Lögberg - 21.07.1898, Blaðsíða 6

G
LÖGBERG, FIMMTUDAGINN 14. JULÍ 1898
BLÖD
UNCAFA VOKKA, AKA OG FKOKA.
X.
Fjölnir—Tómas Sæmunosson.
I>egar vj«r rennum augunum yfir
jiann vísi til blaftamennsku, sem
mionzt hefur verift á 1 Jj&ttunum hjer
á undan, J)á dylat oss ekki, hver að-
altilgangur ritanna hafi verift. AÖal-
tilgangur Jieirra allra, aft „Armanni á
Aljíingi" slepptum, svo aft segja eini
tiigangurinn, er sá að frœda pjóftina.
A'altilgangur þess rits, sem vjer ger-
um nú aft umtalsefni, ársritsins „Fjöln-
is“ og eins „Ármanns á Alpingi“, var
s i aft vekja pjóðina, veita fram lífs-
straumi hennar, eins og útgefendur
„Fjölnis1* komust sjálfir að orfti.
Ekki var heldur nein vanpörf á
Jjví fyrirtæki. Aldrei haföi mennta-
lifift fjörugt verift á því timabili, sem
rætt hefur verið um hjer aft framan.
En mikil hafði J>6 verið viðleitni
Magnúsar Stephensens konferen/.ráðs
við að glæða pað, meðan hann naut
sin bezt, og eigi allf&ar góftar og parf-
legar bækur haffti hann gcfift út. Sift-
an á dögum Guðbrands biskups hafði
menntam&lum pjóftaiinnar aldrei verið
framfylgt af jafu-miklu kappi eins og
um daga Magnúsar Stephensens. Nú
var svo að segja hætt að prenta nokk-
urn skapaftan hiut, nema rimur og
gamlar og ljelegar guftsorðabækur.
Og pó aft reynt hafi verið af ís-
lenzkum menntamönnum & siðustu ár-
um að draga tauin rimnanna, pá er
pó sannast að segja, að mjög lítið var
& peim að græða fyrir pjóðina. Lang-
helzt m& sj&lfsagt telja peim paft tii
gildis, að pær hafi haldift við tilfinn-
ingunni iyrir stuðlum og höfuftstöfnm,
sem vafalaust hefði horfið, ef pjóðin
hefði ekki lesift svo mikið af bundinni
ræðu & rimnaöldinni, enda mun nú
vera að hverfa, pó að hægt fari. En
vafasamt er, hve mikill ávinningur
hefur verið af peim áhrifum, pegar
l.tiö er á pað m&l án allra islenzkra
hleypidóma. Vitanlega verftur pvi
ekki neitað með rjettu, að nokkuð
margar vel kveðnar stökur sjeu i
rimuuum. En pað er líka annaðhvort,
jafn-mikil og rimnamergðin var 7i7-
töluleya eru góðu stökurnar ótrúlega
fáar. Og lítil eru fegurðar áhrifin,
sem pjóð vor hcfur orðið fyrir af
J eim.
Og sama deyfðin var í frara-
kvæmda-lifinu eins og menntalífinu,
enda fara pær tvær hliðar pjóðfjelags-
ins venjulega saman.
Fyrsti árgangur „Fjölnis“ kom
út árið 1835, sama árið og „Sunnan
póstur“ hóf göngu sína, og ritið
kom út 9 ár, 1835—39, 1843—45 og
1817. Upphallega voru útgefendurn-
ir: Brytjólfur Pjetursson, Jónas
Hallgrimsson, Konr&ð Gislason og
Tómas Sæmundsson, og stóð fjelag
peirra fjögur ár. Fimmta árið gaf
Tómas Sæmundsson ritið út einn.
Svo veiður hlje á, og pegar 6. árg.
kemur út, er Tómas Sæmundsson dá-
inn. I>á var „Fjölnir41 gefinn út af
„nokkrum íslendingum“. Sjöunda
árið var Gisli Magnússon ábyrgftar-
maður, áttunda árift og niunda Hall-
dór Kr. Friftriksson.
Hverjum árg. átti að skipta í tvo
höfuðfiokka, islenzka flokkinn og út-
lenzka og almenna flokkinn. Svo áttu
frjettir, islenzkar og útlendar, að vera
í nokkurs konar aukaflokki aptan við.
Jbegar fram í sótti, var samt ekki stað-
ift viö pcssa skiptingu. í fyrsta flokkn-
um áttu að koma allar pær greinar,
„sem snertu annaðhvort landið sj&lft
og pees n&ttúru, ellegar pjóðina, sem
I pvi byggir“. í öftrum flokknum
átti aft 1/sa öðrum löndum og pjóðum,
geta helztu uppgötvana og segja ævi-
sögur merkustu manna.
Af peim mönnum, sem að Fjölni
stóftu, hafði Tómas Sæmundsson svo
langmes'a blaðamennsku-hæfileika að
ekki verftur saman borið,—mjög vafa-
samt, hvort nokkur íslendingur hefur
haft pá meiri. Hann hefur að sönnu
ekki sem bezt vald á fslenzkri tungu
um pað leyti, sem „Fjölnir“ byrjar,
og peir Konráð og Jónas purftu að
laga málið. En hann hefur sj&lfsagt
haft glöggast auga allra sinna samtfð-
armanna fyrir hag pjóðarinnar, and-
legum og likamlegum. Meiri áhuga
& velferðarmálum hennar hefur eng-
inn íslendingur haft, nje heldur meiri
einbeittni og einurð til að halda fram
sinni sannfæring.
í sem fæstum orðum skal hjer
gerð að nokkru grein fyrir pví helzta,
sem Tómas Sæmundsson hefur ritað i
„Fjölni“.
Fyrst er eptir hann form&li rits-
ins, sem ákveður stefnu pess. Pað á
að reisa skorður við hj&trúuni og
deyfðinni í landinu, einkum deyfðinni.
£>að sem mest hamlar pjóðinni nú er
„viljabrestur, áræðisleysi og í sumu
vankunn&tta, og hver, sem heita vill
íslendingur, hlytur að hafa löngun til
að brjóta skarð i stiflurnar og veita
fram lifsstraumi pjóðarinnar, í orði
eða verki“. Fornöld landsins sýnir,
að pað er ekki óvinnandi verk, og
fornsögurnar cru bezt fallnar af öllu
til að vekja ást á J)jóðinni og ættjörð-
inni. „Trúðu pvf, að lítir pú I sög-
urnar, og sjáir par rjetta mynd, eins
og hún er par, af pjóðinni pinni, pá
geturðu ekki gleymt henni úr pvf, og
vilt ekki láta hólmann i úthafinu fyrir
öll gæði veraldarinnar, pví pú ert
kominn að reynslu um, að pað er ekki
landinu að kenna, heldur pjer miklu
fremur, ef J)ú ert par ófarsælli en liver
önnur pjóð í sínum átthögum11. Höf.
ogJ„Fjölnir“ játuðu með pessum og
öðrum svipuðum orðum pá trú & land-
iö, sem að minnsta kosti er óhætt að
fullyrða, að var mjög sjaldgæf & peim
timum.—Af nútfðarritum eru tima-
ritin einna hentugust „til að vekjalíf-
ið í pjóðunum og halda pví vakandi,
og til að efla frelsi peirra, heill og
menntun“. Detta timarit ætlar eink-
um að hafa fjögur atriði fyrir augum:
1) nytseniina, bæði að pví, er snertir
vald mannsins yfir skynlausri n&ttúr-
unni, og fjelagsskap peirra; 2) feg-
urðina, einkum vandað m&l; 3) sann-
leikann, halla honum ekki móti betri
vitund til að styðja nokkurt mál, og
pegja hcldur ekki yfir honum, pótt
hann kynni að valda mótmælum og
óvináttu; 4) />ad sem gotl er og sið-
samlegt.
Eptir sama höfund er og í fyrsta
ári „Fjölnis“ ritgarð, sem heitir „Úr
brjefi frá íslandi“. Tómas var pá fyr-
ir fám mánuðum kominn heim til ís-
lands, er hann ritaði brjef petta.
Hann segir fyrst frá sjóferðinni með
herskipi pví, er hann hafði fengið far
með, herskipi, sem var að sækja Frið-
rik konungsefni (VII.); fer hann að
segja frá pvi, hvernig sjer lítist á sig
á íslandi. Minnist fyrst á piljubát-
aca, peir hafi ekki heppnazt vel, en
pað sje „sjálfsagt pví að kenna, að
menn hvorki áræða að leita nóg fyrir
sjer, eður liggja í höfum úti, nje held-
ur kunna alla meðferð á skipum, pá
veiða skal“.—Pá kemur lýsing á
Reykjavík: Húsin að fjölga á fletin-
um (milli sj&var og tjarnar), en kotin
fjölga að sama skapi uppi í holtunum
og bjóða af sjer „staklegan ópokka“.
„Væri nær að úthluta peim, sem purra-
búðir vilja reisa par f n&nd, svæði
einhvers staðar við sjóinn öllum samt,
svo par af mætti verða fiskimanna
porp, sem minni væri óprýði að“.
Nýju húsunum segir hann að sje hróf-
að upp öldungis i blindni, án nokkurr-
ar aðgæzlu á pví, hvað laglegast sje,
eða haganlegast verði siðar meir.
Hann gerir all-ljósa grein fyrir,hvern-
ig hann hugsi sjer Reykjavík eiga að
verða og lætur pað nærri pví, sem nú
er, pó að enn sje ekki eins langt kom-
ið. Eitt af peim húsum, sem hann
ætlast til að standi við Austurvöll, er
)xlskóli/ og pegar pess er gætt, hve
sin&sálarlcgur hugsunarháttur var hjer
á landi um pað leyti, sem petta var
ritað, sýnir pað vel, hve stórhuga
Tón.as Sæinundsson var fyrir íslands
hönd.
Vcrzlunin er pað næsta, sem hann
minnist á, og hin rikasta áhcrzla lögð
á búsetu fastakaupmanna hjer á landi.
Otakmarkað verzlunarfrelsi mundi
verða landinu til beilla og auka frara-
íarir pess.
Bóklegu menntuninni miðar lftiö
áfram. Eini skólinn, sem til er, svo
ónógur, að varla kemst par að helm-
ingur peirra, er beiðast, og að öðru
1 leyti mjög ófullkominn, engin kennsla
i pví, sem mest ríður á, íslenzku, ís-
lands-sögu og nýju m&lunum, enda
gefið í skyn, að menntunar&stand
skólagengnu mannanna sje ljelegt.
Sunnanpóstsins sje nú von, og sje pað
lofsvert fyrirtæki. Ekki skuli samt
útgefendur „Fjölnis” búast við raiklu
lofi í bráðina, pví að roörgum muni
ekki segja neitt vel hugur um hann,
pó að sumir málsmetandi menn láti
samt vel yfir, eins og t. d. ísleifur
Einarsson etazráð.
Um endurreisn alpingis fer hann
meðal annars pessum orðum:
„Lítið er hjer talað um hina nýju
stjórnarskipun; alpýðan veit ekki,
hvað pað er, en pað práir enginn, sem
hann pekkir ekki; meðal embættis-
mannanna eru sumir slfkri stjórnar-
lögun ekki meðmæltir, sjá hennar lít-
inn ávinning, segja almúgamenn bera
litla vitsmuni til að starfa að stjórnar-
efnum, og par af leiða óróa einn og
virðingarleysi við yfirboðana. Um
nytsemi pvílíkrar stjórnarlögunar sýn-
ist rnjer pó mannkynssagan bera ljóst
vitni, og pá ætla jeg pjóðirnar hafa
komizt hæst, pegar pær hafa fengið
að taka pátt i löggjöfinni“.
Um haustið fór hann norður um
land. og ferftalagið verður honum til-
efni til nokkurra hugleiðinga. Ýmsa
ósiði ferðamanna minnist hann &, og
eins gestrisni, er gangi f öfuga átt,
og nokkurra ágætra bændagetur hann
er hann haffti heimsótt, og pess helzta,
er eptir pá liggur f búskapnum. Bú-
lega og sveitalega leizt honum á sig
f Húnavatnssýslunni og fólkið einna
laglegast par í hans augum, mörgum
par lfka „undrunarlega kunnug hin
nýrri bókastörf, útg&fur og ritgjörð-
ir islenzkra erlendis“. Málið á Norð-
urlandi hafði hann ekki átt von á að
væri jafn-afskræmt og pað reyndist.
„Enda er pað ekki &n orsaka: enginn
hirðir um að vanda pað, og pær stjett-
irnar, sem nú ber mest á, kaupmenn
og embættismenn, leggja hjer ógott
til; málinu, sem talað er yfir búðar-
borðinu, parf ekki að lýsa fyrir kunn-
ugum—hvort sem par heldur eiga
hlut að íslenzkaðir Danir eða dansk-
aðir íslendingar; allmargir prestar
taka ræður sinar úr dönskum bókum
og tekst ekki ævinlega jafnt að leggja
pær út; sýslumenn rita hvorki dönsku
nje fslenzku, og amtmennirnir veita
viðtöku peim einum skjölum, sem rit-
uð eru & útlenzku máli; flestar bækur,
scm koma út nýjar, eru enda dönsku-
skotnar. Er p& von að alpýðan tali
hreina íslenzku? Fáir eru pó eins
aumlega staddir eins og við, sem tal-
að höfum íslendingamáli i Kaup-
mannahöfn, og varla held jeg að sög-
urnar geti læknað okkur, pó við höf-
um pær daglega f höudum eins mörg
ár og við vorum par“.
Þá fer hann fáeinum orðum uui
veðráttuna og minnist að lokum á
siðferðisástandið f landinu, og lætur
illa af:
„Leti og ómennska hafa jafnan
legið hjer I landi, og svo er enn—
einkum kringum kaupstaðina; en
drykkjusvall og lauslæti ætla jeg al-
drei hafa komizt jafnhátt sem nú....
Varla er paft hjú f vist, karl nje kona,
sem hafi ekki barn i eptirdragi, og er
pað ótrúlegt, hverju aldarh&tturinn
fær um petta til vegar komið“.
Illa pykir honum farið að stjórnin
skuli hafa sleppt hendinni af pvilikum
yfirtroðslum.—
Eins og menn sjá, kennir margra
grasa i brjefi pessu. Þegar pað er
borið saman við fyrsta árg. „Sunnan-
póstsins“, sem kemur út sama árið, pá
átta menn sig bezt á pvf, um hvflfk-
an hugsana auð hjer er að ræða.
Rúmsins vegna veröum vjer nú
að fara fljótt yfir.
í annan árg. „Fjölnis“ skrif-
aði Tómas Sæmundsson „Eptirmæli
ársins 1835“. Þar kennir hinna
sörnu blaðamanns-hæfileika eins og í
„Brjefinu“, sama hugsana-auðsins,
sama skilningsins & ástandinu og öllu,
sem við ber, sama áhugans, sömu
einbeittninnar, að vjer ekki segjum
hlífðarleysisins gegn pvi, er honum
pykir miður fara. Atvinnuvegirnir,
bókagerðin, ónytjungsskapur embætt-
ismanna o. s. frv.—allt er rakið
sundur og fær sinn dóm, ljósan og
rökstuddan.
í priðja árinu ereptir hann fram-
hald af ævisögu sjera Þorvalds Böðv-
arssonar (upphafið hafði sjera Þor-
valdur sj&lfur samið), likræða eptir
hann og „Eptirmæli ársins 1836“.
Fjórða árgang ritsins gaf hann
einn út, og par eru eptir hann prjár
langar ritgerðir: „Um fólksfjölgunina
& íslandi“, „Um bókmentirnar is-
lenzku“ og „Eptirmæli ársins 1838“.
Fólksfjölgunaratriðið hefur hann áður
talað um, pótt ekki væri pað jafn-
greinilega eins og f pessari ritgerð,
og leynir pað sjer ekki, að honum
hefur gramizt mjög vantrú manna &
landið. Vonirnar um framfarirnar
byggir hann fremur öllu ööru á land-
búnaðinum, og er fólksfjölgunar-rit-
gerftin I raun og veru búnaðar-hug-
vekja.
Bókmenntaritgerðin er einn af
harðorðustu kapftulunum, sem til ern
& fslenzku. Eina prentsmiðjan, sem p&
er til & landinu, segir hann afdr&ttar-
laust að væri betur komin, ef henni
væri sökkt niður & fertugu dýpi, held-
ur en vera notuð til prentunar jafn-
handónýtra bóka eins og par komi út,
pví að pessar vondu bækur girði fyrir
pað, að góðar bækur komizt að hj&
pjóðinni. Ritgerðin er yfirleitt meðal
pess allra-tilkomumest8,sem taliðverö-
ur til fslenzkrar blaðamennsku.----
Næst verður gerð nokkur grcin
fyrir pvf, er hinir Fjölnis-mennimir
lögðu til ritsins.—Isafold.
124
vorutn heilagá feðuf, Urban páfa, hjarta og stoð
allrar kristninnar?“ spurði AUeync ineð miklura á-
liuga. „Þjcr liafið ef til vill sjálfur sjeð hina tignar-
legu ásjónu hans?“
„Já, jeg hef sjeð jiáfann tvisvar sinnum“, svar-
aði heimaðurinn. „Uann var lftill, magur og rottu-
legur maftur og pað var vos á hökunni á bonum. í
íyrra skiptið höfðum við fimm púsund krónur út úr
honum, pótt hann hefði mörg orð um að borga pen-
ingana. 1 siðara skiptið heimtuðum við tfu púsund
krónur, en pað tók prjá heila daga, að komast að
Samningum við hann um peningana, og pað er álit
mitt að paft hefði verið meiri gróði i pvf fyrir okkur
að ræna höllina, en að taka við peningunum sem við
fengum. Gjaldkeri p&fans og kardinálar komu til
okkar og spurðu okkur, hvort við vildum ekki heldur
fá sjö púsund krónur ásamt blessun p&fans og nógri
syndakvittun, en að fá tfu púsund krónur og með
peiin bannfæringu hans. Okkur kom öllum saman
um, sft pað væri betra fyrir okkur að f& tiu púsund
krónurcar ug bannfærÍDguna; en loks gátu peir ein-
hvern veginn feDgið Sir John til að sampykkja að
taka lægri upphæðina, svo við vorum allir blessaðir
ug veitt syndakvittun á móti vilja okkar. En pað er
nú cf tíl vill bezt að petta fór eins og pað fór, pvi
hcrsvcitin purfti mjög á syndakvittun að halda um
pær mundir ‘.
Hinn guðhræddi ungi maður, Alleyne, stór-
hncj kslaðist aí pessari sögu. Hann leit (isjálfr&tt
129
„Og hvað uiikils virði cru visifingurnir hans
pabba ykkar?“ spurði maðurinn enn fremur.
„Jafn mikils virði og lif tíu Skota“, svöruðu
sveinarnir.
„Þegar peir geta dregið upp herboga minn og
drepið ikorna á hundrað skrefa færi, pá ætla jeg að
láta pá ganga í pjónustu Johns Copeland, sem
drottnar yfir Flóa-landinu og sem er landstjóri kon-
ungs I Carlisle. Hamingjan veit, að jeg skyldi
glaður gefa pað sem eptir er af fingrum mfnum til
pess, að peir koniist f gott skotfæri við Douglas11.
„Já, hamingjan gefi að yður hlotnist að lifa
pann dag“, sagöi hermaðurinu. „Og heyrið pið mig,
sveinar góðir: hafið ráð gamals hermanns og beitið
öllum líkamanum pegar pið spennið bogann upp,
svo að átakið komi eins mikið frá lærunum og lend-
unum, eins og frá handleggjunum. Það er lfka ann-
að, sem jeg vildi minna ykkur &, og pað er, að læra
að skjóta pannig að örin detti niður úr loptinu &
pann, sem pið viljið hæfa; pvi að pó að bogaskyttan
verði opt að skjóta beint og fljótt, pá er pað optar
sem hún & við varnarlið í bæjum og borgum, som
múrvcggir hlifa, eða pá við stórboga skyttur, scm
Imfa lypt verjum sfuum upp og scm bogaskyttur Jivi
ckki gcta búist við a3 vinna mein, ueraa örvar peirra
detti beint niður á pá úr loptinu. Jeg hef nú ekki
hleypt ör af streng í meir en tvær vikur, en jeg get
samt sýnt ykkur hvernig farið er að skjóta örvum
J>annig“. Að svo niæHu leysti hermaðurinn lang-
128
h’erðameunirnir litu við og sáu p& magran, stórbein-
óttan mano, kinnfiskasoginn og fölan 1 andliti, sem
hafði komið að baki peim. Hann lypti upp báðum
höndunum, um leið og hann talaði orðin, og sýndi
peim,að pumalfingur og visifingur höfðu verið slitnir
af b&ðum höndunum.
„Ma foi, fjelagi!“ hrópaði Aylward. „Hver
hefur farið svona skammarlega með yður?“
„Það er auðsjeð, vinur minn, að pjer eruð ujip-
alinn langt burtu frá skozku flóunum“, sagði maður-
inn með biturlegu brosi á vörunum. Þaö er enginn sft
maður fyrir norðan Humber-á,sem ekki pekkti handa-
verk Douglasar djöfuls, hins svarta lávarðar Jaraes“-
„Og hvernig komust pjer f klærnar & honum?“
spurði Hordle-Jón.
Jeg er ættaður úr norðurhluta Englands, fr&
bænum Beverley í Holderness-hjeraði“,svaraði maður*
inn. „Það var s& timi, að pað var ekki betri boga-
skytta alla leið frá Trent-ánni norður að Tweed-á en
Robin Heathcot. Já, Douglas hefur skilist við mig
cins og hann hefur skilist við marga aðra bogaskyttu
við landamærin, pannig, að jcg get hvorki haldið &
boga eða ör. En konungurinn hefur veitt mjer lifs-
uppoldi hjcr í suðurhluta landsins, og ef guð lofar J)&
inunu pessir tvcir synir minir borga skuld, sem he/ur
nú verið ógoldin allt of lengi. Hvað mikils virði
eru pumaltíngurnir hans pabba ykkar, drengií
mfnir?“
„Þeir eru jafnmikils virði og líf tuttugu Skota*')
svöruðu svejnaruir einuw œunni.