Heimskringla - 03.07.1946, Blaðsíða 4

4. SlÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 3. JÚLl 1946
iíteimsknniila
(StofnuO ÍSSÍJ
Kemur út á hverjum miðvikudegi.
Eigendur: THE VIKING PRESS LTD.
853 og 855 Sargent Avenue, Winnipeg — Talsími 24 185
Ver8 blaðsins er $3.00 árgangurinn, borgist íyriríram.
Allar borganir sendist: THE VIKING PRESS LTD.
öll viðskiftabréf blaðinu aðlútandi sendist:
The Viking Press Limited, 853 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjóri STEFAN EINARSSON
Utanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA, 853 Sargent Ave., Winnipeg
Advertising Manager: P. S. PÁLSSON
"Heimskringla" is published by and printed by
THE VIKING PRESS LIMITED
853-855 Sargent Avenue, Winnipeg, Man. — Telephone 24 185
Authorized as Second Class Mail—Post Office Dept., Ottawa
WINNIPEG, 3. JÚLl 1946
Hver er maðurinn?
Ritsafn mikið í tveimur bindum, með ofanskráðu nafni, hefir
Guðm. Gamalíelsson, Reykjavík, sent Heimskringlu og kann hún
honum beztu þakkir fyrir. Efni ritsafns þessa er stuttar æfi-
minningar íslendinga og svarar nákvæmlega til bóka þeirra, er
hér nefnast: Who’s Who. Þarna er völ á miklu meiri fróðleik, en
menn gera sér grein fyrir um sérstaka menn og er þó safnið minna
en til var ætlast: nær aðeins til baka til ársins 1904, og þeirra sem
þá voru farnir að láta til sín taka. í safnið eru teknir menn úr
öllum stéttum og stöðum þjóðfélagsins á þessum fjörutíu árum og
hrekkur þó ekki til. Vér höfum leitað nafna fáeinna kunnra at-
hafnamanna, sem nú eru uppi, sem ekki eru í safninu. En þrátt
fyrir þetta, má bókina telja eitt hið handhægasta heimildarrit, sem
út hefir verið gefið, eins langt og það nær.
“Alls eru í bókinni 3,735 menn, þar af látnir um 1,380. Eru
því um 2,355 núlifandi íslendingar í ritinu”, segir Brynleifur
Tobíasson, sem skrifað hefir æfiágripin. Má það heita gott safn
nafna samtíðarmanna. í formála sínum segir Brynjólfur Tobías-
son, að í fyrstu hefði hugmyndin verið að rita æfi-ágrip manna frá
landnámstíð og var Brynjólfur byrjaður á að safna nöfnum frá
elztu tímum fyrir G. Gamalíelsson. En þá varð kunnugt um, að
Bókmentafélagið hefði ákveðið, að takast það starf á hendur og
stendur þannig á, að bók þessi nær aðeins til nafna samtíðar-
manna. Er hugmynd Guðm. Gamalíelssonar að koma út þriðju
bókinni, sem viðbót við þessar, en ekki mun hún eiga að ná yfir
lengra tímabil en tvær fyrstu bækurnar.
Nöfnum manna hér vestra var einhverjum safnað, en að taka
mikið af þeim, mun hafa þótt stækka ritið, auk þess, sem sú söfnun
mun ekki hafa verið mjög víðtæk. Sex manna er aðeins getið:
próf. Halldórs Hermannssonar, dr. Stefáns Einarssonar, próf.
Richard Becks og þeirra er bezt hafa dugað við stofnun Eimskipa-
félagsins: Asm. P. Jóhannssonar, Árna Eggertssonar og Jóns J.
Bíldfells.
Guðmundur Gamalíelsson er bóksali, en hefir stofnað útgáfu-
félag, er hann nefnir “Bókaforlagið Fagurskinna”. Er þetta fróð-
lega safn æfiágripa fyrsta ritið, sem forlagið gefur út, og fyrsta
bók af þessu tæi á íslenzku og er því nýlunda í bókagerð Íslend-
inga. Erlendis hafa slíkar bækur, sem þessi, lengi verið gefnar út,
og eru mjög handhægur leiðarvísir fróðleiksfúsum mönnum og
öllum er almenn ritstörf hafa með höndum.
Verð þessa ritsafns, sem er 800 blaðsíður, þéttprentað, er
ekki nefnt, en verður eflaust, auglýst, þegar í bókaverzlanir hér er
komið.
á hús sín á þjóðminningardegi ingu á Islandi og íslenzku þjóð-
þeirra 4. júlí. Hér er ekki um inni frá því á landnámstíð og til
tímatöf eða peningaeyðslu að vorra daga, í megindráttum.
ræða. Það er ræktarleysi við Eins og vænta má frá hendi hins
gamla landið sem þessu veldur. j lærða og vandvirka höfundar,
íslendingar eiga að sönnu enga sem ritað hefir ýmislegt merki-
stórbyggingu í Winnipeg, en því legt, auk doktorsritgerðar sinn-
má tjalda sem til er. Það mætti ar, er frásögnin öll hin réttorð-
eins vel draga fánann upp á ' asta, skipuleg og greinagóð. Hún
byggingum blaðanna, ísl. búðum er borin uppi af einlægri ást til
þeirra og öðrum íslenzkum lands og þjóðar og trú á framtíð
byggingum. En skemtilegast hennar, jafnhliða því, að drengi-
væri að sjá sem flest hús Islend-; lega er horst í augu við breytta
inga merkt með fánanum þenn- afstöðu hennar til umheimsins
an dag. En nú er hann þarna á og auknar kröfur, sem lýðveldis-
einni stórbyggingu og líklega stofnunin hefir lagt henni á
hvergi annarstaðar. Hvað mundu herðar.
það?
1 niðurlagsorðum sínum dreg-
hérlendir menn segja um
Margir mundu spyrja: Hvað á nú Ur dr. Björn réttilega athygli að
þetta krossmerki að þýða sem því, að hvenær, sem heiður og
enginn dregur upp nema Free tilvera hinnar íslenzku þjóðar
Press? Allmargir mundu nú geta hafi verið í veði, hafi hún borið
svarað: Það á að vera merki þess,1 gæfu til að standa saman í orði
að þessi hóhni norður í íshafi sé 0g verki. 1 því grundvallar-
nú orðinn fullvalda ríki. Þeir eru 1 atriði sögu hennar felst einnig
montnir af því heima á íslandi,1 góðspá um framtíð hennar,
en hér koma þeir sér ekki að því hvernig sem viðra kann á ó-
að auglýsa fullveldið með fán- komnum dögum. Enn standa ó-
um, og hafa því fengið Free högguð spakleg orð Björnstjerne
Press til þess. Það verður hlegið
að okkur fyrir þetta.
Þetta er verkefni fyrir Þjóð-
ræknisfélagið.
Guðm. Jónsson
frá Húsey
ÍSLAND AÐ FORNU
OG NÝJU
Eftir próf. Richard Beck
BRÉF TIL HKR.
engum tíma að tapa þótt þeir
færu á hátíðina.
Þjóðræknisfélagið hefir ekki
enn getað hlutast til um að ráða
Björnson (í þýðingu séra Matt-
híasar):
Sú þjóð, sem veitt sitt hlutverk,
á helgast afl um heim,
eins hátt sem lágt má falla fyrir
kraftinum þeim.
Richard Beck.
KIRKJUÞINGS MESSA
Hvað myndu ' forgöngumenn
Iceland Past and Present. frjálstrúar hreyfingarinnar,
By Björn Thordarson. — meðal Islendinga á vesturvegum,
Translated by Sir William um afkomendur sína hugsa sætu
Craigie. Second Edition Sþeir nú með okkur þetta kirkju-
Revised, Oxford Univer- þing — og hver veit nema þeir
Er þjóðræknin okkar Islend-
inga að dofna, eða sefur hún nú
um sólstöðurnar? * , bót á þessu. Væri það þó þess
Þessi spurning, datt mér í hug’ virði að eyða einum degi á árinu University Press, stendur að út-
til að minnast merkasta viðburð-^gáfu ritsins. Fyrsta útgáfa þess,
sity Press, 1945.
Öll sú viðleitni, sem stefnir að
því að gefa öðrum þjóðum sann-
ari og víðtækari þekkingu og
gleggri skilning á Islandi og ís-
lendingum, landinu sjálfu, sögu
þjóðarinnar og menningu, er hin
þarfasta landkynning og að
sama skapi ágæt þjóðrækni í
verki.
Dr. Björn Þórðarson, fyrrv.
forsætisráðherra Islands, á þess-
vegna þakkir skilið fyrir þetta
handhæga og gagnorða rit sitt
um Island að fornu og nýju. Það
er frumsamið á íslenzku, en hinn
víðfrægi málfræðingur og bók-
menntafrömuður Sir William
Craigie hefir snúið því á ensku,
og sýnt með því, eins og svo oft-
sinnis áður í ritum sínum og ann-
ari starfsemi, virkan góðhug sinn
; garð vor Islendinga. Hið virðu-
lega enska útgáfufélag, Oxford
í gær, þegar eg las stutta grein í ^
Heimskringlu 19. þ. m. Þar er ’ar í sögu íslands í þúsund ár.
þess getið að á fullveldisdag ls-{ I sveitunum og smærri bæjum
lands 17. júní, hafi hvergi sézt hefir þetta fengið betri byr. 11 endurskoðuð útgáfa.
sem út kom árið 1941, mun löngu því með
uppseld, og er þetta önnur og
geri það.
Fyrir mínum andans sjónum
sé eg þá, þessa stundina. Eg sé
veðurbitna erfiðisbeygða menn
og konur. Þetta voru menn sem
höfðu áræði til að lifa sínu eigin
lífi og dirfsku til að ala með sér
drauma um annað líf og fegra.
fyrir eigin tilverknað og annara
góðra manna. Þeir ætluðu sér
að verða bæði landbrotsmenn til
jarðræktar á gresjum Vestur-
heims og landnámsmenn með
fullum borgararétti í óskalönd-
um frjálshyggjunnar.
Þeir trúðu á tvent í heimi
tign sem æsta ber, guð í alheims-
geimi og guð í ‘þér og mér’. Þessi
trú var fjörgafi þeirra í fram-
sókninni því fyrir þá trú vóru
þeir vissir um sigurinn, þryti þá
sjalfa ekki þolgæðið í baráttunni
fyrir málefni guðs og sannleik-
ans.
Sannleiburinn var þeim sem
sólarljósið veitandi orku og ár-
æði í brattgenginu og þeir trúðu
óhvarflandi vissu, að
guð hafði gefið fuglinum vængi,
til flugs en mannssálinni skin-
íslenzki fáninn, nema á stórbygg-1 norðurhluta Nýja-lslands hafa j Það liggur í augum uppi, að J semina til að leita sannleikans
ingu Free Press dagblaðsins; en^bændur valið 17. júní fyrir þjóð fljótt verður að fara yfir sögu í,en hafna lýginni, stunda rétt
þar hafi hann blakt við hún allar. minningardag, síðan hann komst yfirlitsriti um þetta efni, sem læti en afsegja ranglætið. Þeir
daginn. « j í gildi heima á Islandi, þó hefir j er innan við 50 bls. að stærð.
Hvernig stendur á þessu? — borið út af þessu í ár, og eru ef- Þar er aðeins hægt að stikla á
Fullveldi Islands er nú viður- laust til þess sérstakar orsakir, stóru steinunum, og veldur þá
kent í flestum löndum, og 17.|sem mér eru ekki kunnar. Af (mestu um að greina glöggt milli
júní er lögboðinn minningardag- þessu leiðir að nú sézt varla getið aðalatriða og aukaatriða, þjappa
ur þess á íslandi. Þessi dagur' um 17. júní í ísl. blöðunum. j frásögninni svo saman, að hún
ætti því að vera sjálfkjörinn I Þar á móit hafa nú farið fram hitti alstaðar sem bezt í mark
minningardagur landsins, alstað- hátíðahöld þennan dag bæði Þetta sýnist ,mér höfundi hafa
ar þar sem Islendingar búa og ís-; vestur við haf og suður í Banda- mjög vel tekist, með þeim ár-
lenzk tunga er töluð. En hvernig1 ríkjunum, þar sm Isl. eru fjöl-jangri, að innan hins takmarkaða
er þetta nú í framkvæmdinni hjá mennastir, og er þeirra getið að rúms, sem hann átti yfir að ráða,
okkur Vestur-lslendingum? Hérjnokkru í ísl. blöðunum. En hér hefir hann dregið saman næsta
eru Islendingar flestir saman er þögn í þá átt.
j mikinn og margháttaðan fróð-
vissu af reynslunni, að það
“dregur, að vilja og vona hátt,
verk úr eigin sárum.” (St. G.).
Þeir höfðu komið vestur um ver
til að leita sjálfstæðis sem óðals-
bændur en þeir fluttu jafnframt
með sér óðals eign íslenzkrar
þjóðmenningar, sem þeir vildu
vermda og ávaxta, sér og sínum
til blessunar í landnáminu nýja.
Þeir vildu sanna sínum samborg-
urum, og heiminum yfir höfuð
að tala, að enn væru afkomend-
komnir í einni borg og nærliggj- J Þessi þögn er aðeins rofin af leik um Island og Islendinga, en (ur víkinganna engir veifiskat-
andi bygðum, og hér hefir Þjóð- þessari stuttu grein í
ræknisfélagið aðal stöðvar sínar.' f. m., sem eg gat um áður.
Hkr., 19. vitanlega er sú fræðsla miðuð ar með því sjálfir að opinbera
Þar við þekkingarstig og þarfir út- kosti vors kyns í andlegri og lík-
Hér hefir Islendingadagur ver- er þess getið að Free Press hafi
ið haldinn hátíðlegur í tugi ára dregið íslenzka fánann við hún á
lendinga í þeim efnum.
Eftirfarandi kaflaskipting gef-
til minningar um stjórnarbót þá fullveldisdaginn, en ekki hafi ur góða hugmynd um innihald
amlegri baráttu fyrir hinum
æðstu verðmætum.
Þetta vóru náttúrunnar börn
er íslendingar fengu 1874. Þetta hann sézt á húsum Islendinga. | ritsins: Landnám á Islandi og og höfðu gefið því gætur hvern-
mátti vel standast á meðan ekki Það er enska stórblaðið sem álít- ^ uppruni Islendinga, fólksfjöldi j ig náttúran elur sín afburða af-
var annars merkari viðburður að ( ur fullveldisdag Islands þess og tunga, stjórnskipun, samband ^ kvæmi. Þeir höfðu séð blóm-
minnast; annar ágúst var spor í virði að minnast hans, en Islend- Islands og Danmerkur, landið og gresið á grænflesjunum, sem
áttina til fullveldisins sem nú er ingar ekki. auðlindir þess, atvinnuvegir, (byrgja brunahraunin þar sem
fengið að fullu, en nú hefir sáj Er nú hægt að gefa íslending- verklegar framfarir, verzlun við lífs vötnin streyma, vorsólin
dagur litla þýðingu. Þó hafa 'um í Winnipeg öllu verðskuld- útlönd, menning, þrjár þúsund skín og vindarnir leika lausum
Winnipeg-búar haldið fast við aðri snoppung en þetta? Kunna ára hátíðir, hernaðarlegt gildi
hinn gamla íslendingadag, 2. ág. þeir ekki einu sinni að nota fán- Islands, endurreisn lýðveldis á
Þeir hafa haldið því fram að um j ann eins og aðrar þjóðir? Grein- íslandi og lokaorð.
það leyti hefðu flestir menn
hvíld frá störfum og þyrftu því
in í Hkr. getur þess að all- j Hér er því, þó í stuttu máli sé,
margirneglifánaBandaríkjanna um að ræða harla fjölþætta lýs-
hala til að bera gróðurmold og
jurtafræið inní aldeyði örðæf-
anna. Svo ályktuðu þeir: —
Þetta er lífið og lífsins lög. Hvar
sem lífið hefir frjálsræði til að
bergja bætilyf bunulækjanna
meðan vindarnir vagga því í vor-
sólar-varmanum styrkist það og
þroskast, en þegar vindarnir
verða að eilífri dauðamollu,
straumvötnin að stöðupollum og
sólarljósið að hálfbirtu í þoku-
hjúpuðum heimi tapar lífið eðli
sínu til að þroskast og ávaxtast.
Þeir höfðu líka séð hina hel-
bleiku mynd hálflífsins í mynd
njólans, sem vex í sólhvarfinu
norðan undir húsaveggjum en
þolir hvorki straumfall vatn-
anna né andblæ vindanna.
Sjálfir höfðu þessir menn og
þessar konur alist á berangrinu
og staðið af sér stormana en haft
tiltölulega mikið frjáisræði til
að njóta orku sinnar til and-
spyrnu í áföllunum. Þetta frjáls-
ræði vildu þeir fremur auka en
skerða hjá sjálfum sér í Ame-
ríku.
Þeir tileinkuðu sér hina djörfu
ástar yfirlýsingu Hannesar Haf-
steins: “Eg elska þig stormur
sem geysar um grund og gleð-
þyt vekur í blaðstyrkum lund.”
Þeir vissu það enda betur en
hinn háskólalærði sýslumanns-
sonur úr Eyjafirði hversu bar-
áttan við náttúruöflin styrkir
þrekið, örvar viljan og fyllir
lífið fögnuði. Þeir vissu að lífið
er barátta til sigurs en kyrstað-
an er afturför til dauða.
Þeir voru stormsins og stríðs-
ins börn einnig í andlegum skiln -
ingi. Þeir vildu ekki vaxa sem
njólar í vínlenzkum jarðvegi. —
Nei, þeir vildu verða og ætluðu
sér að verða lífsmeiðir í nýjum
heimi.
Svo brýndu- þeir raustina og
æfðu sig við andlegar skilmingar
í endalausum umræðum hvernig
bezt myndi að byggja þennan
nýja heim. Jafnframt hvöttu
þeir æskuna, bæði með orðum
og eftirdæmum um að láta nú
nokkuð að sér kveða til upp-
byggingar þeirrar nýmenningar
er átti að dafna í Ameríku. Þeim
varð alt að áhuga og ábyrgðar
málum, því sérhver upprenn-
andi hugsjón og hver arfgeng
hefð sem nýtileg gæti talist átti
að -leggjast í undirstöðu þessar-
ar nýsköpunar. Þessvegna
þurfti alt að sannprófast svo
byggingin stæði á styrkum stoð-
um. Um verðgildi hinna nýju
hugmynda og arfgengu kenn-
inga urðu vitanlega skiftar skoð-
anir og þessvegna um þær deilt
með nokkrum hávaða og hita —
en þá var líf í landi. Þá vökvað-
ist sálarakur Vestur-Islendinga
af ferskum og hraðstreymandi
lífsvötnum sinnar eigin ættgrónu
menningar og af komandi fall-
vötnum frá frjálshyggjunni í
Ameríku.
Þessi æfing bar sinn ávöxt. Þá
hugsuðu margir Islendingar
djarft og drýgðu dáðir svo
draumarnir yrðu að veruleiika.
Þá bygðu þeir sér kirkjur og
hjálpuðu til að reisa skóla; stofn-
uðu lestrarfélög, gáfu út blöð,
tímarit og bækur, efldu mál-
fundafélög; ræddu trúmál og
heimspeki, stjórnmál og vísindi,
skáldskap og sagnfræði. Þá skör-
uðu íslenzkir sveinar og meyjar
fram úr flestum í skólum fyrir
þá hvatningu sem þeir fengu
heima fyrir. Upp úr þessum
skólum og engu síður upp úr
sjálfri sveitarmenningunni uxu
þeir mæringar er mestum ljóma
hafa varpað yfir vora nýju land-
náms öld. Svo eg aðeins nefni
þá víðfrægustu skal geta slíkra
manna sem dr. Hjartar Thordar-
sonar, dr. Vilhjálms Stefánsson-
ar, dr. Þorbregs Thorvaldsonar
og skáldsins mikla Stephans G
Stephanssonar. Eg skal nú að-
eins drepa á þann sem er mæt-
astur þeirra allra, skáldsins
mikla. Hver mundi hafa trúað
því að íslenzkur afdala smali ó-
skólagenginn og af örlögunum
dæmdur til að útslíta sér við
landnámsstrit öreigans hér
vestra, yrði ný opinberun á and-
ans mætti íslenzkrar alþýðu
menningar, og sýndi í tiginmann-
legri reisn sann-íslenzkan mann-
dóm. Svo svipmikil og stór-
mannleg mynd af frónskum
bóndamanni hefir ekki blasað
við sjónum sögunnar síðan á
dögum Egils á Borg.
Stephan var mikið skáld, jafn-
vel ennþá meiri vitringur, en
mestur samt sem göfuglyndur
mannvinur. Það má nokkuð til
marks hafa um hæfileika þessa
einstæða manns að nú eru fáar
íslenzkar ræður fluttah, utan
kirkju að minsta kosti, svo ekki
sé til hans vitnað, ekki einungis
vegna málsnildarinnar í óði hans
heldur vegna þess að menn trúa
honum manna bezt til að sjá
nakinn sannleikann innan við
umbúðir blekkinganna. Það hef-
ir verið fáum gefið að varpa
gagnsæisgeislum hreinnar skyn-
semi á málefnin svo þar verði
greind bæði glöp og gæði heims-
menningarinnar.
Nú er það mála sannast að eng-
in maður er algerlega sjálfgerð-
ur. Sál yfirburða mannsins er
eins og brennigler sem safnar til
sín ótal geislum og útvarpar
þeirn aftur í upplýsandi ljós-
flæði. En sá einn getur safnað
til sín sannleiksgeislum sem er
sjálfur frjáls og óbundinn, sem
býr á veðramótum allra átta og
drekkur í sig lífsstraumana frá
ótal uppsprettum.
En hverjar eru þá þær upp-
sprettur sem næra slíkan anda
sem fjallaskáldsins fræga. Það
var fríhyggjan íslenzka sem átti
sér sjálfstæði til að meta hvert
mál eftir verðleikum, sem bann-
aði ekki sjálfri sér að athuga
málefnin án fordóma og aðþreng-
ingar þess þröngsýnis er inni-
byrgir sál sína í einhverjum
andlegum nátthögum. Það er
jafn gildur sannleikur nú sem
áður, að sannleikurinn gerir
menn frjálsa. Reynslan getur
um það borið, að sannleiikurinn
vitjar þeirra einna, sem frjálsir
lifa.
Það er hverju orði sannara að
Stephan, og hinir aðrir, sem eg
nefndi, eru lang glæsilegustu og
táknrænustu fulltrúar hinnar
vestrænu landnáms-menningar,
en mæringurinn jafnt sem jurt-
in verður að eiga sér einhverja
jarðvegsrót og jarðvegsrót þess-
ara snillinga var einmitt sú frí-
hyggj a sem fæddist við samruna
hinnar forn-íslenzku frelsis-
hyggju og hinnar amerísku lýð-
ræðis siðvitundar. Þetta voru
einnig foreldri vors félagsskap-
ar.
Ávextir þeirrar menningar
birtast ekki einungis í persónum
öðlinganna heldur einnig í orð-
um og athöfnum þeirra sem mið-
ur máttu sín en samt mikils þeg-
ar þeir sameina krafta sína.
Hátoppur hinnar kristnu lýð-
ræðishugsjónar ber sitt blóm í
því rökræna frjálslyndi, sem
heldur fast og óhikað við sína
sannfæringu en er samt altaf
reiðubúið til að taka annara
skbðanir til greina, til hlutlausr-
ar og fordómslausrar yfirvegun-
ar. Verulega frjálslyndur mað-
ur er ávalt minnugur orða
Stuarts Mills: “Heiðarlegur and-
stæðingur er samverkamaður
minn í því að leita sannleikans.”
Menn kunna að hneyksl/ast;
og það ekki með öllu að ástæðu-
lausu að frekjunni og enda óbil-
grininni í orðum þeirra, sem á-
kafast deildu meðal frumherj-
anna; en því hafa menn engan
rétt til að gleyma, að þá börðust
heilir og hreinlyndir menn fyrir
þeim málstað er þeir mátu mest.
Sumt var ofmælt og sumt var
rangfært, satt er það en eg er nú
samt þeirrar skoðunar að Steph-
an G. fari með staðreyndir - er
hann fullyrðir, “að þokuloftið
ljúgi flestu”. Hann kýs því ros-
ann heldur þótt, “að honum
kunni að vera bagi”, eins og
hann kemst að orði.
Það kýs eg líka heldur enda
þótt mig gruni að slíkur gapa-
skapur verði lítt til vinsældar.
Yfir okkur hefir lagst ein-