Heimskringla - 12.01.1949, Blaðsíða 2

2. SIÐa
HEIMSERINGLH
WINNIPEG, 12. JANÚAR 1949
List í Róm
Eitir Halldór Kiljan Laxness
Eins og París er nútímahöfuð-
borg evrópskrar menningar —
þannig er Rómaborg höfuðstaður
vestrænnar roenningarsögu. í
París er slagæð nútímans, í Róm
heyrist andardráttur sögunnar.
Saga heimsins verður einkúm
lesin og skilin af list þjóðanna,
myijdlistin er að því leyti höfuð-
grein lista sem augað er leiðtogi
skilningarvitanna, myndlist
hverrar aldar segir ekki aðeins
hvað öldin vill sjá, heldur hvað
hún hefur hæfileika til að sjá,
hvaða fyrirbrigði verka á auga
hennar; hver öld sér heiminn eft-
ir því hvernig listamenn hennar
tákna hann og túlka í verkum
sínum. Og einsog forustusnilling
ar myndlistarinar skynjuðu æv-
inlega á undan öðrum mönnum
þann heim sem var að koma, og
heilsuðu honum í verkum sínum,
þannig eru verk þeirra, sum graf-
in úr eldfornum rústum, síðasti
öruggi boðskapur hinna liðnu til
þeirra sem lifa, hinsta svipmót
laungu horfins lífs. Þó París sé
eitt þjáningarhaf í miðjum þreng
ingum tímans þá er þar altaf
mikið um að vera, þar gerast
hlutir, ólgandi sköpunarmáttur
þessarar borgar kemur fram í öll-
um greinum lista, og sérstaklega
myndlist.
í Róm verður þess ekki vart að
neitt sérstakt sé að gerast í list-
um, afturámóti finst manni að
þar hafi alt gerst einhverntíma
fyrir laungu, þó oft sé það til-
viljun háð hvað geymst hefur.
Það er viðburður að rekast hér á
sýningu nýrrar listar af nokkru
tagi, og sé um sýningar að ræða
er það venjulega einhver gömul
“opinber” list, til dæmis var eina
lausasýningin í Róm á dögunum
ensk kurteisissýning á verkum
Turners; á eftir henni var aug-
lýst sýning gamalla flæmskra
meistara send þangað í kurteisis-
skyni af belgisku stjórninni.
í París hinsvegar er altaf verið
að halda nútímasýningar, æfin-
lega eitthvað nýtt á teningnum,
nýir menn á ferðinni, þegar eg
var þar í haust stóð þar meðal
annars sýning þrjátíu og fjög-
urra abstraktlistamanna víðs-
vegar úr heimi, Picasso hafði
sýningu á nýlegum myndum —
ofan úr sveit—, André Masson úr-
valssýningu margra ára vinnu
sinnar, svo eg nefni dæmi, auk
sjálfrar haustsýningarinnar
frönsku, Salon d’Automne, sem
er á hverju ári einn fremsti mynd
listarviðburður heimsins.
Picasso
í augum almennings útávið
táknar París líf nútímans í list,
og Picasso táknar Pa’rís. Þessi
sigursæli spánverji Parísar er í
almenningsaugum aðalfulltrúi
heimslistarinnar, og það er
hverju orði sannara: að skoða
Picasso er að skoða nútímann;
að grannskoða hann er að grann-
skoða öldina; hvort myndir hans
eru vondar eða góðar, fagrar eða
Ijótar, það kemur ekki málinu
við, menn þurfa að vera komnir
gríðar langt ofan úr afdölum til
að deila um það; þetta eru sem sé
myndir aldar vorrar öllum öðrum
fremur, þarna eru túlkaðar instu
lifshræringar hennar — á sama
hátt og andlitsmyndir Rem-
brandts tjáðu á sínum tíma instu
hræringar þeirrar aldar. Hvort
sem myndir Picassos eru kallað-
ar ljótar eða fagrar eru þær
merkilegar þó ekki væri nema
vegna þess að öldin dregst að
þeim öllum myndum fremur, —
þetta eru myndirnar sem allir
vilja sjá, ýmist til að dást að
þeim eða ergjast af þeim, af því
öllum finst þær eigi erindi við
sig, þarna er höfuðtákn aldar-
andans í myndlist, þarna er
smekkur hans, þetta sál hans, —
þ’vílík sú veröld sem við lifum í.
Er listin fögur?
Það er skrýtin kenning að list
eigi að vera fögur. Hitt væri
sönnu nær að segja að list væri
aldrei fögur, þó ekki væri nema
af þeirri einföldnu ástæðu að
fegurð er ekki til óháð hugtak,
smekkur manna og tíma er á
hverfanda hveli, það þykir ljótt
í dag sem þótti fagurt í gær, fast
ur mælikvarði fegurðar ekki til
í myndlist fremur en annarsstað-
?r. Sú myndlist sem menn meta
hæst á hverjum tíma er oft nær
því að vera “ljót” eftir öllum
venjulegum sjónarmiðum, en
höfuðeinkenni hennar er það að
hún flytur mönnum eitthvað sem
þeim finst mikilvægt, talar við
menn um efni sem þeim finst
sig miklu varða. Sú list er fyrir-
fram dauðadæmd sem hefur það
takmark að vera fögur í stað þess
að tala til manna um þá hluti sem
Pr------------------«
Let BLUE CROSS^
pay yoiir hospital bill
'X.
WHEN you are sick, you
need hospital care . . .
with BLUE CROSS you
get that care without any
red tape; your subscrib-
er’s card opens the hospi-
tal door to you.
ONE in every seven peo-
ple will go to the hospital
this year • . . you never
know when you or some
memiber of your family
will be that ONE.
AND hospital care costs
more today; BLUE
CROSS meets today’s
cost—that is why BLUE
CROSS is worth more
today.
• BLUE CROSS is the only plan which providfes you
with hospital care . . . when you need it.
• BLUE CROSS gives you not only room accomodation,
but it provides you with the many hospital services
which are necessary for the treatment of your illness
. . . and . . .
• BLUE CROSS Pays Your Bill direct to the hospital
. . . you have nothing to worry about financially.
Get an application folder at your Friendly
Neighborhood Drug Store
MAMTÖBA BOSPITAL SEBVIfE ASSOITATIÖ.V
k. "ROVAL B,NK ,LDC' 'VINMPH' -Tf'92181
þeim finst sig mestu varða.
Eg skal aðeins minna hér á
mynd sem í fimtán hundruð ár
eða meira hefur verið höfuð-
mynd Vesturlanda, átt fleiri að-
dáendur meðal þjóðanna en nokk
ur mynd önnur og slíkan grund-
völl í hjörtum manna að öflug-
ustu listastefnur og menningar
andstæðar henni fengu þar
öngu um þokað: krossfestingin.
Um þessa mynd er þó varla nema
citt að segja, hvortheldur hún er
vel eða illa gerð og á hvaða tíma
sem hún er gerð, andstyggilegri
mynd frá öllum sjónarmiðum er
ekki hægt að hugsa sér: blæðandi
mannsbúkur negldur upp á gálga.
Opinber og viðurkend “fagur-
fræði” sem svo er nefnd er enn
ein eftirhreyta renisansins, og
byggir á myndlistarlögmálum
hans dregnum af grískum lík-
neskjum; en fagurfræði renis-
ansins hefur eins og myndlist
hans altaf verið miðuð við forn-
mentaða hástétt, medici-ættina
liggur mér við að segja og áldrei
náð út til almennings nema í
veikri afbökun, enda hefur al-
menningur Vesturlanda haft lít-
inn áhuga fyrir líkamsfræðileg-
um guða- og hálfguðamyndum
grikkja, sjálfur varð renisansinn
aldrei annað en takmörkuð há-
stéttahreyfing þó hann hafi lagt
til hið opinbera alinmál listar
framundir okkar daga og leggi
það til enn í skilningslausum
afturhaldssömum listháskólum
og öðrum forheimskunarstofnun
um. Engin list er öllu f jær skapi
tímum alþýðuhreyfinganna, okk-
ar tímum, en renisansinn, fátt á-
líka tómt í augum okkar og hinar
líkamsfræðilegu guðamyndir
Attíku.
í renisansinum ítalska, sem var
í eðli sínu gerheiðin stefna og
veraldleg umfram alt, var kross-
festingunni útrými úr opinberri
myndlist, ekkert gat í senn verk-
að öllu klúrar eða kjánalegar en
krosshángi á renisansmenn. í
krossmyndinni eftir Michelang-
elo í Kirkjunni María sopra Min-
erva í Rómaborg er Kristur lík-
ansfræðileg fígúra og heldur á
snrákrossi líkt og marklausri
spýtu. í mynd Tizíanós af —
“dóganum Grimani fyrir framan
krossinn” í Palazzo ducale í
Feneyum er krossinn orðinn
undurvelfágað skrauttré á loft
haldið af englum, og hvergi neinn
kristur sjáanlegur, en bakvið
tréð svífur ung kona sem á að
tákna trúna, vel farin í andliti og
hið besta á sig komin og heldur
bikar á lofti.
Róm er ofhlæðisborg
Það skal viðurkent að þó Róma
borg og París séu höfuðborgir
hvor sinnar menningar, þá er
tkki alskonar sanngjarnt að bera
saman myndlist þeirra. Þó í Róm
séu að vísu nokkur bestu söfn
þeimsins, eins og vatíkansöfnin
sem geyma óhemjuauðlegð forn-
iistar ýmislegrar, þá hefur Róm
aldrei verið höfuðborg mynd-
listar í heiminum, og ekki bygg-
ingarlistar heldur. Ýmsar minni
borgir ítalíu, t. d. höfuðstaðir
hinna fornu borgríkja, og jafn-
vel ýmsir smábæir, eru í listræn-
um skilningi langtum merkilegri
en Róm. Firenze er til dæmis höf
uðborg renisansins, hann reis þar
jafnsnemma kapítalismanum, —
kostnaður af Medici-ættinni,
fyrsta fjármálaauðvaldi Evrópu.
Og dógaborgin Feneyar, borg
málamúkans og dandalans, ann-
exía Miklagarðs og eina stórborg
Evrópu í “miðaldamyrkrinu”, —
geymir ýmis sérstæðustu og feg-
urstu verk býsantinskrar mynd-
listar undir serkneskum áhrifum,
einstök meðal borga heimsins.
Þó ótrúlegt sé um svo gamla
höfuðborg heimssögunnar og
Róm, má segja að hún sé einkum
og sér í lagi borg fra timunum
eftir renisansinn, borg í ofhlæð-
isstíl, sem barrokk IJst hefur svo
verið nefnd á voru máli, borg
hins nýja en furðu innantóma
blómaskeiðs sem rann yfir páfa-
kirkjuna að siðaskiptunum lokn-
um, um og eftir trídentpingið,
um það bil sem renisansinn er
stirðnaður í dramatísku öskri,
kækjafullum íburði, minnis-
merkjatign, grafhýsaskrauti. —
Einkum undrast maður í Róm
hve tiltölulega fáar listminjar
cru þar á glámbekk frá miðöld-
um, einmitt þeim tímum sem
voru sannir sigurtímar kristninn-
ar í Evrópu, öldunum eftir fall
Rómaveldis þegar kristin kirkja
var eins sannur lífgjafi og vörð-
ur menningar og flórentiski kap-
ítalisminn var á 15. öld. Það er
alt að því tilviljun í Róm ekki
síður en Firenze ef listaverk í
nokkurri mynd hefur lifað af
renisansinn, og þá verður maður
oft að gera leit að því í ein-
hverju skúmaskotinu. Renisans-
menn sögðu anda miðaldanna,
kristilegri fátækt, auðmýkt og
guðhræðslu, stríð á hendur; í
samanburði við attisku skrokk-
anna sem þeir dýrkuðu’ virtist
þeim listform miðalda aðeins
sambland klöfaskapar, kjánaláta
og sveitamensku. Þeir rifu niður
og muldu listaverk fyrri manna
úr kirkjunum, þessa samþjöpp-
uðu, svipríku og innilega mynd-
rænu list sem fyrirleit kreddur
eins og fjarvídd, líkamsfræði og
“náttúrleg” hlutföll, og settu í
staðinn kviðmiklar madonnur,
lendprúð hross og harðskrýfða
glansdýrlinga með sælusvip át-
vagla.
Höfuðöld kirkjubygginga, —
þrettánda öldin, á þó ótrúlegt sé
öngvan gildan fulltrúa meðal
kirkna Rómaborgar, gotíkin, kór
óna kirkjubyggingarlistar, komst
þangað aldrei, frumkvæði list-
rænnar sköpunar er þá fyrir norð
an f jall, rómastóll átti erfitt upp-
dráttar á þessari öld þó ekki
skyrti á stór orð og yfirlýsingar,
uns páfinn flúði sjálfa Rómaborg
snemma á fjórtándu. Helstu
kirkjur Róms eru ýmist reistar
eða endurreistar á 16, 17 og 18.
öld, og jafnvel 19., hornsteinn
Péturskirkjunar lagður 1506,
kúpplinum lokið 1589, framhlið-
in gerð 1612, listaverkin og inn-
anskrautið er frá seinna helm-
ingi sötjándu aldar, sumt af því
kallað höfuðverk barokklistar-
innar (Bernini), sumt yngra. San
Paolo fuori le mura, næst stærsta
kirkja Róms, er nítjándualdar-
bygging, en þó hún sé mest öll
frá fornum tímum, bæði myndlist
eftirherma þá eru í henni bjórar
og góðir gripir frá miðöldum,
og yndislegur klausturgangur
frá 13. öld í hinum austankynj-
aða stíl Feneyja falinn bakvið
alt barokkdraslið. Eins er í Later-
ankirkjunni, á bakvið, dýrlegur
klausturgangur frá 1222 í sama
unaðslega stílnum, hvorugan
þeirra hefur tekist að eyðileggja
í endurreisnaræði ofhlæðis og
grískrar öpunar. Ef vel er gáð,
fer vitaskuld ekki hjá því að aug-
að mæti ýmsu sem orðið hefur
frá því fyrir renisansinn, minj-
um frá hóglegri, sannlegri inni-
legri og alþýðlegri tíma, sviprík-
um þar sem hver gómstór belttur
felur í sér sterka myndræna tján
ingu, til dæmis stjakinn fyrir
p>áskakertið, il candelabro per il
cero pasquale, í hinni hroðalegu
Pálskirkju, gerður 1170, hæð —
5,60 m., allur skrifaður uppeftir
sér með fotnsögur úr biflínunni,
þar á meðal etftirminnileg mynd
af hinum krossfesta í náttkjól,
búlduleitum og hraustlegum,
með broshýran góðbændasvip.
Allar rómskirkjur samanlagð-
ar geyma færri og minni listræn
verðmæti í augum nútímamanns
en Markússkirkjan í Feneyjum
ein.
Ofhlæðið
Á nútímamenn verkar barokks-
skraut í bókstsaflegum skilningi
eins og óþrifnaður. í þessum
þunglamalega íburði þar sem
engin lína er óbrotin, engnin flöt-
ur fær að vera í friði fyrir ein-
hverju vængjuðu marmaradrasli,
skjaldarmerkjum, vopnum og gaman að sjá þann mann sem
fánum úr steini, eða blómskrúði færi af Norðurlöndum til París-
úr gyltum málmi, skynjum við ar núna og gerðistsigurvegari í
hávaða einan og belging, sama
máli gegnir um þessar endalausu
súlur þeirra og súlnaraðir sem
ýmist hanga utaná húsunum, eða
standa undir aungvu, við eigum
erfitt með að finna í þeim
meira listrænt gildi en til dæmis
pylsum.
Því er haldið fram að í ofhlæð-
inu búi mikil dramatík, og rétt er
það, myndlist þessa tímabils er
að jafnaði full af órólegri storm-
kendri hreyfingu, en þessi hreyf-
ing er venjulega stirðnuð í há-
marki og skortir þann eiginleik
framhalds sem er sannast ein-
kenni lífs í myndlist. Nátttröllið
sem verður að steini í dögun með
reiddan hnefann er ímynd þess-
arar dramatíkur. Eitt höfuðein-
kenni kristindóms frá öndverðu
skeggkallatrúin, hefur varla fyr
né síðar farið út í jafnbrjálkend-
ar öfgar og á ofhlæðistímunum.
f Laterankirkjunni taldi eg alla
postulana þrisvar, þrjár sam-
stæðar tylftir skeggkalla, ýmist
í höggmynd, málverki eða tré-
skurði, klædda þessu fellinga-
mikla blaktandi steinvaðmáli
sem á að vera rómversk toga, fyr-
ir utan kynstur af einstökum
skeggköllum eða skeggköllum í
smærri hópum, ættfeðrum, spá-
nútímalist með því að vera pík-
asseskari en Picasso sjálfur.
Nú á dögum þegar list Thor-
valdsens er fallin í gleymsku, —
myndir hans komnar í flokk
þeirra fyrirbrigða sem nútíminn
á bágast með að viðurkenna, eða
réttara sagt sér ækki þó hann
kunni að hafa þær fyrir augum,
þá er vissulega létt verk og löð-
urmannlegt að sanna að il
scandinavo sé versti listamaður
sem uppi hafi verið, og þó gera
menn það dögum oftar, ekki hvað
síst þeir listsögufræðingar sem
skilja ekki hvaða hugmyndir að-
alsmenn, kóngar og páfar höfðu
um punt á napóleonstímunum.
En ef skoðuð er list sú sem
ríkjandi er í Rómaborg þegar
Thorvaldsen kemur þangað, 0g
ríkt hafði mannsaldrana á undan
honum, fer gildi þessa norræna
þjóðhaga að skýrast, þá upplýkst
fyrir manni hvílíkur velgerða-
maður heimslistarinnar hann var
Gildi hans liggur ekki í því að
honum hafi nokkurntíma dottið
nokkuð í ihug sem kallað er allra
síst nokkuð nýtt eða sérkenni-
legt, eða hafi haft hæfileika til
að sjá eða meta aðra list en þá
sem náð hafði helgi á þjóðbraut-
inni. Meira að segja þó hann væri
rnönnum, kirkjufeðrum og dýrl- mikin listssafnari virðist hann
ingum að ógleymdum feðgunum
guði föður og hans eingetnum
syni. Innan í er Péturskirkjan
líka full af köllum í tóga, með
æðisgeingið látbragð og vind í
skegginu, eftir Bernini, upphaf-
lega eftirstæling grískra heims-
spekinga eða sjónleikahöfunda,
en hér eru þeir bersýnilega bún-
ir að missa vitið. — Erfitt að
hugsa sér þá tíma koma aftur
yfir heiminn að slík list geti átt
sér uppreístnar von.
Á nítjándu öld öndverðl held-
ur en áfram að halla undan fæti,
þá úrkynjast myndlistin úr
dramatík ofhlæðisins í teater ný-
klassiskunnar, úr látum í látalæti
ljósmyndin flytst inn ,í högg-
myndalistina, bæði skeggjað og
skegglaust breytist í sjónleiks-
fígúrur sem ekki eiga lengur
skylt við mynd í listrænum skiln
ingi, og þessi þróun heldur áfram
í raunsæisstefnunni alla leið til
Rodins og lengra; og undir þess-
um áhrifum byrjar Einar Jóns-
son að vinna, útilegumaður hans
er í fyrsta lagi sjónleiksfígúra.
(En íslendingurinn lyfti sér
fljótlega í hæðir guðspekinnar).
Nítjándualdarsjónleiks fígúran,
fjarri því að heyra undir mynd-
iist, er líka kallinn á Skólavörðu-
holtinu, eftir Calder eldra, stund
um nefndur The First Redskin
Comes to Iceland.
Thorvaldsen
Einn áfangi er merkilegur í
höggmyndagerð á leiðinni úr æð-
ísgenginni dramatík ofhlæðis-
ins og þar til á nítjándu öld að
höggmyndin er orðin nokkurs-
konar ljósmynd af sjónleik rækt-
uð í steini, og þessi áfángi er list
Thorvaldsens. Hann hlýtur að
vera manni alveg sérstaklega hug
stæður í Róm, þessi norðurlanda-
maður sem braust til valda í list-
inni hér syðra fyrir hundrað og
fimtíu árum, á tíma þegar allar
leiðir til að stæla fornöldina
voru orðnar örtröð og almenn-
ingsgata, mótmælandinn sem lét
sér ekkert minna nægja en tróna
í sjálfu höfuðmusteri páfadóms-
ins.San Pietro, þar sem sjá má
bókstaflega ekki hafa séð suma
þá list sem hann safnaði frá ýms-
um fornum tímabilum listar
langtum merkari hinu attiska,
því síður að myndir hans sjálfs
hafi orðið þar fyrir nokkurri
snertingu. Ef til er í honum —
“danskur andi” eins og ýmsir
góðir danskir listsögumenn
halda fram, þá er sá andi fólginn
i hæfileik útkjálkamannsins til
þess að nálgast hlutina beint,
hann er eins og maður sem flýg-
ur í fjarlægt land án viðkomu í
þeim löndum sem liggja milli
heimalandsins og ákvörðunar-
staðarins, stekkur í einum áfánga
beint inn í goðmyndaheiminn
griska, yfir renisansinn, ofhlæð-
ið og í rauninni klassikismann
sjálfan, sem fegursti ávöxtur
hins síðasttalda hann er þó kall-
aður. Okkurtsem lítum hugsun-
arlaust á myndir hans nú finst
starf hans hafi einkum verið í
því fólgið, að sleikja það griska
þangað til það var orðið slétt eins
og sykrungur. Verðskuldun
Thorvaldsens er hinsvegar sú,
hve hugferskur og hleypidóma-
laus hann mætir attisku goðun-
um; ií verkum sínum glæðir hann
klassikismann úr ofhlæðinu, læt-
ur hvíld, slaka og mildi koma í
staðinn fyrir frosið æði þess,
byggir helstirðnaðri grafhýsa-
dramatík þess út; og þannig
verður vonargyðja hans hvorki
dramatík ná teater, hvorki óskapa
gangur né sjónleikur, heldur
bláttáfram dasewig-weibliche á
mynd, kvenmynd eilífðarinnar. 1
þessu beina, heilbrigða, hátt-
hafna og áreynslulausa sambandi
hans við grisku guðina er fólgin
sú bylting sem hann gerði í list;
og einnig “hinn danski andi”
hans, kanski meira að segja hinn
íslenzki. L’arte baroccca var orð-
in hlægileg.
Annað mál er það þó Thorvald-
senstefna eða torvaldsensskóli
yrði ekki til (torvaldsensbasar
varð til), enda var þá annar sig-
urvegari kominn til skjalanna
sem fyr segir, Daguerre, hin vel-
gerða mynd, sem drepið hefur
sjón mannkynsins í dróma og
minnismerki hans af Píusi sjö-.ríkir yfir henni enn f <jagi svo
unda og ekki umkringdan dýr-. -jj nijtirnajist hJýtur að vera eitt
lingum né kirkjufeðrum, heldurjaf tvennu> stríð gegn ofurvaldi
með attiskar gyðjur sína á hvora' hennar ellegrar markleysa.
hlið, Guðlega Visku öðru megin j _Þjððviljinn> 12. des.
en Himneskan Kraft hinu megin,
alt eftir skynsemistrú byltingar-
innar frönsku. Það var sterkur
leikur hjá þessum umkomulausa
norðurlandapilti að steðja norð-
Sigurður S. Anderson, 800
Lipton St., hefir tekið að sér inn-
köllun fyrir Hkr. í Winnipeg.
anaf veraldarjaðri beint suður í Áskrifendur eru beðnir að minn-
miðju heimsins og sigra þar forn, ast þessa og frá þeirra hálfu gera
stælinguna, klassiskismann, með | honum starfið sem greiðast. —
vopnum hans sjálfs. Mér þætti Símanúmer hans er 28 168.