Lögberg - 15.06.1933, Blaðsíða 2

Bls. 2
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 15. JÚNI 1933
Sœmundur fróði
800 ÁRA MINNING
1 seinasta hefti “Islandica” ritar
prófessor Halldór Hermannsson um
hann og Oddverja, og það, sem hér
verður sagt um Sœmund, er tekið
eftir því riti.
Sæmundur fróði var fæddur árið
1056 og var einkasonur Sigfúss
Loðtnundarsonar. Var hann látinn
heita í höfuðið á forföður sínum,
Sæmundi hinum suðureyska land-
námsmanni. Það herma sögur að
hann hafi fyrstur íslendinga stund-
að nám í Frakklandi, og er líklegt
að J>að hafi verið fyrir áeggjan
Rúdolfs biskups, sem var vinur Sig-
fúss föður hans. Rúdolfur var hér
á landi í 20 ár og hélt uppi skóla í
Bæ í Borgarfirði, og var Sigfús einn
af nemendum hans. Héðan fluttist
Rúdolfur 1050 til Englands og gerð-
ist ábóti í Abington. Sagnir segja
að hann kæmi hingað frá Normandi,
og væri >ess vegna kallaður Rúðu-
Clfur af því áð hann kom frá Rúðu-
borg, en þar mun málum blandað.
Mönnum ber saman um það, að
Sæmundur hafi farið ungur utan til
náms og verið lengi erlendis, svo
að menn vissu ekki hvar hann var
niður kominn. En ekki verður nú
sagt i hvaða skólam hann hafi
stundað nám. Því verður ekki í
móti mælt að hann kunni að hafa
stundað nám í París, enda þótt um
það leyti væri aðrir 'skólar í Frakk-
landi meir sóttir af útlendingum. En
í París var þá enginn háskóli, svo
að sennilega hefir Sæmundur þá
gengið í skóla Notre Dame dóm-
kirkjunnar. Sumir geta þess til, að
hann hafi stundað nám við skólann
í Bec i Normandi, og þótt það verði
ekki sannað, verður það heldur ekki
hrakið.
Aðalsönnunin fyrir þvi að Sæ
mundur hafi verið í Frakklandi er
að finna í sögu Jóns biskups helga
á Hólum, þar sem sagt er frá þvi,
að Jón hafi rekist á Sæmund þar og
fengið hann til þess að hverfa heim
til íslands með sér. Þegar heim kom
settust þeir að á föðurleifðum sín-
um. Jón á Breiðabólsstað, en Sæ-
mundur í Odda. Voru þeir hinir
mestu vinir og fræðimenn, og líkt
um aldur þeirra, Jón líklega tveimur
árum eldri.
Sögum ber ekki saman um það
hvenær Sæmundur hafi komið heim,
eru ýmist nefnd ártölin 1076, 1077
og 1078. En í íslendingabók segir
KAUPIÐ ÁVAL.T
LUMBER

THE EMPIRE SASH & DOOR CO LTD.
HENRY AVK. EAST, - - WINNEPKG, MAN.
Yard Offlce: fttta Floor, Bank of Hamllton Ctaambers.
Ari fróði að Sæmundur hafi komið
frá Frakklandi meðan Sighvatur
Surtsson hafði lögsögn (1076 —
1083). Þegar tekið er tillit til ald-
urs Sæmundar og þess að hann hafði
verið lengi erlendis, er liklegast að
hann hafi komið heim 1078. Hvort
faðir hans var þá á lífi vitum vér
ekki, en í Þorláks sögu helga er sagt
frá því að Sæmundur hafi bygt
kirkju í Odda og lielgað hana St.
Nikulási. Auðgaði hann staðinn
brátt og gerði hann frægan, svo að
sú frægð helst um aldir.
Sæmundur lifði á þeim tíma er
friður var hér í landi, milli sögu-
aldar og'Sturlungaaldar. Sögur frá
þeim tíma eru fáar og ófullkomnar,
saman borið við þá tíma sem á und-
an fóru og á eftir. Það þótti fátt í
frásögur færandi á friðartímum. Þó
vitum vér það, að Sæmundur kom
á tiundarlögunum ásamt Gissuri
biskupi og Markúsi lögsögumanni
árið 1106. Hann átti lika mikinn
þátt í því að Kristinréttur var sett-
ur um 1125. Og það er aðallega í
sambandi við þessi tvenn lög að
hans er getið. Aðeins einu sinni enn
er Sæmundar getið i Alþingissög-
unni. Það var þegar deilur þeirra
Þorgils Oddasonar og Hafliða Más-
sonar voru. Búð Þorgils hafði ver-
ið rifin, en Sæmundur sendi menn
sína til þess að gera við hana. Sagt
er að sonur Þorgils hafi verið læri-
sveinn Sæmundar. Það er líka sagt
að Arnaldur Grænlandsbiskup hafi
dvalist hjá Sæmundi í Odda vetur
inn 1124—1125.
Sæmundur var kvæntur Guðrúnu
dóttur Kolbeins Flosasonar. Þau
áttu þrjá syni og eina dóttur.
hvor skólinn er eldri, en sennilega
þó skólinn í Odda. Um hann vitum
vér lítið, en talið er víst, að þar hafi
verið kend þjóðleg fræði auk ann-
ars, og margt fært í letur. Og til
dæmis um það hvert álit skólinn
hafði á sér, er sagt frá því í sögu
Þorláks biskups helga, að móðir
hans hafi sett hann í skólann í Odda,
sem þá hafi verið fremsti skóli hér
á landi.
Fyrsti skólinn, sem stofnaður var
hér á landi, var í Bæ í Borgarfirði
en hann féll niður þegar Rúðolfur
biskup fór. Næst stofnaði Isleifur
biskup skóla i Skálholti, og Teitur
sonur hans síðan skóla í Haukadal,
þar sem Ari fróði var við nám. Síð-
an koma skólarnir á Hólum og í
Odda, sem þeir stofnuðu vinirnir
Jón Ögmundsson biskup og Sæ-
mundur fróði. Ekki er gott að segja
Meðal samtíðarmanna sinna hafði
Sæmundur mikið orð á sér fyrir
fróðleik sinn. Meðal annars má sjá
það á því, að Ari Þorgilsson bar ís-
landsbók undir dóm hans. Auk
þess hlaut Sæmundur auknefnið
“hinn fróði,” en það nafn var gefið
þeim mönnum, sem voru sérstak-
lega vel að sér í sögu og fornum
fræðum Norðurlanda, en átti ekki
við erlend fræði. Þó er Htill efi á
því, að Sæmundur hefir staðið flest-
um samtíðarmönnum sinum framar
um þekkíngu á erlendum fræðum og
vísindum. En þegar um' það er að
ræða hvað Sæmundur hafi ritað,
eða hvort hann hafi ritað nokkuð,
þá er það alt í þoku. I ýmsum sögn-
um er honum eignuð sagan um það
er Naddoddur víkingur fann ísland,
hversu lengi Hákon var jarl yfir
Noregi, um Ólaf Tryggvason og
fráfall hans; ennfremur frásögnin
um harðindaveturinn 1047 °S h>nn
mikla mannfelli á íslandi 1119. Odd-
ur Snorrason getur þess í sögu sinni
um Ólaf Tryggvason að svo hafi
Sæmundur fróði sagt í sinni bók.
En hitt nefnir Oddur ekki hvaða
bók það var, né hve yfirgripsmikil
hún hafi verið.
á dögum Jóns Loftssonar var
Noregs konungatal orkt, og þar sem
lýkur að segja frá Magnúsi góða
getur höfundur þess, að nú hafi
hann talið tíu konunga, eftir því sem
Sæmundur hafi sagt frá. Bendir
það til þess, að hann hafi haft fyrir
sér handrit Sæmundar um Noregs-
konunga, en því hafi lokið með
Magnúsi góða. En þar sem Sæ-
mundur lést nær heilli öld síðar en
Magnús konungur, er líklegt að Sæ-
mundur hafi ritað þessa bók á yngri
1 árum sínum. Höfundur “Fagur-
! skinnu” fylgir nákvæmlega sömu
| röð og er i Noregs konungatali, og
! virðist því eflaust að hann hafi haft
fyrir sér handrit Sæmundar, eða af-
rit af því.
Sæmundi var fyrst eignuð hin
: yngri Edda, en nú vitum vér með
j vissu að Snorri Sturluson ritaði
hana. Það var Arngrímur Jónsson,
sem uppgötvaði það. En almenning-
ur vildi ekki trúa því að Edda væri
Sæmundi óviðkomandi, og kom þá
upp sú trú, að til hefði verið eldri
Edda, sem Snorri hefði stuðst við.
Það var því engin furða, að þá er
Brynjólfur biskup Sveinsson upp-
götvaði handrit í ljóðum um mjög
svo hið sama efni og er i Snorra
Eddu, að hann eignaði það Sæ-
mundi og kallaði það Sæmundar
Eddu. Árni Magnússon sýndi þó
seinna fram á það, að Sæmundur
gæti ekki verið höfundur kvæðanna
og hann hefði líklega ekki einu sinni
safnað þeim.
Á Gylfaginningu í Snorra Eddu
sést það að höf. hefir stuðst mjög
við þrjú eða fjögur kvæði i ljóða
Eddu. Þegar bann reit Skáldskap-
armál hefir hann stuðst við nokkr-
ar sögur, sem nú eru glataðar, en
aðallega við fornan kveðsþap. Nú
er það talið, að Snorri hafi ungur
ritað Eddu, og sé það rétt, þá hef-
ir hann fengið efnið í hana á einum
stað, eða mestan hluta þess, og um
hvern annan stað gat þá verið að
ræða heldur en Odda? Vér vitum
að Oddi var höfuðból innlendra og
erlendra menta. Það er mjög lík-
legt að Sæmundur hafi fyrst tekið
að safna rituðum fróðleik, og af-
komendur hans eigi aðeins haldið
verndarhendi yfir þessum fróðleik,
heldur bætt við hann. Snorri hefir
verið fljótur að átta sig á hvers
virði þessi fróðleikur var, og hefir
kunnað að færa sér hann í nyt.
Um aldur ljóða-Eddu vitum vér
ekki. Elsta handritið, sem til er af
henni er frá miðri þrettándu öld, á
að giska. En að hún eða eitthvað af
henni sé eldra en Snorra Edda, sést
á þvi, að Snorri hefir ungur kynst
sumum kvæðunum og notað þau, er
hann reit Eddu. Og það má ganga
út frá því sem gefnu, að hann hafi
kynst þeim í Odda, sennilega af
handritum.
\ \
Þegar þér þarfniát
Prentnnar
þá lítið inn eða skrifið til
The Columbia Press Ltd,
sem mun fullnægja þörfum yðar 1
/ \ / # \
Þótt nú sé liðin 800 ár síðan Sæ-
mundur fróði dó, lifir minning hans
enn á vörum þjóðarinnar og ótelj-
andi þjóðsögur eru um hann, þennan
mikla vitmann og galdramann, sem
átti að hafa lært í Svartaskóla hjá
kölska sjálfum. Og Sæmundur var
þjóðhetja vegna þess að hann átti
altaf einhver viðskifti við kölska og
lék á hann í hvert sinn. Þetta var
eignað því, að Sæmundur kynni
meira fyrir sér en kölski sjálfur. I
augum alþýðu hefir Sæmundur ver
ið stórmenni og góður maður, því
að hann notaði þekkingu sína að-
eins til góðs. Hann var talinn vís-
indamaður á þeirrar aldar mæli-
kvarða, en þá var skamt milli vís-
inda og galdurs, og Sæmundur varð
því smám saman frægur galdra-
maður. Fyrstu sögur hrósa honum
og fyrir það hve mikið hann hefði
gert fyrir kirkjuna. Þær geta einn-
ig um vináttu þeirra Jóns Ögmunds-
r. En hversu ólík urðu ekki
ikifti þeirra? Annar verður að
ingi, hinn að galdramanni. Var
Hér á landi, eins og annars staðar,
>k snemma að brydda á hatri gegn
aðatrúnni, meðal kirkjunnar
lanna. Má þar meðal annars minn-
að þau væri úr heiðni. Kirkj-
ir mönnum fanst það nauðsyn-
til þess að draga menn frá
fást við fornar helgisögur og
goðatrú, og kirkjan og munkarnir
gerðu auðvitað alt, sem í þeirra valdi
stóð til þess að blása að þessu. En
Snorri fór ekki að þessu. Nú er
það talið, að flest þau fræði, sem
hann tók upp í Eddu, hafi hann
fengið í Odda. Og það er einkenni-
legt, að sá maður, sem stofnaði
Oddaskóla, var talinn mesti galdra-
maSur Islands. Getur eitthvert sam-
band verið hér á milli ?
Það væri ekki fjarri sanni að
ætla, að starf Sæmundar við að
safna fornum fræðum, væri af al-
menningi sett í samband við það að
hann hlyti að hafa náin kynni af
illum öndum og það hafi orðið upp-
haf þjóðsagnanna um hann, sem
lifðu á vörum manna um aldir. En
Smundur var sjálfur það mikil-
menni, að engum gat komið til hug-
ar að hann gerðist verkfæri í hönd-
um illra anda, eSa þræll þeirra.
Hann var þeim miklu vitrari, og
gerði þá því að þrælum sínum. Og
þarna höfum vér ef til vill skýr-
inguna á því, hve misjafnlega fór
um hann og Jón biskup. Jón barð-
ist með hnúum og hnefum gegn
heiðninni og var gerður að dýrling
fyrir vikið. Sæmundur rannsakaði
hin fornu fræði, og fyrir það var
hann gerður að galdramanni.
Hvernig Jón ögmundsson fann
Sœmund
I sögu Jóns biskups segir Gunn-
laugur munkur L/iftsson svo frá:
“Eigi hæfir annað, en geta, fram-
! ar en áður er sagt, hversu mikið lið
íslenzkum mönnum varð að hinum
heilaga Jóni, jafnvel utan lands sem
I innan. Teljum vér þann hlut einkan-
| lega þar til, er hann spandi út hing-
! að með sér Sæmund Sigfússon,
! þann mann, er veríð hefir einhver
| mestur guðs kristni til nytsemdar á
1 íslandi, og hafði lengi verið í út-
löndum, svo að ekki spurðist til hans.
En hinn heilagi Jón gat hann upp
spurðan, að hann var með nokkur-
! um ágætum meistara, nemandi þar
! ókunnuga fræði, svo að hann týndi
1 allri þeirri, er liann hafði á æsku
aldri numið, og jafnvel skírnarnafni
| sínu. En er hinn heilagi Jón kom
| þar, er hann var fyrir, spurði hvor
! annan að nafni. Hinn heilagi Jón
sagði sitt nafn, en Sæmundur
nefndist Kollur. Jón svarar af gift
heilags anda og mikilli kennispeki:
“Eg get að þú heitir Sæmundur og
sér Sigfússon, og fæddur á íslandi,
á þeim bæ er í Odda heitir.” Taldi
hinn heilagi Jón þar til fyrir hon-
um, að hann kannaðist við sig og
ætt sína. Sæmundur mælti: “Vera
má að sönn sé saga þin, en ef svo
er, þá mun finnast í túninu i Odda
hóll nokkur, sá er eg lék mér jafn-
an viður.” Og eftir þetta, þá kann-
ast þeir við með öllu. Þá mælti hinn
heilagi Jón : “Fýsir þig ekki í brott
héðan?”—Sæmundur svarar: “Gott 1
þykir fnér hjá meistara mínum, en-
þó, síðan eg heyrði þín orð, og eg
sá þig, virðist mér þó svo, sem sá
hafi betur, er þér fylgir og aldrei
við þig skilst, en eigi sé eg þó ráð
til þess, að eg megi þér fylgja, því
að meistari minn vill með engu móti
gefa mig liðugan.” Hinn heilagi
Jón mælti: “Við skulum báðir þar
að sitja, og mun eg dveljast hér um
hríð; skulum við til nýta hverja
stund, er við megum við talast, eigi
síður nætur en daga. N-ú ef meist-
ari þinn ann þér mikið, þá mun
hann leita okkar, ef við erum einir
saman, og mun hann þá venjast við
og þykja ekki grunsamlegt, ef það
kemur oft að. En ef hann léttir að
leita okkar, þá skulum við leita á
brott, sem skjótast.’ ’ Sæmundur
mælti: “Viturlegt ráö er þetta, er
þú hefir nú lagt, skal þetta grund-
völlur okkar ráðagerðar, en við vitr-
an mann eigum við, þar sem meist-
ari minn er, því að hann sér ferð
okkar þegar hann hyggur að himin7
tunglum í heiðriku veðri, því að
hann kann svo algerlega astrono-
miam, það er stjörnuíþrótt, að hann
kennir hvers manns stjörnu, þess er
hann sér, og hyggur að um sinn.”
Nú eftir þessa ráðagerð fylgir
Sæmundur Jóni á fund meistara
síns; tók hann við honum allvel, er j
Jón þar um hríð, þar til er þeir leita
brott á einni nátt; var veður þykt,
og fara þá nótt alla og daginn eftir.
En er meistarinn saknar þeirra, þá
Takið eftir menn!
Hér er nokkuð, sem allir menn munu
velta eftirtekt, sem orðnir eru miðaldra,
sem kallað er, og finna að þcir þurfa
gott hressinparlyf. Til þess að gera ðll-
um sem hægast fyrir, sem annars mundu
kannske ekki fá sér
Nuga-Tone
beint frá verksmiðjunni, þá er nú þetta
læknislyf selt í lyfjabúðum. Einn dollar
fyrir mánaðarforða. Vertu eins og þér
er eðlilegt að vera, fáðu þér flösku strax
í dag; þvl fylgir ábyrgð.
var þeirra leitað og fundust eigi. En
á annari nótt, þá sá öll himintungl-
in, sér meistarinn þegar hvar þeir
fara og fer eftir þeim skyndilega.
Sæmundur leit upp í loftið og mælti:
“Á ferð er meistari minn kominn,
og sér hvar við förum.” Jón mælti:
“Hvað er nú til ráða?” Sæmundur
svarar: “Skjótt skal til ráða taka;
tak skó af fæti mér og fyll af vatni,
og set á höfuð mér.” Svo gerir
hann. Nú er að segja frá spekingn-
um, að hann sá í himininn upp og
mælti: “111 tíðindi! Því að Jón hinn
útlenski hefir drekt Koll, fóstra
mínum, því að vatn er um stjörnu
hans”; og fer heim aftur. En þeir
Jón fara leið sína þá nótt og daginn
eftir. Nú er enn að segja frá spek-
inginum, að á,næstu nótt eftir skip-
ar hann himintunglum og sér stjörnu
Sæmundar fara yfir honum lifandi,
og fer eftir þeim Jóni. Sæmundur
mælti: “Enn er stjörnumeistarinn á
| ferð kominn, og mun enn ráða vi5
þurfa; tak enn skó af fæti mér og
kníf úr skeiðum, og högg á kálfa
mér, og fyll skóinn af blóði, og set í
livirfil mér.” Jón gerir svo. Þá gat
meistarinn enn séð stjörnu Sæmund-
! ar, óg mælti: “Blóð er nú um
stjörnu meistarans Kolls, og er nú
j víst að þessi útlendingur hefir fyrir-
! farið honum”; og þá hverfur hann
aftur leið sína. En þeir Sæmundur
! og hinn heilagi Jón fara sinn veg
! framleiðis. Það er enn að segja, að
! þá er þessi hinn ftóði meistari kom
heim reyndi hann list sína enn af
nvju. og sá enn stjörnu Sæmundar
og mælti: “Á lífi er enn Kollur,
lærisvein minn, er betur er, en nógu
margt hefi eg kent honum, því að
hann sigrar mig nú í stjörnuíþrótt
og bragðvísi sinni, og fari þeir nú
heilir og vel, því aö ekki get eg á
móti staðið þeirra brottferð, og mik-
ils mun Jóni þessum auðið verða, og
langælegrar nytjar munu menn hafa
hans hamingju.” En þeir Jón fóru
leiðar sinnar, og fórst þeim vel og
greiðlega.”---------
Sœmundur ú selnum
Uppruna þessarar sögu um Sæ-
niund og stjörnufræðinginn, er að
finna hjá William of Malmesbury í
“Gesta rerum Anglorum” þar sem
segir frá hinum fræga Gerbert af
Aurillac, sem seinna varð Sylvester
II. páfi (d. 1003). Hann fór til
Spánar til þess að nema þar ýms
vísindi af Márum, sérstaklega
stjörnufræði.—Þar komst hann til
gamals Mára, sem var honum góður
og kendi honum margt. En eina
bók vildi hann aldrei lofa Gerbert
að sjá, og þess vegna afréð Gerbert
að ná í hana. En til þess varð að
beita brögðum og hann fékk dóttur
Márans í lið með sér. Hún gerði
föður sinn drukkinn og þá stal Ger-
bert bókinni og strauk. Márinn
vaknaði upp við vondan draum og
lagði þegar á stað að elta Gerbert.
Sá hann á stjörnunum í hvaða átt
Gerbert hafði fafið. En Gerhert
kunni nokkuð fyrir sér lika og hann
sá, að sér var veitt eftirför Faldi
hann sig þvi undir trébrú og hékk
þar þannig, að hann snart hvorki
jörö né vatn. Þetta vilti Márann
og hann sneri heimleiðis. Gerbert
flýtti sér þá á leið til sjávar. Þar
kallaði hann á djöfulinn og hét hon-
um sjálfum sér ef hann vildi verja
sig fyrir Máranum, sem aftur hafði
hafið eftirför, og flytja sig yfir
hafið’. Þetta gerði kölski.
Gunnlaugur munkur þurfti ekki á
þessu niðurlagi um hjálp kölska að
halda. En þjóðsögurnar íslenzku
hafa varðveitt þetta atriði, þar sem
þær láta Sæmund sypda á sel yfir
hafið til Islands og selurinn var eng-
inn annar en kölski sjálfur.
(Framh. á bls. 8)