Lögberg - 11.08.1927, Blaðsíða 7

t
LöGBERG, FIMTUDAGINN 11. ÁGÚST 1927.
Bls. 7.
Kristindómur vs. Heiðindómur.
Framh. frá bls. 3.
Ef hiÖ nýja er keppikefli sökum þess þaÖ er nýtt, þá er sú styrj-
öld góð og heimsframför. Ekki er því laust við, að slagorðin um
ófrjálslyndi, gamaldags, niðurstöður vísindanna og nýjungar hins
andlega lífs, sem forðum hjá Aþenumönnum, minni á þau spaugs-
yrði Þórhalls biskups, er hann sagði eitt sinn, að á Suðurlandi
kæmust menn ekkert áfram fyrir framförum.—
Eða myndi það fremur eiga hér heima er Grímur Thomsen
lætur séra Snorra á Húsafelli segja við æskumenn, er gátu velt
steininum niður af veggnum, en ekki lyft þvi Grettistaki aftur upp
á bæjarvegginn:
“Gildari virðast unglingar, til ofanveltu ykkar kraftur
En til þess að byggja upp aftur?’’—
Aldamóta-árið, 1900, var kristnitöku íslendinga hátíðlega
minst. Þá reit Nestor íslenzkra fræðimanna á vorri tíð, dr. B. M.
Ólsen, bók um kristnitökuna og tildrög hennar. Vex heiður krist-
innar trúar hjá forfeðrum vorum stórum við þá greinagerð hins
fróða manns.
Þá flutti og prófessor Eiríkur Bríem fyrirlestur í Reykja-
vik um áhrif kristindómsins á líf feðra vorra. Gerir það erindi
skýra grein fyrir blessunarríkum áhrifum kristindómsins í þjóðlífi
Islendinga (pr. í maí bl. V. L. þ. á.j.—
Dr. Jón Bjarnason kunni öðrum fremur aS meta fornöld ís-
lendinga. I aldamóta-erindi fSam. bls. 99, þ. á.) komst hann að
þeirri niðurstöðu, að frá landnámi íslands til kristnitökunnar hafi
timinn i heild sinni verið “kuldaleg, dimm og grimm nætrtíð,’’ —
að langmestur hluti þjóðarinnar er þá ánauðugir þrælar, án allra
mannréttinda,’’ — “að ófriðareldurinn logar allsstaðar, að víga-
ferlin og hryðjuverkin eru eins og daglegt brauð, að landið alt
flýtur í blóði, og aðal-trú manna er trú þeirra á sinn eigin mátt
og megin.” —
Um kristindóminn bætir hann þessu við:
“Og vitanlega er það kristindómurinn, sem framleiddi hinar
merkilegu forn ísl. bókmentir á 12. og 13. öldinni.” ....
Að nákvæmlega sömu niðurstöðu kemst dr. Finnur Jónsson
í Bókmentasögu sinni.
Á kirkjuþingi Vestur-íslendinga var samþykt þingsályktun
út af kristnitökunni fyrir 900 árum. Tillögumenn voru þrír
prestar — fF. J. B., J. A. S. og O. V. G.) Tillagan, sem er all-
langt mál og var lögð fyrir þing af sr. F J. Bergmann, ítrekar
meðal annars, þá von, að þjóðkirkjan á íslandi og kirkjufólkið
íslenzka í Vesturheimi megi ávalt haldast í hendur. Hér skal eink-
um getið þeirrar niðurstöðu, “að alt hið bezta í fari þjóðar vorrar
hafi fyrir guðlega náð endurfæðst og helgast af hinum blessunar-
ríku áhrifum kristinnar trúar.” (Sam. 1900, bls. 94J.
Úr skyldri en óvæntri átt kemur enn einn vitnisburður er hér
skal getið.
Norðmenn efndu til stórhátíðar 1897, á fæðingardag Ólafs
helga, 29. júli, i Niðarósi, í minning þess, að Ólafur Tryggvason
reisti þar bæ fyrir 900 árum. Höfðingi norrænna skálda, B.
Björnson, hvatti þjóð sina til þátttöku í þeirri hátíð. Úr ávarpi
hans til Norðmanna eru þessi orð tekin:
“Hverjum, að undanteknum höfundi kristindómsins og hin-
um fyrstu lærisveinum hans, myndum vér eiga að þakka norskan
kristindóm, þjóðmenning þá, sem vér höfum eignast, löghlýðnina
og íþróttina, sem kristindómurinn hefir hjá oss getið, eins og Ólafi
helga?”'—
Tel eg hér nokkurar ástæður færðar fyrir því:
1. Að goðatrúin er austræn eins og kristindómurinn.
2. Að ýmsir meðal íslenzkra landnámsmanna voru kristnir
og aðrir fallnir frá heiðni, er komin var þá að hruni, og
3. Að kristindómurinn hafi ekki reynst íslendingum mar-
tröð, er drepið hefir þrek og þjóðlegan þroska.
Eg er ekki viss um, að ýmsir þeirra er horfa á forna heiðni
sem Mekka mannsandans, hafi gert sér glögga hugmynd um heið-
indómslífið eins og það var í raun og veru til forna.
Heiðingja postulinn mikli, Páll frá Tarsus, er vafalaust hafði
náin kynni af hugarfari og lifi heiðinna manna, lýsir ávöxtum
þess þannig: “Þeir hafa umhverft sannleika Guðs í lýgi, og
göfgað og dýrkað skepnuna í stað skaparans, — brunnið í losta
sínum,-------fyltir alls konar rangsleitni, vonzku, ágirnd, ilsku,
fullir öfundar, manndrápa, deilu, sviksemi, illmensku; rógberar
bakmálugir, guðshatarar, smánarar, hrokafullir, gortarar, hrekk-
vísir, foreldrum óhlýðnir, óskynsamir, óáreiðanlegir, kærulausir,
miskunnarlausir.”—
Örðugt er að átta sig á hörmulegri lifsmynd en Páll hefir
hér gefið, með ávexti menningarlífsins heiðna hjá sjálfum Grikkj-
um og Rómverjum fyrir augum.
Heiðni heimurinn var óneitanlega þungt haldinn af illum
anda, engu síður en dóttir kanversku konunnar. Ekki skorti hcld-
ur trúarbragða ofstækið hjá heiðingjunum. Fyrir vanþóknun
þeirra, er með völdin fóru, dóu saklausir menn unnvörpum, hræði-
legum píslardauðdögum. Fyrir smá brot eða grunsemi eina voru
menn þá kvaldir til dauðs. Lýðnum var skemt með því, að
varpa ákærðum mönnum fyrir hungruð ljón. Með höfðingjum
var einn þáttur risnu þeirra, að hella biki yfir sakborning og
kveikja í. Kom það í stað flugelda nútímans. Frændvíg voru tíð.
Menn vógu börn sín, bræður, mæður og niaka. Mælt er, að af
lýð borganna hafi 4 af 5 verið ánauðugir menn, er kristindómur-
inn hóf göngu sína. Til voru svæði utan borga, þar sem þeim
börnum heiðingja, er þeir báru út, var ætlað að deyja úr hungri
eða harmi. Var slíkt athæfi eitt viðfangsefni frumkristninnar.
Tóku kristnir menn þá upp þann sið, að setja við húsdyr
sínar körfur með áletrunum um, að þær væru ætlaðar slíkum
börnum. Er þar fyrsti vísir barnaheimila kristinnar kirkju.
Áreiðanlega er hér einhver munur á kristindómi og heiðin-
dómi.' En sízt er það furða, þótt kristninni hafi reynst örðugt og
sein unnið verk, að útrýma öllum þeim óskapa arfi frá heiðnum
heimi.
En hvað er um heiðindóm Norðurlanda, einkum íslands?
Oflangt mál yrði það hér að rekja öll dæmi sagna vorra í því
efni. Læt eg fá orð nægja um þá hlið málsins.
Háttum heiðinna feðra vorra, þótt hraustir drengir væri, kipti
mjög í kyn til þess, sem þegar er vikið að. Dráp gamalmenna var
tíðkað. Eiijhver ætternisstapi, var þeirra Betel. Útburð barna
létu jafnvel höfðingjar sér sæma. Mannfórna til heiðinna goða
er marg getið. Fórnuðu menn jafnvel börnum sínum. Réttleysi
kvenna í heiðnuin sið er alkunnugt. Frjálsborna menn og konur
hneptu þeir í þrældóm. VíkingalífiS var atvinna hinna efnilegu
og fræknu. Að senda ung kappaefni út í heim þeirra erinda var
að menta þau. Var þá einatt rænt því er hönd á festi, bæir og
þorp lögð í eyði, mannfólk strádrepið og konur herteknar. Ekki
hlífðu vikingar kirkjum eða klaustrum, og sízt var að sökum að
spyrja, ef um févon eða frægð var að tefla.
Vísa eg þeim, er orð mín kynnu að efa, til sagna vorra og
rita hinns sagnfróSa manns síðari ára, Jóns J. Aðils.
Eða hafa þeir, er líta hýru auga til heiðninnar, lesið fornald-
arsögurnar ?
Þar má finna sumar af hinum hræðilegustu myndum heiðin-
dómsins. Þar kemur sú frásaga fyrir, að heiðin móðir fargar
sonum sínum, steikir hold þeirra og gefur föðurnum að eta.
Verði sú vörn flutt í því efni, að hér sé fremur um æfintýri
en sannsögulegan atburð að ræða, er mér víst heimilt að minna á
það, að sú kenning er flutt opinberlega vor á meðal, að æfintýri og
skáldsögur hafi eiginlega æðra gildi en sannsögulegar frásagnir.
Fléstum mun ljóst, hve örðugt er að gera grein fyrir stofnun,
stefnu og starfi kristindómsins og kristinnar kirkju, í erindi, er á
sama tíma fjallar um hin andvígu öfl trúarlífsins. En umtalsefni
mitt krefst þess, að eg sýni þó einhverja viðleitni í því efni.
í niðurlagi þeirrar æfisögu Jesú, sem kend er við Matteus,
getur þess, að Jesús skilur við lærisveina sína. Hann gerir sið-
ustu ráðstafanir um áframhald þess erindis, er hann átti í heim
mannanna. Hann, sem hvorki átti gull né silfur, gerir sína erfða-
skrá á þessa íeið:
“Alt er mér gefið á himni og jörðu. Farið og kristnið allar
þjóðir, skirið þá til nafns föðurins og sonarins og hins heilaga
anda, og kennið þeim að halda alt það, sem eg hefi boðiö yður.
Og sjá, eg er með yður alla daga alt til enda veraldarinnar.”
Þessi er ráðstöfun Jesú. Þetta er hans vilji. Hér er umboð
kristinna manna. Hér er stefnuskrá kristindómsins. Hér er
verkefni kirkjunnar, sem kennir sig við Krist. Heiðindómnum,
og öllu, er stefnir í áttina til heiðni, er hér ekki ætluð rúm. Fylgj-
endur Jesú eiga að kristna allar þjóðir, þeir eiga að skíra alla
menn sem börn og lærisveina föður, sonar og heilags anda. öll
Jesú boð, allan hans vilja eiga allir menn að nema.
Jesú vill að kristindómurinn verði heims-trú. Hann átti að
sameina alla,—allar þjóðir, alla menn. Hinn guðdómlegi kær-
leiki Jesú átti að gagntaka andá allrar tilbeiðslu. Líf hans átti að
helga mannlífið. Trúarstefna hans að blessa skoðun mannkyns-
ins. Og hann gaf sitt loforð um, að skiljast aldrei við þetta starf
og þessa stefnu.
En um leið og kirkjan var almenn, allra þjóða, allra manna,
átti hún að vera ein,—ein skím, ein trú, einn Guð, ein hjörð og
einn hirðir. Til þessa hafði hann vald,—alt vald á himni og jörðu.
Þetta var hans köllun, og auk valdsins brast hann hvorki hugsjón
né kærleika til að framkvæma og fórna.
Hér er þá hámark þess, sem höfundur kristindómsins vill. Um
þetta voru lærisveinar hans samhuga. Um þetta snérist starf
þeirra og tilbeiðsla. Þetta var auður postulakirkjunnar. Af
þessari rót óx frumkristnin. Héðan stafar líf hennar, lífsstarf og
lífssigur. Með Jesú orði, Jesú anda og Jesú sjálfum, er líf henn-
ar fólgið. Án hans deyr kristnin. Með honum og fyrir hann lif-
ir hún og sigrar. — Þessu trúðu postularnir og frumkristnin. í
þeirri trú lifðu og liðu blótvitni kristindómsins. Þetta gaf feðr-
um vorum og mæðrum grundvöll guðhræðslunnar. Og þaðan óx
Hallgrími og meistara Jóni ódauðleg andagift.
Á þennan einingaranda og alheims-erindi kristinna trúar-
bragða komu forfeður vorir auga, þegar i sambandi við kristni-
tökuna. Þeim var Ijós sú hætta, að skifting trúarbragðanna myndi
reynast íslendingum ófriðar-uppspretta. Ef trú landsmanna var
tvískift, þá yrði friönum tvískift. Þjóðarheillin var í þeirra aug-
um komin undir einni þjóðtrú og einum landslögum. Því dæmd-
ist þeim rétt að vera, að allir íslendingar skyldu vera kristnir
menn, og trúa á guð föður, son og anda heilagan. Framsögumað-
ur þessa máls, var sem kunnugt er og þegar mun sagt, einn í hóp
heiðinna manna, goðorðsmaður og oddviti þjóðar sinnar. Óneitan-
lega hefir þessi leiðtogi, og þjóðin með honum, komið auga á
alvarlega galla hjá goðatrúnni, og um leið séð einhverja yfirburði
kristindómsins, er, því miður, dyljast sumum nútíðarmönnum is-
lenzkum.
Athugavert er einnig, að ummæli Þorgeirs um ófriðarhætt-
una, við tvískifting trúarbragðanna með þjóð vorri, hafa nú við
all-eftirminnilega reynslu sjálfra vor að styðjast. Leggur það
aukna áherzlu á framsýni og réttdæmi feðranna, er hér áttu hlut
að máli og ítrekar það gildi, er atburðurinn og ummælin frá al-
þingi 1000 hafa fyrir umhugsunarefni mitt.
. Þá er sá vitnisburður einhvers virði, jafn títt og nú gerist að
vitna í sagnir, niðurstöður þekkingarinnar og fýlgi fjöldans, að
þessi fornu lög þjóðar vorrar, um kristindóminn, sem þjóðartrú
Islendinga, hefir aldrei fallið úr gildi, en ávalt verið hið ráðandi
afl í andlegu lífi þeirra. CJg enn er kristindómurinn lögskipuð trú
fyrir land vort og þjóð. Stjórnarskrá íslands ákveður (\ 45 gr.J :
“Hin evangelíska lúterska kirkja skal vera þjóðkirkja á íslandi,
og skal hið opinbera að því leyti styðja hana og vernda.”
En hver eru aðal einkenni siðbótarinnar, sem er þjóðkirkja
íslands og vér einnig teljumst til? ,
í öndverðu varð sú kirkja eða kritindómsstefna til, sem mót-
mæli trúaðra lærisveina gegn heiðindómi páfa og kirkjuhöfðingja,
er afvegaleiddu alþýðu manna. Einkunnarorð þeirrar stefnu og
starfsemi voru: til postula-kirkjunnar, til Krists. Hún fæddist í
háskóla, var alin upp af lærdómsmönnum sinnar tíðar, í andrúms-
lofti andlegra hugsjóna og auðmjúkrar trúar. Guðs orð var henn-
ar stefnuskrá; frumkristnin hennar fyrirmynd. Sögu hennar
svipar til sögu leiðtogans Lúters, bardagamannsins bezta eftir
daga Páls. Carlyle nefnir hann hinn kristnaða Óðinn með hug-
rekki Þórs. Lúter átti þrumuhamar sannleikans. Trú hans
skelfdist ekki Leó páfa, Karl keisara, né Hinrik konung. Hann
leysti hið f jötraða orð frelsarans og leiddi það til öndvegis i kirkj-
unni. Þó var um enga bókar dýrkun að ræða. Biblian varð oss
aldrei kenslubók veraldlegra fræða.
En hún kendi oss hin æðstu fræði eilífðarmálanna,—vísind-
in mestu—að lifa og deyja sem lærisveinn Jesú Krists. Sú kristni
er líf, frernur en fræðakerfi. Hún leggur áherzlu á trú og verk.
Hún gerir hvorugt að olnbogabarni. En andi kristindómsins er
ávalt helgari og hærri, en kenning og líf kristinna manna. Trúin
er öllum trúarjátningum æðri. Játning kirkju vorrar er bygð á
Guðs orði. Það orð er henni hæstiréttur. Kristur hefir úrskurð-
arvald andlegra mála. Hann er lærifaðir, leiðtogi og lausnari.
Lútersk kristni dregur sig ekki á tálar, með því að gera lítið úr
synd mannanna, en hún gerir meira úr náð Guðs og frelsi Guðs
barna í Kristi. í þeirri kristni er söfnuðurinn heilagt prestafélag, en
sjálfur er Kristur æðstipresturinn. Frelsarinn og frelsinginn eru
vinir, bræður, samarfar. Orðið er Guðs orð. Kirkjan er frá Kristi.
Játning lúterskrar kristni verður aldrei lögmál. Verði eitt-
hvað lögmáí, hættir það að vera játning.
Siðabótaöldin gat af sér andlegt og þjóðlegt frelsi, og upp-
fræðing almennings. Á þeim grundvelli stendur siðabótar kirkj-
an. Hún er enn kirkja skólanna, hlynt kristilegri mentun. Hún
hlúir að viti og þekking, en tilbiður þó hvorugt. Ekki eltir hún
hverja mannlega nýung. Fremur kýs hún ikirkjurnar fyltar heil-
ögum anda, en af kenningarvindi kænna manna. Hún vill sýna
fortíð og framtið trúmensku. En málefni samtíðarinnar telur
hún sér næst, og snýr sér hiklaust að úrlausn þeirra án mann-
greinarálits. Ekki gengur hún á mála hjá mannlegri þekking, né
því öðru, er kemur í bága við grundvöll hennar—Guðs orð. Hún
varð til í baráttu við villulærdóma voldugra manna. Og dygg
Drotni, dygg sannleikanum, dygg samtíð sinni, þorir hún enn að
vera í minni hluta, þola andmæli og álas, ef trúmenskan krefst
þess. Fylgi meiri hluta mannanna telur hún ekki aðal atriði. Guð
og hans vilji er henni alt. Ef orð guðlegrar opinberunar er and-
stætt kenning eða stefnu, er lúterskur kristindómur þar einnig
andstæður. Hið mannlega er mælt á mælikvarða Jesú orða og eft-
irdæmis. Hvað sem henni er borið á brýn, af þeim sem kunna að
vera andlega húsviltir, er þetta andi og stefna kristindómsins og
kirkjUj vorrar. — Hún er Ijvorki skuggi hins hverfandi hugarflugs
nútimans, né steingerfingur hins umliðna og úrelta. Umboð henn-
ar er hvorki frá yfirvöldum né alþýðu. Jesús Kristur er hennar
Drottinn. Henni er annara um líf lærisveinanna, en deilur leið-
toga. Hún er friðsöm, en þó hugrökk. Klettur aldanna er henn-
ar Gibraltar,—hennar frægð og hennar styrkur. Sem kristindóms
stefna hefir hún reynt að eignast hjarta kristindómsins, eins og
hann er í Kristi. Eins og góð móðir, gefur hún börnum sínum
hjarta sitt. Hennar móðurarfur er: hjörtu er elska, hugskot er
þekkja og hendur er starfa. — En hún er ekki í tölu þeirra, er
hafa allar vörur sinar í auglýsinga glugga. Eins og lögmál lifsins
og leit mannsandans, er hún engin nýung, en býst þó við hærra
aldri. Henni er ráðstafað frá eilífð og varir til heimsenda. Fyrir
þvi erij Jesú orð. Á það bendir saga hennar og sigur ótvírætt.
Meðan Jesús er sannleikurinn og meðan kirkjan á þann sannleika,
blygðast hún sín ekki fyrir aldur sinn né örvæntir þess sigurs, er
varir um aldur og æfi.
—Glamuryrði vor mannanna gegn kristindómi og kirkju,
eru sem rykið á þjóðveginum. En það er ekki sjálfur vegurinn,
er hjálpar oss heimleiðis —* og heim.
Einn af landnámsmönnum íslands var norrænn konungsson,
heitinn Geirmundur og auknefndur heljarskinn. Geirmundur
hrökk fyrir ofríki Haralds konungs til íslands. Bjó hann til elli
þar sem hét á Geirmundarstöðum. En svo segir Sturlunga saga,
að “sá var einn hvammr í landi Geirmundar, at hann kvaðst vildi
kjósa burt úr landinu, ef hann mætti ráða, ok mest fyrir þvi, at
sá er einn staðr i hvamminum, at ávalt er ek lít þangat, þá skrámir
ljós í augum mér, er mér verðr ekki at'skapi, ok þat ljós er ávalt
yfir reynilundi þeim, er þar er vaxinn einn saman undir brekk-
unni. Ok þat fylgdi, ef nokkut sinn varð búfé hans statt í
hvamminum, þá lét hann ei nytja þat þann dag.”—
Bætir sagan því við, að nótt eina gengur búsmali Geirmund-
ar í hvamminn. Er smalamaður reis og varð þess áskynja, óttað-
ist hann heljarskinnið húsbónda sinn. Reif hann sér vönd úr
reynirunninum og keyrir féð heimleiðis. En Geirmundur var þeg-
ar á fótum, þekti hvaðan reynivöndur sá var, hleypur á smala-
mann og ber. Lét hann brenna reynivöndinn, reka búsmala til
haga og mjalta ekki.
En í hvammi þeim, þar sem reyniviðurinn óx, “stendur nú
kirkjan at Skarði,” segir Sturlunga.
I hinu andlega landnámi íslendinga ber enn á arfþegum Geir-
mundar, er svipað fer sem honum, verði kristindómurinn á vegi
þeirra. Hann er þeim hvammurinn, er þeir kysu úr landeign
sinni, “úr landinu,” mætti þeir ráða, því þaðan skrámir þeim ljós
í augu, sem þeim er berlega sízt að skapi. Búsmali slíkra má ekki
koma í námunda við þann hvamm. Málnytin ónýtist. Smalinn
verður fyrir meiðslum og hrakningi, og reyniviðinn verður að
brenna.
En þegar styrjaldar saga þjóðar vorrar er loks öll, mun hún
enda sem þessi þáttur:
Þar stendur nú kirkjan að Skarði.—•
Bernskuminningar.
(iNiðurlag)
Það var aðeins einn höfðingi til
í mínum augum á þeim árum, og
það var Ólafur Stephensen í Við-
ey. Hann átti einn alla Viðey, veg-
legasta höfuðbólið á öllu landinu,
og alt, sem á eyjunni var, dautt og
lifandi. Hann var þar að auki lang
besti maðurinn, sem til var á jörð-
inni; hann lét mig borða tómt smér,
ef hann hafði ekki annað hentugra,
er hann var að borða; og hann lét
mig ríða fyrir aftan sig á Heima-
grána eða Glóa, á hverjum degi út
um alla eyju um sláttinn; og það
var sú mesta sæla, sem eg þá gat
hugsað mér, enda þótt eg gengi
mikið af sumrinu með opið stór-
eflis fleiður á neðri endanum und-
an hnakkreiðanum. — Það dugði
ekki að setja alt fyrir sig. — Og
síðast, en ekki síst, hann hafði oft-
ar en einu sinni bjargað mér frá
refsingu, sem ráðgerðar höfðu
verið; einkum þó einu sinni, sem
eg sérstaklega mundi eftir. Þá
skellihló eg upp úr miðjum lestr-
inum á sunnudegi. — Rósi vinnu-
maður freistaði mín. — Þetta var
auðvitað óhæfa; eg fann það sjálf-
ur. Og að lestrinum loknum voru
allir þeir siðavöndustu á eitt mál
sáttir, að það yrði að hýða strák-
inn, svo hann ræki minni til. Þetta
var hæstaréttardómur, er ekki varð
áfrýjað.
En — óhýddur slapp eg samt frá
þessu máli. Því þegar átti að fara
að framkvæma dóminn, þá kom
Ólafur sál. Stephensen, þreif mig í
loft upp, brá mér undir handkrika
sinn og fór með mig af þessu hræði-
lega dómþingi, og sagði um leið:
“Þú verður ekki hýddur í þetta
sinn, nafni minn!”
Nei! Það var í mínum augum á
þeim árum engin höfðingi til nema
“nafni minn” eins Og við köllUðum
hvor annan, og enginn slíkur gæða-
maður sem hann. Og fyrir þessum
skoðunum mtnum “prókúreraði”
eg eins og hetja oft og tíðum uppi i
piltalofti, þegar piltarnir voru að
stríða mér með þvi að þykjast vera
að hnjáta í hann; þó eg væri stutt-
ur í loftinu á þeim árum, þá reyndi
eg samt að brúka munninn, ef mér
fanst að halla ætti á húsbóndann.
Eftir þennan útúrdúr vík eg nú
að Tómási Jakobssyni aftur. Það
var eitt vor, er eg var kornungur,
að fara átti í kaupstaðarferðina
fram í Reykjavík; allir piltarnir
áttu að fara á Viðeying, og þar á
meðal Tómás. Það var búið að
setja á flot, skipið flaut við kamp-
inn; en faðir minn var ekki kominn
niður eftir; hann var formaður, og
húsbóndinn var að tala við hann og
leggja fyrir hann einhverjar lífs-
reglur. Eg man, að húsbóndinn sat
á trébekk sunnan undir forstofu-
glugganum, og segir við föður
minn að skilnaði: “Og svo ætla eg
nú, Ólafur minn, að biðja þig fyr-
ir tjörukaggann inn eftir í kvöld.”
Faðir minn játaði því, kvaddi og
fór svo leið sína. Svo leið nú dag-
urinn.
Um kvöldið kom skipið inn eftir
aftur og lenti í Heimavörinni, og
eg var kominn út á “Stofuhol’ i
þeim erindum að fara niður að sjó,
heilsa piltunum og sjá varninginn.
Þá sé eg að fjórir menn koma
upp stíginn heim að stofunni og
bera mann á milli sín, voru tveir
undir fótahlutanum og aðrir tveir
undir höfðahlutanum. Mér kemur
þegar í hug ,að þetta sé dauður
maður. Þýt eg eins og snæljós inn í
stofu •— íbúðarhúsið var altaf kall-
að stofa” — og fram í skrifkamers
til húsbóndans. Hann sat þar við
púltið sitt og sneri baki að glugg-
anum. Mér var ósköp niðri fyrir og
segi: “Þeir eru komnir framan að
og þeir korna með dauðan mann.”
Ólafur sál. leit ofboð hægt út í
gluggann og segir síðan einstaklega
hóglátlega: “Það er ekkert að
hræðast, nafni minn! Það er bara
tjörukagginn.” Nú þótti mér málið
taka að vandast; ekki var tjöru-
kaggin í skóskemmunni neitt likur
þessu; þetta þurfti að rannsakast
betur. Eg eins og kólfi væri skotið
út aftur; en þá eru mennirnir með
tjörukaggann að koma inn í for-
stofuna, og tjörukagginn er Tómas
Jakobsson, steinsofandi og meðvit-
undarlaus.
Svo báru þeir hann upp á Ioft, og
létu hann í rúmið hans fyrir gafli
i “Piltaloftinu.” Svo fóru þeir
ofan og niður að sjó aftur og tóku
að bera heim vörurnar. En eg sat
eftir hjá Tómási fullur af undrun
og skilningsleysi á þessu dularfulla
fyrirbrigði, hvernig hann Tómás
Jakobsson hefði orðið að þessum
undarlega tjörukagga, hvort hann
yfir höfuð mundi vakna aftur og
verða aftur almennilegur maður.
Eg vissi ekkert hvað eg átti að
hugsa; helst datt mér í hug, að
hann hefði orðið fyrir álögum; um
þess háttar hafði eg heyrt hjá fólk-
inu sögur í rökkrunum; það
var að mér fanst ekki meira fyrir
hann Tómás að verða fyrir álögum;
heldur en konungasynina og kon-
ungadæturnar í .sögunum hennar
Rebekku gömlu; það var gömul
kona á heimilinu, sem var óþrjót-
andi sögubrunnur.
En — þegar eg fór svo að tala
utan að því við piltana, Simba
Páls, Rósa, Gísla brauðhníf og Jón
blánef, þá urðu þeir bráðillir og
skipuðu mér að þegja og vera ekki
að skifta mér að því, sem mér kæmi
ekki við; “þetta gæti fyrir alla
komið.”
Réttan skilning á öllu þessu fékk
eg ekki fyri en upp úr veislunni í
Álftanesi.
En af Tómási gamla Jakobssyni
er það að segja, að hann komst úr
álögunum í þetta sinn og lifði nokk-
ur ár eftir þetta. En æfilok hans
voru þau, að hann fékk lungna-
bólgu og dó úr henni á fjórða degi.
Þá voru foreldrar mínir fyrir
skömmu komnir á land, og eg var
þá í landi hjá þeim, en annars að
jafnaði úti í Viðey.—
Eg man eftir í þetta sinn, að fað-
ir minn vaknar einn morgun, varp-
ar öndinni og segir þegar: “Nú er
Tómás Jakobsson dauður; þeir
koma í dag að sækja mig til að
smíða utan um hann.” Það var
ekkert farið að fréttast, að Tómás
væri veikur. Um hádegisbilið koma
menn á land úr Viðey með þá fregn
að Tómás væri dauður, og að hús-
bóndinn beiddi föður minn að koma
út í eyju og smíða utan um hann
og hjálpa til að koma honum í jörð-
ina; og þau boð fylgdu með, að eg
ætti að koma líka. Mér auðnaðist
þannig að standa yfir moldum
Tómásar gamla. Hann var jarðaður
í Viðey fyrir vestan miðja kirkju.
Rétt þar hjá, ofboðlítið norðar og
nær kirkju þó, var gröf madömu
Þórdísar, ekkju séra Guðna Guð-
mundssonar á Ólafsvöllum, föður-
systur frú Sigríðar Þórðardóttur
Stephensen. Líklega sést enginn
urmull af leiðum þeifta nú orðið.
Sagan af draugnum og gullhúsinu
konungsins.
Á bernskuárum mínum voru
margir vinnumenn í Viðey, og flest-
ir ungir; voru sumir þeirra gaman-
samir galgopar, eins og gengur, og
allir voru þeir góðir mér, sumir af-
bragðsgóðir. En — gaman höfðu
þeir af að stríða mér með köflnm;
sérstaklega voru tveir, sem höfðu
ánægju að af gera mig illan. Og
þegar þeir vildu sérstaklega hleypa
mér upp i ofsa, þá komu þeir ein-
lægt með söguna af draugnum og
gullhúsinu kóngsins.
Ólafur sál. Stephensen mun hafa
munnófríkkað með aldrinum, er
hann misti framtennur. Það er vist
alveg satt, og var eðHlegt. — Eg
fann þetta ekki á bemskuárum
minum; mér þótti hann allur jafn-
fallegur. Sérstaklega er mér minn-
isstætt, hve hendur hans voru fagr-
ar; fegri manshendur hefi eg ekki
séð um æfina, eg man þær vel. Mér
fanst þvi óþolandi last um húsbónd-
ann, ef piltarnir fóru að tala um, að
hann væri orðinn munnófríður. En
orsökina til þessa sögðu þeir sögu
þá, er nú skal greina; og eg var þá
það barn, að eg tók hana alvarlega.
Á framanverðri hinni öldinni var
kaupmaður í Reykjavík, sem hét
Gísli Simonsen. Hann var gleði-
maður mikill, og sagði margar
lygasögur. Einu sinni, er hann kom
utan lands frá eftir vetrardvöl í
Höfn, sagði hann mönnum þá sögu,
að um veturinn hefðu 4 eða 5 náms-
menn í Höfn, allir synir helstu em-
bættismanna hér á landi, tekið fyrir
að vekja upp draug og sent hann
til að sækja peninga i gullhúsið
konungsins. En þetta hefði alt kom-
ist upp og svo hefði átt að háls-
höggva piltana.
En — þá kvaðst Gísli hafa skor-
ist í málið og beðið drengjunum
vægðar. Hefði þá konungur tekið
það ráð, að senda feðrum piltanna
hvita skyrtu með rauðum kraga.
Áttu feðurnir að fylla skyrturnar
með peningum; annars yrðu koll-
arnar teknir af strákunum. Sektin
átti að hafa verið goldin; nokkuð
var það, að piTtarnir héldu allir lífi
og urðu mestu merkis- og sóma-
menn.
I þessari mynd er sagan hundrað
ára gömul þjóðsaga eða þar um bil.
Einn af þessum piltum átti Ólafur
Stephensen að hafa verið, sonur
Magnúsar gamla Stephensen kon-
ferensráðs.
Svo prjónuðu gárungarnir í Við-
ey neðan við söguna á fullorðinsár-
um Ólafs sál. Stephensen, og var
það á þesas leið :
Piltunum átti að hafa gengið
mæta vel, að vekja upp drauginn,
því að þeir voru orðnir svo dæma-
laust lærðir. En — til að taka á
móti draugnum, er hann kom úr
jörðu, var enginn fær, nema Ólaf-
ur, sakir hreysti hans og karl-
mensku; mjög hefði hann að vísu
komist í harða raun; en — komið
þó draugnum undir. En af þessum
bardaga og viðureign við drauginn
væri það nú komið, að banti á
gamalsaldri væri orðinn svo munn-
ófríður. Það var nú ekki að furða,
þótt mér í minni barnslegu van-
þekkingu væri illa við þessa sögu,
og eg vissi ekki, hvað eg ætti að
halda, þvi að mér er ekki grunlaust
um, á fullorðinsárum, að i Vióey
hafi verið einstaka maður, sem í
einfeldni lagði trúnað á þessa endi-
leysu og vitleysu.
Eg ber ean i dag margar og
góðar menjar þess, að eg var bor-
inn og barnfæddur í Viðey og ólst
þar upp fyrsta æfikaflann á heimili
þessara góðu hjóna. Það er ekkert
tiltökumál, þó mér einlægt hlýni um
hjartaræturnar, er eg horfi héðan
úr bænum eða úr nágrenninu inn
yfir Viðeyjarsund.
ólafur ólafsson.
—Lesb. Mbl.
Heimsókn.
Föstudagskvöldið 22. júlí gerðu
flestallir bygðarmenn Þingvalla-
nýlendu, heimreið að húsi okkar
hjóna, tóku öll ráð í sínar hendur
og fyltu öll borð með kaffi og alls
lags kræsingum, í tilefni af því,
að Við hjón vorum að yfirgefa
okkar kæru bygð fyrir lengri eða
skemri tíma. Séra Jónas A. Sig-
urðsson setti samkomuna með vel
völdum orðum, lýsti alla velkomna
og kallaði svo fram þá, sem tala
vildu. Þéir sem töluðu voru Mr.
Guðgeir Eggertsson, Mr. Jón
Árnason, Mrs. Guðbjörg Suðfjörð,
Mr. Einar Sigurðsson og svo báð-
ir prestarnir, séra Jónas A. Sig-
urðsson og séra Valdimar Ey-
lands, sem á þessum tíma var
staddur í ChurchbVidge. öllu
þeasu fólki sagðist mjög vel, er
lýsti hlýleik og vinarþeli til okk-
ar hjóna, fyrir alla samvinnu og
samveru. Þótt eg ,voni að valdi
engum miskilningi, að við hjón
viljum reyna að gjalda þeim vin-
um okkar í sömu mynt: G. Egg-
ertssyni og J. Árnasyni fyrir það
óverðskuldaða lof í okkar garð,
sem bezt sýnirþeirra innri mann,
því ef það hefði nokkuð verið, sem
við hefðum sýnt þeim kæru fjöl-
skyldum gott, þá var það aldréi
nema marg verðskuldað af þeim.
fjölskyldum. Árna Jónssyni í
Háabæ kyntist eg fyrst sem 18
ára drengur á íslandi, reri hjá
þeim mæta manni. Bróðurkær-
leiki þess fólks stafar ekki allur
af því, þótt E. J. bróðir minn sé
tengdur því, það er ekki aðal at-
riðið, heldur sú einlæga trygð,
sem meðfædd er fjölskyldunni og
engum gat dulist sem sá, hvern’ig
þau börn fóru með gamla móður
sína, á æfikvöldinu síðasta hjá
þeim, því hjá hverju þeirra
þriggja barna sinna sem hún var,
þar var hún sem heiðursgestur og
friðarengill á heimilinu til síðustu
stundar. — 'Svo voru okkur færð-
ar stórgjafir, mér verðmæt leður-
taska með fangamarki mínu á, og
Ólafíu konu minni peningaupp-
hæð. — Heimsóknina, allar ræð-
urnar og vinagjafirnar þökkum
við hjón öllum þeim, sem heiðr-
uðu okkur með nærveru sinni og
gjöfum. Biðjum við hjón af
hrærðu hjarta þann, sem ekki
, lætur vatnsdrykk ólaunaðan að
borga því á hentugasta tíma.
Björn Jónsson.
ólafía Stefánsdóttir.