “En hví var mönn-
um nú hugmynd þessi um kyr-
stöðu sólar svo mjög á móti
skapi? Jú, jörðin, sem áður
hafði verið þungamiðja heims,
var nú orðin að agnardepli í
Galileó, sem á eftir honum
koim, og bygði á þeim grund-
velli sem hann hafði lagit. Þeir
neituðu að rannsaka þær kenn-
ingar, en fyrirdæmdu þær
heldur, rannsó'knarlaust í
blindni og ofsa. Og það er
þetta sama, sem gerist enn
þann dag í dag, i flestum mál-
um, þó að það beri mest á þvi
í trúmálunum. Menn halda sér
við gamlar og úreltar kenning-
ar, við hjátrú og hégiljur og
%