Lögberg - 21.09.1916, Blaðsíða 2

2
í.OGBERG, FIMTUDAGINN 21. SEPTEMBER 1916
Hundrað ára afmæli
Hins fslenzka Bókmentafélags
15. ágfúst 1916.
MinningarhátíS Bókmentafélags-
ins var haldin í sal neðri deildar í
Alþingishúsinu og hófst kl. 1, en
um morguninn hafði stjóm félags-
ins fariS inn að Göröum á Álftanesi
og lagt sveig áleiöi Áma Helgason-
ar. Minningarhátíöin hófst meS
því, aö sungnir voru og lesnir fimm
fyrstu kaflar kvæðaflokksins, sem
prentaSur er hér á eftir, en síSan
flutti forseti félagsins ræSu, las
upp ávarp og skeyti til félagsins og
skipulagsskrá 1000 kr. sjóSs, er
hann gaf félaginu í afmælisgjöf.
AS því loknu var sunginn 6. kafli
kvæöaflokksins. Ámi Thorsteins-
son stýrSi söngnum, en Jón docent
Jónsson las þau kvæSin, sem ekki
votu sungin.
RÆÐA FORSETANS.
Háttvirtu félagsbræöur!
Eg óska ykkur alla velkomna.
Svo kvaS Stgr. Thorsteinsson á
50 ára afmæli félags vors áriö 1866.
SíSan eru nú aftur liöin 50 ár, og
félagiö hefir náö 100 ára aldri. Nú,
á þessari “gleöistund”, viS þennan
“merkisstein” á æfiferli félagsins
býöst oss tækifæri til aö renna
huga vorum aftur á bak yfir hiö
runna skeiö og mæla þaS meS
sjónum vorum. Eg skal þó ekki
þreyta ykkur á aS rekja sögu fé-
lagsins út í ræinar æsar — til þess
mundi timinn ekki vinnast, enda
veröur sagan sögS greinilega í
minningarriti, sem mun koma út
innan fárra daga og veröa sent fé-
lagsmönnum. Eg mun þvi aS eins
drepa lauslega á helztu atriöin, og
sný eg mér fyrst aS stofnun félags-
ins.
ÁriS 1813, um miöjan ágúst, ef
til vill þenan sama dag, bar hingaö
aö Reykjavík góöan gest, Rasmús
Kristján Rask, hinn danska visinda^"
mann, sem síöar varö heimsfrægur
af tungumálauppgötvunum sínum.
Hann haföi þegar á uppvaxtarárum
sinum tekiö ástfóstri viS íslenzka
tungu. Hann hafSi þá fyrir tveim
árum gefiS út íslenzka málfræSi,
sem nefndist “Vejlednig til det ís-
landske eller gamle norske sprog”
(Kh. 1811). Um þá bók hefir veriö
sagt, aö ‘hún hafi gert “eigi minni
bvlting i ísl. málfræSi en Copernic-
usí geröi í stjörnufræöinni. 1
henni skapar Rask hina ísl. mál-
fræöi frá rótum. Nú kom þessi
maöur hingaö í fullu fjöri æskunn-
ar, 25 ára aö aldri, meö hjartaS
fult af ást til hinnar fögru tungu
vorrar til aS heyra sjálfur, hvernig
hún hljómaöi á vörum þjóSarinn-
ar. Og honum brá heldur en ekki
í brún, þegar hann fór aS tala viö
Reykvíkingana, sem fyrstir uröu á
vegi hans. Hann lýsir því sjálfur
meö svofeldum orSum í bréfi til
vinar sins Bjarna Thorsteinssonar,
rituöu rétt eftir hingaSkomuna:
“Annars þér einlæglega aö segja
held eg, aö íslenzkan bráöum muni
út af deyja; reikna eg, aS varla
muni nokkur skilja hana í Reykja-
vík aö 100 ásum liönum. en varla
nokkus í landinu aö öörum 200 ár-
um þar upp frá, ef alt fer eins og
hingað til og- ekki verða rammar
skorður við reistar — jafnvel hjá
beztu mönnum er annaöhvort orð
á dönsku.”
t sambandi viö þetta, skal eg
benda á. aS i 1. grein hinna elztu
laga Bókmentafélagsins, sem Rask
hefir samiö, segir svo; “ÞaS er
tilgangur félags þessa að viðlialda
liinni ísl. tungu og bókskrift.” I
jæssu orði “að viðhalda' lýsir sér
hræðsla um, aö máliS muni líöa
•undir lok, sama hræöslan sem kem-
Úr fratn í bréfinu til Bjarna Thor-
steinssonar. í orðum bréfsins “ef
ekki eru rammar skorSur við reist-
ar”, rituðum skömmu eftir að
Rask steig af skipsfjöl, felst vísir-
inn til stofnunar Bókmentafélags-
ins i huga Rasks. Hann vildi reisa
“rammar skorSur” viS hnignun
málsins fargra, sem hann elskaöi
eigi siöur en móSurmál sitt. Og
honum kom til hugar, aS eini veg-
urinn væri sá, aS íslendingar sjálf-
ir, allir beztu menn þjóðarinnar,
tæki höndum saman og mynduöu
eitt öflugt félag til að “viðhalda"
móðurmáli sínu. Næsta vetur eft-
ir fór hann úr Revkjavík og upp
aS Reynivöllum i Kjós til vinar
síns Arna Helgasónar sem þá var
|>ar prestur, og dvaldi hjá honutn
þaS sem eftir var vetrar, og haföi
hann þá gott tækifæri til aS ræSa
við Arna um þessa hugmynd sina
og stofna félag til aS “reisa skorS-
ur” við hnignun íslenzkunnar.
l'rðu þeir vinir vel ásáttir um mál-
ið og kom saman um, aö Rask
skyldi á ferðum sínum um landið
safna loforðum um árleg tillög til
hins fyrirhugaöa félags, en Árni
veita viStöku því sem safnaðist.
ÞaS var ekki auðhlaupiö að því aS
stofna slíkt félag hér á landi, eins
og þá stóð á. Hinn mikli NorSur-
álfuófriður stóö enn yfir, j>egar
Rask kom út, og var Danaveldi
flækt i hann og losnaSi ekki úr
honum fyr en í KielarfriSnum 14.
Jan. 1814, einmitt um það le>li sem
þeir Rask og Árni Helgason voru
að bræöa félagsstofnunina á Reyni-
völlum og vissu þá ekki annað, en
aö ófriöurinn geysaði enn, því aö
friðarfregnin hefir ekki borist
hingaS fyr en um vorið. Styrjöld-
in hafði haft mjög alvarlegar af-
leiöingar fyrir land vort sakir ó-
nógra aðflutninga, verSfalls pen-
inga og ríkisgjaldþrotanna og þar
af leiðandi bankahruns í Dan-
mörku, sem varö til þess aS margir
töpuðu stórfé og sumir aleigu
sinni. Þáð var því ekki álitlegt aö
knýja á dyr almennings til sam-
skota um þessar mundir. Ýmsir
fleiri öröugleikar voru og á því aö
stofna féilag, sem átti aS ná yfir alt
landiö. Vegir voru engir nema
þeir, sem hestafætur höfðu troðiö,
samgöngur ógreiðar, ' póstferðir
mjög fátíðar o.s.frv. En þeir fé-
lagar Rask og Árni létu sér ekki
þetta fyrir brjósti brenna. Þeir
treystu því, aS málefniö var gott
og sigursæll góöur vilji. Rask ferö-
aöist um landiS tvö sumur eftir
þetta, 1814 og 1815, og varð tals-
vert ágengt að safna tillagaloforö-
um. ÞaS var honum til mikils
stuönings', að Geir biskup Vtdalín
sendi boðsbréf til félagsstofnunar,
sem Rask haföi samiS, til allra pró-
fasta landsins og veitti því öflug
meSmæli viS þrestastéttina
Þegar Rask haföi komiS fótum
undir félagsstofnunina hér á landi,
fór hann heim til Kaupmanna-
hafnar sumariS 1915 og baS
Árna Helgason fyrst um sinn taka
viS forstöSu félagsins hér ásamt
þeim Siguröi landfógeta Thorgrím-
sen og Halldóri sýslumanni Thor-
grímsen. Þegar heim kom gekst
Rask fyrir því, aö þar var stofnað
samskonar félag, sem bæði íslend-
ingar í Höfn og Danir gengu í, og
var haldinn stofnfundur þar 30.
Marz 1816 og embættismenn kosn-
ir — Rask auSvitaS forseti — en
lög voru samþykt á fundi 13. Apr.
1816, og var í þeim ætlast til aS
bæöi fciögin, þetta i Höfn, og hitt
sem myndað var í Reykjavík, vröi
eitt félag í 2 deildum. Voru því
lögin send Reykjavíkurfélaginu til
samjryktar. ÞaS hélt stofnfund og
valdi sér embættismenn 1. Ágúst
1816—var Ámi Helgason kjörinn
forseti—en lögin meS því ákvæði
aS félögin skyldu sameinast og
vera tvær deildir í einu félagi voru
samþykt á fundi 15. Ágúst 1816;
þá fyrst mátti heita aö félagiS i
heild sinni væri stofnsett aS fullu,
og því höldumv ér nú 100 ára af-
mæli félagsins.
Árangurinn af fjársöfnun Rasks
til félagsins sést bezt á því, að á
hinu fyrsta ári þess bárust því alls
1550 rbd. n.v. í tillögum frá ís-
landi, en 800 rbd. n. v. frá Dan-
mörku. Þegar tekið er tillit til
þess, hvernig þá stóS á hér á landi,
gegnir þaö mestu furöu, hve mikið
safnaöist hér, einkum þar sem svo
var til ætlast, aS félagsmenn skyldu
ekkert fá í aöra hönd fyrir tillag
sitt — þeir urSu lengi vel framan
af aS kau[)a bækur jiær, sem fé-
lagið gaf út fullu bókhlöSuverSi
eins og utanfélagsmenn.
Orsökin til þess, aS félagið var
haft í tveim deildum, annari í
Reykjavik, hinni í Höfn, liggur í
augum up>pi. Reykjavík var þá
enn í barndómi, ekki annaö en lít-
iö jx>rp, og þó aS hún ætti aS heita
höfuSstaður landsins, þá átti hún
langt í land til að verða sú miðstöö
hins andlega lífs hér á landi, sem
hún síðar varS. Hér á landi var
þá ekki nema ein prentsmiSja, sem
EandsulppfræSingarfél. átti. Var
því enginn vegur aS fá neitt
prentað hér, nema félagið setti á
fót prentsmiöju handa sér. Aftur
á móti var ihægt aS fá alt prentaö
sem maSur vildi í Khöfn. Frá
Reykjavík voru og engar þær sam-
göngur viS aðra parta landsins, að
unt væri að senda þaSan bókasend-
ingar út um land. En frá Höfn
mátti koma bókasendingum til
flestra hafna á landinu. Ef ekki
hefði verið sérstök deild af félag-
inu í Höfn, hefði J>að þó orðiö aö
hafa J>ar framkvæmdarstöð, sem
hefði oröiö því dýr. ÞaS var J>vi
vel ráSið, eins og þá stóS á, aS hafa
félagiö í tveim deildum, og þaö var
fyrirsjáanleg og eölileg afleiðing
af ástandinu sem ]>á var hér heima
og í Höfn, að Hafnardeildin mundi
fyrst í staS draga til sín svo aö
segja allar framkvæmdir félagsins,
svo sem prentun bóka og útsending.
En framsýni Rasks og góðvild hans
til íslands lýsir sér í því, að hann
þrátt fyrir ]>etta felkk þaö sett í lög-
im að Reykjavíkurdeildin skyldi
vera aðaldeild félagsins og Hafnar-
deildinni fremri aS virðingu, og að
heldur skyldi prenta og binda bæk-
ur á íslandi en í Höfn, ef þaS gæti
orðið félaginu aö skaðlausu.
Svo var þá félagið vel og far-
sællega komiö á legg og megum vér
í dag minnast þeirra manna, sem
að stofnuninni unnu, með innilegu
þakklæti og virðingu, bæði hinna
mörgu sem lögöu fram rífleg tillög
til félagsins, margir af litlum efn-
um, og þó einkum þeirra tveggja
manna, sem fyrstir allra gengust
fyrir því aö koma félaginu á fót
og lögSu sig alla fram í því efni,
fyrst og fremst Rasks, sem átti upp-
tökin, og þar næst Árna Helgason-
ar, sem var Rasks önnur hönd við
félagsstofnunina hér á landi. ÞaS
er1 því ekki ófyrirsynju, að félags-
stjórnin hefir gert ráðstafanir til
þess, aö krans sé lagður á leiði þess-
ara tveggja manna nú í dag. Hefir
Þorvaldur Thoroddsen lofaö að sjá
um, aS félagsbræður vorir í Höfn
inni af hendi þessa þakkarskyldú
við Rask, og er liklegt, aS sú at-
höfn standi nú yfir eða sé ef til vil!
um íarð gengin. Og í morgun hef-
ir félagsstjórnin fariS suður aö
GörSum á Álftanesi og lagt krans
á leiði Árna Helgasonar, en áður
hafði hún látiö gera viö minnisvarð-
ann, sem var farinn aS bila, og mun
sjá um, að gerf verði viS grindum-
ar kringum leiðiS.
Eg vil biSja menn að minnast
þessara og annara stofnenda félags-
ins meS því aö standa upp.
Þá skal eg drepa í sem fæstum
orðum á helztu atriðin i^sógu fé-
lagsins frá stofnun Jæss til vorra
daga.
Fyrsta tímabilið í sögu félagsins
má telja frá stofnuninni til sumars-
ins 1851, ]>egar Jón SigurSsson er
kosinn forseti Hafnardeildarinnar.
Árni Helgason er forseti Reykja-
vikurdeildarinnar allan þann tíma,
nema 3 síSustu árin er Pétur, síðar
biskup, Pétursson forseti. Hefir
enginn gegnt forsetastörfum jafn-
lengi og Ámi. En í Hafnard. voru
þessir forsetar: Rask, Bjarni Thor-
steinsson, Finnur Magnússon, Þor-
geir GuSmundsson og Brynjólfur
Pétursson, allir saman ágætir menn.
Fjársöfnunin haföi gengið .svo vel,
aö fél. gat tekiö til starfa þegar
eftir stofnunina og farið aS gefa út
bækur. Fyrstu rit, sem það gaf út,
voru ársrit félagsins, sem var kall-
að Islenzk sagnablöð, og Sturlunga
og Árna biskups sögu. Kom fyrsti
árgangur ársritsins út vorið 1817 og
síSan kom þaö út á hverju ári til
1826 — alls 10 árgangar — en þá
s'kifti timarit þessa um nafn og var
kallað Skímir og kemur þaS út enn
í dag undir þvi nafni og er víst eitt
hið elzta tímarit á NorSurlöndum.
Jafnframt réSst félagið og í það
stórvirki að gefa út Sturlungu og
Áma biskups sögu, meSfram fvrir
hvatir hins nafnfræga öSlings
Birgis prófessors Thorlaciusar,
sem lagSi ríflegan styrk til útgáf-
unnar. Gat félagið varla valiS rit,
sem var betur fallið til aö opna
augu manna fyrir fögru máli og
vera fyrirmynd í því máli en þessi
rit frá gullöld bókmenta vorra. C’t-
gáfunni var lokiö á fjórum árum
(1820). Einn af þeim mönnum,
sem sá um útgáfuna, var Sveinbjörn
Egilsson, og var það hans fyrsta
starf í forníslenzkum fræðum, sem
hann varö síöar svo mikill snilling-
ur í, og má ætla aS það hafi fyrst
dregiS huga hans aS þeim efnum.
og víst er um það, að oröfæriS á
Sturlungu og öörum sögum vorum
var honum fyrirmynd að hinu fagra
ritmáli, sem hann skapaöi þegar
hann sneri kvæöum Hómers á ís-
lenzku. Nokkru síöar ("1820) réöst
félagiS í annaS stórvirki ekki minna,
en þaS var aS gefa út Árbækur
Espólíns, sem er nokkurs konar
framhald af Sturlungu og rekur
sögu landsins fram á daga höfund-
arins. Þetta rit hefir síðar veriS
leiöarsteinn allra þeirra, sem feng-
ist hafa við sögu lands vors á síð-
ari öldum, og jafnframt er þaö rit-
að á hreinu og fögru sögumáli, sem
hafSi mikil áhrif í þá átt aS hreinsa
og bæta íslenzkuna. MeS útgáfu
þessara tveggja rita, Sturlungu og
Árbóka Espólíns, bjó félag vort því
að nokkru leyti í haginn fyrir
Fjölnishreyfinguna, sem hófst á 4.
áratug 19. aldarinnar. En jafn-
framt gaf félagið á árunum 1820
til 1830 út ýms önnur rit, svo sem
lantlafræði Gunnlaugs Oddssonar,
ágæta bók fyrir sinn tíma, Ljóðmæli
Stefáns Ólafssonar, Paradísarmissi
Miltons, þýddan af Jóni Þorláks-
syni, GrasafræS^ Odds Hjaltalíns
o.fl. Eftir 1830 verSur bókaút-
gáfan nokkuð strjálli um hríS, og
kemur það af því, að félagið tekur
þá að séír að styðja Bjöm Gunn-
laugsson í því að mæla landiS og
koma uppdráttum Iandsins þeim er
hann hafSi gert á prent, ien það var
mjög kostnaðarsamt fyrirtæki og
hefði orðiS félaginu um megn, ef
það hefðí ekki fengið riflegan styrk
til þess frá stjóminni. Þetta er
eittlwert hið þarfasta verk, sem
BókmentafélagíS hefir unnið aS,
og er bæSÍ Bimi Gtmnlaugssyni og
félaginu til ævarandi sóma. Upp-
drættirnir komu út, hinn stærri
184Q. MeSan á þessu kostnaðar-
sama verki stóS, gaf þó Bókmenta-
félagíð út ýms merk rit, svo sem
Messías Kloppstokks í þýðingu
Jóns Þorlákssonar í 1834—38),
Frumparta íslenzkrar tungu eftir
KonráS Gíslason (1846Ó og kvæði
þjóSskáldanna Bjama og Jónasar,
sem höföu svo mikil áhrif á kveö-
skap íslendinga á siðari hluta 19-
aldar (1847), auk ýmsra smærri
rita. Enn fremur gekst félagið
fyrir því á þessum árum, að fá
sýslumenn og presta til þess að
semja sýslna og sókna lýsingar og
senda fél., og varS úr því mikiS
safn og merkilegt, sem nú er geymt
í landsbókasafninu, og hefir oröið
ýmsum aö notum (t. d. dr. Kr.
Kálund í íslandslýsingu hans).
Á þessu tímabili Ó816—1851)
hlóSust næstum því allar fram-
kvæmdir félagsins, bæöi um bóka-
útgáfu, útsending bóka og inn-
heimtu á Hafnardeildina af þeim
ástæðum, seni eg áSur tók fram.
ÞaS varð smám saman að venju, að
Hafnardeildin innheimti eigi að
eins öll tillög erlendra manna, held;
ur og mest af tillögum manna hér
á landi, en Reykjavíkurdeildin inn-
heimtii aö eins tillögin úr Reykja-
vík og þar í grend, og sendi þó mest
af þeim til Hafnardeildar til út-
gjalda félagsins þar. Hún varS því
í reyndinni nokkurs konar inn-
heimtustofnun fyrir Hafnardeild-
ina í Reykjavik og þar í grendinni.
ViS þetta drógust mestallar árs-
tekjur félagsins til Hd. og þeim
fylgdu framkvæmdirnar. Samt
safnaði Reykjavík smátt og smátt
nokkrum sjóði af sinum árstekjum,
og oft sendi hún Hd. góSar tekjur
til framkvæmda, sem Hd. tók til
greina. T. d. átti Reykjavík frum-
kvæSið að landsmælingarfyrirtæk-
inu. En þaS er ekki fvr en seint á
þessu timabili, árið 1846, aS Rvd.
fer aö gefa út nokkuð Hér heima.
Stendur þetta eflaust í sambandi
viS þaö, að landsprentsmiðjan var
flutt til Reykjavíkur 1844, svo að
þá fyrst var unt aS fá hér bœkur
prentaöar, en meSfram stafar þessi
röggsemi deildarinnar af þvi, að'
Reýkjavik var þá vaxinn nokkuS
fiskur um 'hrygg og meiri kostur
þar á .ritfærum mönnum, en áður
hafði veriS. Fyrstá bókin, sem
Rvd. gefur út, eru Skýringar yfir
fornyrSi Iáigbákar eftir Pál Vída-
lin, og sá Þóröur Sveinbjömsson
um útgáfuna (Ý846—1854).
Það sem gerSi aS félagiö gat af-
kastaS svo miklu á þessum fyrstu
árum sínum og þó safnað miklum
sjóði (1837: 12,800 kr.), var aöal-
lega tvent: það greiddi framan af
engin ritlaun og lét félagsmenn ekki
fá neinar bækur fyrir tillög sín.
Hvorugt gat gengiS til lengdar, og
seint á þessu timabili kemst breyt-
ing á þetta. Frá 1840 fer félagiö
aS greiða ritlaun og 1845 er sam-
þykt að láta félagsmenn fá bækur
ókeypis. ÞaS hafSi sannast á fé-
laginu, aö “leiSir verða langþurfa-
inenn”. Af því að menn fengu
ekkert fyrir tillög sin, gengu margir
úr félaginu, einkum á Islandi. Á
hinum fyrstu árum hafði félögum
fjölgað óöum og komst félagatalan
á Islandi brátt upp í 6ot>, en um
1837 voru félagsmenn á íslandi
komnir niSur í 28, og var það mjög
ískyggilegt. Menn vonuöu, aS þetta
mundi lagast og félögum fjölga, ef
félagið tæki upp þann sið, að láta
féJaga fá bækur fyrir tillag sitt, og
su varð líka raunin á þegar fram
liöu stundir.
AnnaS tímabil i sögu félagsins
tel eg stjómarár Jóns Sigurössonar
sem forseta í Hafnardeildinni 1851
til 1879. Þessi ár marka djúpt spor
i sögu félagsins. Jón Þorkelsson
rektor, sem þó hafði átt í töluverSri
déilu við Jón SigurSsson út af fé-
lagsmálum, ann honum þess sann-
mælis, að “enginn af forsetum Bók-
mentafélagsins' hafi veriö jafn dug-
legur og Jön SigurSsson og að und-
ir einskis forseta stjórn hafi félag-
iö gefið út eins margar og merki-
legar bækur”. Eg hef áSur ritað
allgreinilega um starf Jóns Sigurðs-
sonar fyrir BókmentafélagiS, í
Skírni 1911, og get því vísað til
þess og til Minningarrits þessa af-
mælis. TTé'r skal aöeins drepiö á
hið merkilegasta.
Jón Sigurðsson sá fram á það að
bezta ráSiö til aS f jölgá félagsmönn-
um og halda þeim í félaginu var að
láta þá fá á ári hverju svo mikiS í
bókum, sem svaraði árstíllagi þeírra
cða riflega þaS. Þetta markmið
setur hann sér frá upphafí og kem-
ur því í framkvæmd frá árinu 1833
og síðan. Bókaútgáfuna, sem hafði
næstu ár á undan legiS mikíð til í
dái, eykur hann stórum. Skömmu
eftir að Jón tekur við stjóm Hd.ar
fer sú deild aS snúa sér að útgáfu
stórra safnrita um sögu íslands og
bókmentir, landshagi og stjórnar-
málefni. Þes'si rit eru Safn ti!
sögu Islands og ísl. bókmenta, ís-
lenzkt fornbréfasafn, Bískupasög-
ur, Skýrslur um Tandshagi á íslandi
og Tíðindi um stjörnarmálefni Is-
lands. Jón Sigurösson átti ekiki
frumkvæöiS aS öllum þessum fram-
kvæmdum sjálfur—þaS var Gí'sli
Brynjólfsson sem átti fvrstu ihug-
mynd að Safni t. s. fsl. og Jón Pét-
ursson aS Fornbrs., en hann kom
öllu þessu i verk og átti sjálfur
drýgstan þáttinn í flestum þessum
safnritum. ÞaS þarf ekki að taka
þaö fram, hve mikla vísi'ndalega
þýöingu SafniS, Biskupasögur og
Fornbréfasarniö hafa fyrir sögu
vora og bókmenti'r. AS Safninu vann
,Jón mikiS sjálfur og hefir félagið
haldiö því riti áfram jafnan síðan;
í Biskupasögum 1. bindi á hann út-
gáfu Kristnisögu, en GuSbr. Víg-
fússon hitt, og í síðara bindinu á
Jón ýmsa merkilega söguþætti um
siðaskiftin; um hiS fyrsta bindi
fornbréfasafnsins annaSist hann
eingöngu sjálfur og lét eftir sig stór
mikið safn til framhaldsins', og var
þaS ómetanlegur stuöningur fyrir
þann mann, sem liélt verkinu áfram
eftir Jón látinn, dr. Jón Þorkelsson
yngra. ,TiT S'kýrslna um landshagi
og TiSinda um stjórnarmálefni vít-
vegaði hann ríflegan styrk hjá
stjórninni, svo að þau rit urðu fé-
laginu ekkl þungbær. Þessi rit
voru nauSsynleg skilyrði fyrir því,
að bæöi Jón SigijrSsson og aSrir,
sem viS landsmál fengust, gæti haft
eftirlit með gjörðum stjómarinnar,
og varla mun Jóni á öllum sinum
Ianga stjámmálaferli hafa komið til
hugar meira snjallræði en þetta, að
knýja stjómina til að birta gerðir
sínar og nota til þess Bókmentafé-
lagið, án þess þó aö bendla það viö
deilumál dagsins. Félag vort veitti
Jóni þannig óbeinlínis góðan styrk
í stjórnmálabaráttu hans.
Auk þessara sagnrita komu marg-
ar merkilegar bækur frá Hd. i
stjórnartíS Jóns Sigurðssonar.
Nefni eg af þeím að eins Sálma-
söngsbók Péturs Guðjohhsens, sem
varð til aS gerbreyta sálmasöngn-
um hér á landi, Fiskibók Jóns Sig-
urðssonar og Varningsbók, Minn-
ingarrit félagsins 1867, Skýrslu um
Forngripasafn íslands I—II,
Prestatal og Prófasta eftir Svein
Níelsson, Kvæði Jóns Thoroddsens
og skáldsögu hans Mann og konu.
Álls' gaf Hd. út í stjórnartíö Jóns
rúmar 1410 prentaöar arkir, sem
svarar rúmlega <22,560 blaSsíðum í
8 bl. br.
Jafnframt hélt heimadeildin á-
fram bókaútgáfu þeirri, sem hún
hafði byrjaö í lok næsta tímabils á
undan, en alt var það í smærra stíl,
]>ví að tekjurnar voru smáar. Telst
svo til að bókaútgáfa heimadeildar-
innar hafi á þessum árum verið hér
um bil sjöttungur móts viS bókaút-
gáfu Hafnardeildarinnar. Deildin
undi því illa, að tekjurnar leyfSu
ekki aö gefa meira út og eitt sinn
(1872) var gerS tilraun til þess af
deildarinnar hálfu að ná undir sig
meiru af árstekjum hér á landi, en
sú tilraun mistókst. Af bókum
þeim, sem heimadeildin gaf út á
þessum árum, má nefna hina alþýö-
legu mannkynssögu Páls MelsteS,
íslenzkar réttritunarreglur, Isl.
málmyndalýsing og Skýring hinna
almennu málfræSilegu hugmynda
eftir H. Kr. Friðriksson, Úr Hauks-
bók og GuSmundarsögu útg. Jón
Þorkelsson, Um siöabótina á ís-
landi eftir Þorkel Bjarnason, Um
eöli og heilbrigöi mannlegs likama
eftir Dr. J. Jónassen o.fl. og Fréttir
frá ísl., sem deildin byrjaði að gefa
út 1873. Forsetar Reykjavíkurdeild-
arinnar á þessum árum voru þeir
Pétur Pétursson, Jón Þorkelsson
og Magnús Stephensen.
Jafnframt bókaútgáfunni lagSi
Jón Sigurðsson mjög mikla stund
á að safna handritum til Handrita-
safns Hafnardeildarinnar. Þegar
Jón tók viS, átti deildin að eins 37
handrit, en T217 sex árum eftir
dauða hans og var flestum þeim
handritum safnaS af honum. Rvd.
HafSi líka eignast nokkuð af hand-
ritum og voru söfn beggja deilda
síðan seld Landsbókasafninu, og
eru þar nú vel geymd, en líklega
væri nú tröllum gefið, ef J. S. og
félagið hefSi ekki haldiö handritun-
um saman.
MeSan Jón SigurSsson var for-
seti Hd., datt engum í hug að leggja
hana íiiður. En skömmu eftir
dauða hans kemur upp sterk hreyf-
ing í iheimadeildinni í þá átt aS
flytja Hd. heim. Og það er rin-
mitt þessi stefna sem setur mót sitt
á hið næsta fþriðja) tímabil í siögu
félagsins, sem nær frá dauSa Jóns
SigurSssonar (1879) til vorra daga.
Þær ástæður, sem höfSu lagt mest-
allar framkvæmdir félagsins í hend-
ur Hd. voru ekki framar fyrir
hendi. Reykjavík var orðin reisu-
Iegur bær og þar var komin miSstöS
hins andlega Iífs hér á landi. Prent
og annað, sem til bókaútg. þarf, var
yfirleitt ódýrara hér en í Höfn og
hægt að fá félagsbækur prentaðar
hér. Samgöngur innanlands höfðu
stórum batnaS, svo að nú var bóka-
útsendíng frá Reykjavík fult svo
auöveld og ódýr eins og frá Khöfn.
Svo vaktí það og fyrir mönnum, að
þaö mundí efla mentalíf þjóðarinn-
ar, ef BókmentaféTagíö yrði alger-
lega innlent. Af þessum og fleiri
ástæðum stafar barátta sú, sem nú
hefst og míðar að því að flytja
HafnardeiTdina heim. Hin fvrri
heimflutningsbarátta hefst árið
1883 meS því, að Reykjavíkurdeild-
in samþykkir eftir tillögu, sem upp-
haflega var runnin frá Gesti Páls-
syni, breytingar á lögum félagsins,
sem fóru í þá átt, að afnema Hd.
DeiTa þessi milli deildanna stóð i 6
ár og endaSi' með ósigri fyrir
ReykjavíkurdeiTdina aS því er snerti
aSalmál'iS. Hd. tókst aS verja til-
veru sina með því að neita að bera
upp tiT atkvæöa Tagabreytingartil-
lögur, sem hin deiTdin hafði sam-
þykt á löglegan hátt. En hins veg-
ar vann Rvd. þó það á, a@ hún hafði
fram jafnari skifting á félagstekj-
unum miITi deildanna og fékk aukið
starfsvið sitt að nökkru.
Hin síSari' heimflutningsbarátta
hófst áriS 1906 og stóS yfir til 1911.
Hún var aö því leyti ólík hinni
f'yrri, að í fyrri baráttunni áttu
deiTdir féTagsirrs hvorar vlð aðra, en
slðari baráttan hélt sér lengst af
innan vébanda Hd. og stóð þar milli
tveggja arrdstæðra ftokka innan
deiTdar; harðnaSÍ deiTan milli flokk-
anna ár frá ári, þangað til alt í .einu
dettur alt I dúnalogn árfó 1911 og
báðir flokkarnir koma sér saman
^tiji frumvarp til nýrra Iaga, sem
fela I sér tvent í einu, bæði samein-
ing deildarma í eitt félag með heim-
ili í Reykjavík og gagngerða breyt-
ingu ,á fyrirkomulagi félagsins, sem
: fer í þá átt að takmarka fundar-
haldíö. en auka vald stjómarinnar
og gera hana fastari í sessi. Samn-
ingamir, sem gengu á undán þesstt
samkomulagi, og leiddu til þess,
gerðust aö mestu bak við tjöldinog
er öll sú saga nú sögð í fyrsta sinn
í Minningarritinu. sem félagsmönn-
um veröur sent, áöur en langt um
IíStir. Réykjavíkurdeildin tók auö-
vitað fegins hendi tilboöi Hd,-
flokkanna um lagabreytinguna, og
voru hin nýju lög samþykt fyrst á
aðalfundi Reykjavíkurdeildar 8.
júli 1911 og síðan á aðalfundi Hd.
31. okt. s. á. Síöan er félag vort
ein heild meS heimili í Rvík.
Forsetar félagsins á þessu síSasta
tímabili hafa verið: í Rvd.: Magn-
ús Stephensen, Björn Jónsson,
Björn M. Olson ftv’svar^> Eiríkur
Brievn og Kristján Jónsson. 1 Hd.:
SigurSur L. Jónasson, Ólafur Hall-
dórsson, Valtýr GuSmundsson og
Thorvaldur Thoroddsen. Fram-
kvæmdir féilagsins í bókaútg. hafa
veriS mjög miklar, og skal eg ekki
þreyta félagsmenn á því að telja
upp bækurnar nema þær allra
helztu. Frá Hafnardeildinni komu
AuðfræÖi Arnljóts Ólafssonar, ísl.
förnsögur I—III, frh. af Safni t. s.
ísl., KvæSi Stef. Ólafssonar 2. útg.,
ísl. gátur, þulur og skemtanir
I—IV, frh. af fornbréfas., sem
byrjar fyrst í Hd., en síðan tekur
Rvd. það að sér, LandfræSissaga
fslands, sem byrjar í Rvd., en kem-
ur síöan út hjá Hd., ísl. ártíðaskrá
útg. af J. Þ., Landskjálftar á ís-
landi eftir Þ. Th. 1899 °S l9°6,
Flóra íslands, ísls. Boga M'elsteðs
I—II, bygging og líf plantna eftir
H. Jónsson, Lýsing fslands eftir Þ.
Th., Æfisaga Jóns Indíafara útg.
af Sigf. Blöndal. — Frá Ryd.:
KAUPMANNAHAFNAR
Vér ábyrgj
umst það
vera algerlega
hreint, og þaf
bezta tóbak í
heimi.
Ljúffengt og
endingar gott,
af því það er
búið til úr safa
miklu en mildu
tóbakslaufi.
MUNNTÓBAK
Tímarit Bókm.f. 1.—25. árg., 1880
til 1904. Sýslum.æfir eftir Boga
Benediktsson I—IV. Þegar Tíma-
ritiö hætti, var Skímir aukinn og
endurbættur og hefir bann komiö
út í þeirri nýju mynd síSan 1905.
ViS þessa breyting á Skími brá svo,
að félagatalan hér á landi, sem
hafði lækkað mjög mikið á ámnum
1888 til 1905, fer nú aS f jölga hröS-
um fetum og em nú í félaginu 1200
manns, sem er fleira en nokkru
sinni áður. Annars skal eg ekki
fjölyrða um stjórn félagsins og
framkvæmdir síðan deildimar sarn-
einuðust, máliS er mér of skylt til
þess. AS eins skal eg geta þess, að
fjárhagur félagsins er í allgáSu
lagi-
Þegar vér nú aS lokum lítum yfir
framkvæmdir félagsins á hinni liSnu
öld, verður varla annaS meS sann-
girni sagt, en að þaS hafi alment
starfaS vel og gert bókmentum vor-
um mikiö gagn. Ef stofnendur fé-
lagsins, þeir Rask og Árni Helga-
son, mættu líta upp úr gröf sinni,
þá er eg sannfærður um, aS þeir
mundu' gleSjast yfir þeim þroska,
sem fósturbam þeirra hefir tekið,
og ekki kvarta undan því, aS það
hafi brugðist þeim vonum, sem þeir
geröu sér um þaS, meSan það var í
reifunum.
1 þessu stutta yfirliti yfir sögu
félagsins hef eg af embættismönn-
um félagsins' að eins minst á for-
seta, af því að þaS eru þeir, sem að-
allega hafa markað þá stefnu, sem
framkvæmdir félagsins hafa tekið.
Þ'etta er ekki réttlátt. ASrir em-
bættismenn hafa engu síður borið
hita og þunga dagsins og eiga engu
síður þakkir skiliS. Lengst af hafa
skrifaramir, og á síðari tímum sér-
staklega bókaverðirnir, veriS önnur
hönd forseta í öllum störfum. Og
gjaldkerum félagsins eða féhir'Sum,
sem þeir hétu áSur, má segja þaS
til lofs, aS félagið hefir aldrei á
þessum 100 árum, svo eg viti, tap-
að einum eyri á ráSsmensku þeirra.
En þær mörgu þúsundir, sem hafa
stutt félagið á þessum árum meS
því að ganga í það og leggja því
árstillög, eiga Ííka skilið okkar
beztu þakkir, ekki sízt hinir mörgu
alþýðumenn. ÞaS er einkennilegt
fyrir Bókrmentafélögm og á sér ekki'
stað um samskonar félög í öörum
Iöndum, að þaS á engu síöur félaga
og styrktarmenn meSal óbreyttra
alþýöumanna, en meðal menta-
manna. Þetta sýnir, hve djúpar
rætur félagiS hefir fest í akri þjÓS-
lífsins og er oss dýrmætur vottur
þess, aö þaS hefur, að minsta kosti
að nokkru leyti, náð þeim tilgangi
sínum, aS “efla mentun hinnar Ts-
lenzku þjóSar”. GuS gefi að fél'ag
vort aldrei missi sjónar á þessu háa
markmiöi sínu, og aö því auðnist aö
halda vinsældum sínum meSal al'-
]>ýðu manna.
Félag vort er aS vísu ekki auSugt
í samanburöi við samskonar félög
í öðrum löndum, en efti'r íslerrzkum
mælikvarSa hefir það góðan grund'-
völl til aS halda áfram þeim störf-
um, sem félagiö á ólokiS viö, og til
aS hefja ný störf á þeirri öld, sem
nú er aS byrja. En skilyrSið fyrir
þroska þess og þrifum er j>að, að
allir góðir Islendingar leggist á eitt
aS styöja þaS og styrkja og hefja
þaS á hærra sti'g og hærra, og sér-
staklega aS menn vandi vel stjóm-
arkosningar, svo að ekki: verði
kosnir aörir en ]>eir, sem líklegir
eru til að hafa fult vit á, hvemig
félagiö getur bezt náð tilgangi sin-
um, aS “styðja og styrkja íslenzfka
tungu og bókvisi og mentun og heiS-
ur hinnar íslenzkn þjóðar”, liklegir
til aö stjórna félaginu með atorku
og dugnaði, gætni og hagsýni. Ef
vér leggjumst á eitt um þetta, þá er
eg sannfærður um, aS félagiö á sér
fagra og góöa framtíð fyrir hönd-
um á öldinni sem kemur.
AS lokum er þaö mín innileg ósk
'og bæn, bæn sem eg vona aö þið all-
ir, háttvirtu félagsbræður, getiö
tekiS undir af hug og hjarta, aS
guS, sem ávöxtinn gefur, blessi
starf félags vors á ókomnum árum,
svo aS þeir sem lifa næsta aldaraf-
mæli geti litið yfir öldina, sem þá
er liðin, meS ekki minni, iheldur
margfalt meiri ánægju en vér yfir
þá öld, sem nú er að hverfa í tím-
ans skaut.
KVŒÐAFLOKKUR
fluttur á 100 ára afmæli hins ísl.
Bókmentafélags 15. ág. 1916.
Bftir porstein Gíslason.
I. KÓR.
Frá upphafi vega
um aldanna svið
ýmsir strengir óma
meS eilífum niö.
Ýmsir strengir óma
enn hið sama lag,
sem leikið var frá fyrstu
við lífsins stóra brag.
Sem leikiö var frá fyrstu
við lífsins gleði og stríö
og aldrei mun breytast
um eilífa tíð.
Aldrei munu breytast
alvizkunnar ráS,
né lögmálsorS lífsins
í IýSa hjörtu skráö.
LögmálsorS lífsins
þótt leyfi enga töf,
þáu verða sem þau voru,
hjá vöggu og gröf.
Þ'eir verða sem þeir voru
um veröld fjær og nær
hljómar þeirrar hörpu,
sem höndin drottins slær.
Hljómar þeirrar hörpu,
sem hjarta hvert á,
er straumbylgjur eilífðar
strengina slá.
Vöggugjöf lífsins
er Tjósheima þrá.
En vængir hugans skamt
yfir víddTmar ná.
Aö sækja lengra’ og lengra
ei látiS verður af,
því óskin bendir útyfir
eilifSar haf.
Ljá oss, drottirm, Ijós þitt
í leitina þá,
sannleikans leitina,
sálnanna þrál
Sú, er þrá í sál
eftir sannleika ól,
Ijái hún oss ljós sitt,
lífgjafans sól.
II. SÖLÓ.
ÞaS orötak stenzt í raun að ment er
máttur,
og menning, frelsi, þekking æSri’ en
völd.
Oss reyndist féilag þetta sterkur
þáttur
í þjóSar vorrar framsókn liðna öld.
Sé þökk og heiöur þeim, sem reistu
merkiS!
þeir þáðu aldrei fýrir störf sín gjöld,
en unnu’ af því, þeir vissu þarflegt
verkiS.
ÞVí verður þökkin fika hundrað-
föld.
Að sækja þrek í sögu lands og
þjóSar
ti!sóknar nýrri menning fram á leiö,
og trúaryl í gneista þeirrar glóðar,
stóm guði vígS á þjóSar ami beiS:
aS léggja veg úr fortíS yfir i fram-
tíö,
í feðra reit aö hlyrma’ að gömlum
’meið,
en leita’ aS hæsta- sjónarhóli' í sam-
tið:
aö sjá hið farna’' og marka’ hiS nýja
skeið.
Þeir viTdu þetta; settu markið
svona,,
er sögu hel'gaS minna skyldi lýS
á fornai d'áS, en Iíka vígt til vona
á viðreisn þjóSar, nýja mentatíð.
; VTS geymutn feðra okkar 08 og
sögur
sem orkugjafa’ í þjóðarlífsins striS,
I En sífelt opnast útsýn ný og fögur
!um andans starfasvæði himinvíð.
III. RECITATIV.
Af vopnaburði
er ei vaxinn upp
orðstír íslendinga.
En frægö þeirra
er af fræðimönnum
og af skáldum sköpuð.
Frá fornu hefur
við fræði alist
islenzk alþýöa,
og niöjum víkinga
Norðurlanda
kent þeirra mæöra prál.
Þetta er heiöur,
sem hefja skal
ísland í áliti heimsins.
Þetta er arfur,
sem ávaxta skal
og gæta, en aldrei glata.
Jafnframt skal upplýsing
alþýðunnar
glæSa meö gagnlegum ritum.
Finnur leiðir
sá, er fræði nam.
En “blindur er bóklaus maður”,
Þannig byrjaöi
hinn þjóðkunni
faöir þessa félags,
ungur, einförull
útlendingur,
ávarp til íslendinga.
Landsmönnum þótti,
er þeir litu á máliö,
vel og af viti mælt.
— MeS þökk er nú geymt
þjóöar-ávarp
Rasks, frá Reynivöllum.
Aldrei fyrri
hafSi okkar land
(Franfh. á 5. bls.)