Lögberg - 04.02.1943, Blaðsíða 4

4
----------Xögberg----------------------
Gefið út hvern fimtudag af
THE COLUMBIA PRESS, LIMITED
695 Sargent Ave., Winnipeg, Manitoba
Utanáskrift ritstjórans:
EDITOR DOGBERG,
693 Sargent Ave., Winnipeg^ Man.
Editor: EINAR P. JÓNSSON
Verð $3.00 um árið — Borgist fyrirfram
The “L/ögberg” is printed and published by
The Columbia Press, Limited, 695 Sargent Avenue
Winnipeg, Manitoba
PHOXE 86 327
fíu ára blóðferill
Á sunnudsginn var, voru liðin tíu ár frá
þeim tíma, er húsamálarinn frá Bruneau stóð
frammi fyrir Paul von Hindenburg, og þáði
af honum innsiglið að ríkiskanzlaraembættinu
yfir Þýzkalandi; valdataka Hitlers vakti þegar
í upphafi magnaðan óhug vítt um hinn sið-
menta heim; þó mun fæsta hafa órað fyrir
því þá, sem nú er komið á daginn, að það
yrði einkahlutskipti þessa valdasjúka æsinga-
manns, að stofna til þess ægilegasta blóðbaðs
í mannheimi, sem sögur fara af, og hvergi
rærri er enn séð fyrir endann á.
Stjórnmálaferill Adolfs Hitlers var í önd-
verðu grundvallaður á hatri, og með því eitur-
kyngi hefir honum verið haldið við; með lát-
lausum áróðri, látlausum blekkingum, taldi
Hitler Þýzku þjóðinni trú um að hún væri
saklaust fórnarlamb; hún hefði enga ábyrgð
borið á fyrra stríðinu, hvað þá heldur á því
stríði, sem nú stæði yfir. Versalasamningunum
frá 1919 hefði verið þröngvað upp á Þýzku
þjóðina af illgjörnum mönnum, svo sem
Clemenceau hinum franska, David Lloyd
George frá Bretlandi og Woodrom Wilson
Bandaríkjaforseta; vegna síns hreinræktaða
aríska uppruna, kvaðst Hitler vera til þess
kjörinn af duldum máttarvöldum, að leiða
hma þýzku þjóð út úr eyðimörkinni, og búa
henni það öndvegi, er henni vegna meðfæddra
yfirburða bæri að skipa; hann hafði hóað sam-
an víðsvegar um landið fylkingum manna og
kvenna, og stofnaði með þeim liðsafla hinn
svonefnda þjóðernisjafnaðarflokk, er betur
mundi samsvara tilganginum ef hann gengi
undir nafninu óþjóðernis-ójafnaðar flokkur;
um sömu mundir hratt Hitler af stokkum
æskulýðshreifingu, sem við hann er kend, og
það markmið hafði að hylla foringjann, en
hata aðra.
í stað þess að standa við gerða samninga,
eða fullnægja þeim kröfum, sem Versalaákvæð-
in lögðu þýzku þjóðinni óhjákvæmilega á
herðar, hvatti hann þjóðina til þess, að svíkja
fullnæging allra slíkra kvaða, og hervæðast á
r.ý; hvernig til tókst um það, er nú fyrir löngu
vitað; og í r^uninni hefði flestum átt að hafa
verið það ljóst hvert stefndi, að minsta kosti
eftir innlimun Austurríkis og endurnám Rínar-
og Ruhr héraðanna; en þrátt fyrir þessi firn,
þessi Fróðárundur hin nýju, bitu ýmsir valda-
menn erlendir á öngulinn og töldu sér trú um,
að gera mætti bindandi samninga við Hitler
og fylgifiska hans, eins og Mr. Chamberlain og
nokkrir aðrir gerðu.
Gamalt íslenzkt orðtak, hljóðar eitthvað á
þessa leið: “Gefir þú djöflinum litla fingurinn,
þá tekur hann alla hendina”. Þetta má til
sanns vegar færa, að því er Hitler viðkom;
hann var ekki lengi að færa sig upp á skaftið
eftir afkvistun Czecho-slóvakíu; þess var ekki
langt að bíða unz röðin kom að Póllandi, og
svo koll af kolli.
Á afmæli valdatöku sinnar, hefir Hitler
haldið eina æsingaræðuna annari meiri í Berlín,
miklast af sigrum sínum, og heitið því að
binda skjótann og sigursælann enda á stríðið;
í þetta skiptið lét hann Goering flugmarskálk
ávarpa þjóðina fyrir sína hönd, og bar því
við, að hann ætti afar annríkt á austurvíg-
stöðvunum, og sæi sér ekki fært, að skilja
her sinn þar eftir í reiðuleysi, blessaður
dánumaðurinn; ræðu Goerings varð að fresta
í fulla klukkustund vegna víðtækra sprengju-
árása á Berlín af hálfu brezka og canadiska
flughersins; meðan á þessu stóð, hnypraði
Goering marskálkur sig saman í einu kjallara-
horninu í húsi flugmálaráðuneytisins, og barst
litt af; er honum loksins lánaðist að mæla,
var fyrri partur ræðu hans eintóm fölsuð af-
sökun yfir hrakförum þýzka hersins við Stalin-
grad og annarsstaðar í Rússlandi; en er lengra
leið á ræðuna og víst var að þessar bansettu
flugur þarna frá Bretlandi og Canada væru
komnar úr augsýn, fór marskálkurinn vitund
að sækja í sig veðrið, og hét því þá upp á
æru og trú, að foringjanum, Hitler, yrði ekki
skotaskuld úr því á sínum tíma að jafna sak-
itnar við þá Churchill og Roosevelt, og sigla
crustuskútunni í trygga höfn. Svo mörg voru
þau orð.
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 4. FEBRÚAR 1943.
- i ,„r -
Eftir tíu ára blóðferil Adolfs Hitlers, svo að
segja um Norðurálfuna þvera og endilanga,
horfist hinn hlekkjaði lýður í augu við örbirgð
og srr^án, og ef vísuorðin, sem hér verður vitn-
að til hitta ekki naglann á höfuðið, að því er
áþjánarlönd Hitlers áhrærir, hvað gerir það
þá?
“Og æskan er brott og blómin dauð,
og borgirnar hrundar og löndin auð.”
Þjáningar mannkynsins, án tillits til upp-
runa, litar eða hnattstöðu, koma hverju and-
lega ósýktu jarðarbarni við; að lina þær eftir
fongum, er siðferðileg skylda þeirra allra, sem
óspiltan blóðdropa eiga í æðum; og með þeim
hætti einum má þess vænto, að lánast megi
að leggja grundvöll að því friðarríki, sem
mannkynið þráir og ’á heimting á að fá, þvt
mannúðin ein er þess umkomin, að reisa þau
musteri, sem hvorki mölur né ryð fá grandað.
Tíu ára bitur reynsla, hefir þegar átakan-
lega sánnað, hve skammsýnir þeir menn voru,
er létu sér til hugar koma, að semja mætti
drengilegan frið við Hitler og stigamanna flokk
hans; héðan af getur því ekki verið um neitt
annað að ræða, en ganga á milli bols og höfuðs
a þeirri púkaklíku, sem stungið hefir þýzku
þjóðinni svefnþorn, og steypt einni þjóðinni
eítir aðra í óumræðilega ógæfu; jafnvel þjóð-
irnar, sem oss Islendingum standa næst, Norð-
urlandaþjóðirnar, fengu ekki að búa að sínu,
og höfðu þær þó á einskis hluta gert; og það
voru þær þjóðirnar, sem lengst voru á veg
komnar með það, að útrýma innan vébanda
sinna örbyrgðinni, sem um langt skeið var
þeim sjálfum, engu síður en öðrum þjóðum,
hinn óvirðulegasti götu þrándur.
Fyrir árás Hitlers á frændþjóðir vorar, og
*allar þær þjóðir aðrar, er hann hefir hlekkjað
við tjóðurhæl sinn, kemur fyr en síðar fram
réttlát hefnd, sem hrópar hátt í himinn.
Rússlandssöfnunin
Það liggur í augum uppi, að viðnám Rússa
gegn innrásarherskörum Hitlers, og hin sigur-
sæla sókn þeirra í vetur, hafi mjög reynt á
þolrif rússnesku þjóðarinnar í heild; um mann-
fall af þeirra hálfu er sjaldan getið í stríðs-
fréttunum; en að það sé þegar orðið gífurlegt,
verður eigi efað. í desember-mánuði síðastliðn-
um, birtist í blaðinu Winnipeg Tribune grein-
arkorn um Rússland, þar sem gefið var í skyn,
að tala fallinna, særðra og handtekinna rúss-
neskra hermanna, mundi um það leyti nema
fast að tuttugu milljónum; upplýsingar þessu
viðvíkjandi munu fyrst hafa borist út frá
Svisslandi, og séu þær á rökum bygðar, sem
raumast þarf að efa, verður ekki um það
deilt, hve rússneska þjóðin hefir gengið nærri
sér á sviði mannaflans, þó af miklu væri að
taka.
Yfirstandandi eldskírn rússnesku þjóðarinn-
ar, hefir svo mótað og styrkt skapgerð hennar,
að aðdáun hefir vakið meðal allra frjálshugs-
andi manna; núlifandi kynslóð greiðir aldrei
nema þá að örlitlu leyti skuld sína við Rúss
land; slíkt verður hlutskipti komandi kyn-
slóða, og er þess að vænta, að þær geri það
af fullu heillyndi og viti.
Mannkynið er enn statt á krossgötum, þó
nokkuð sé nú óneitanlega farið að rofa til á
vettvangi stríðssóknarinnar; en hvernig um-
horfs hefði verið um þessar mundir án hins
frábæra viðnáms hinnar rússnesku þjóðar, geta
allir sæmilega skygnir menn rent grun í.
Af skiljanlegum ástæðum, eins og Hitler
hefir farið með Rússland og fríðindi þess,
vanhagar rússnesku þjóðina um margt; hún
þarfnast aukinna vista, og hún þarfnast einn-
ig klæðnaðar; úr þessu hefir verið reynt að
bæta, þó fremur hafi það gengið treglega.
Tilraun til fjársöfnunar hér í landi til stuðn-
irgs við Rússa, var fyrir alllöngu hafin; eitt-
hvað um miljón dala mun hafa safnast í þessu
augnamiði, og er ástæðulaust að miklast yfir
því; tíu miljóna markmið hefði engan veginn
verið of hátt; fatasöfnuninni mun hafa miðað
nokkru betur áfram þó, enn eigi það langt í
land, að fullnaðartakmarki í því efni sé náð.
Tugþúsundir rússneskra barna og gamal-
menna standa uppi án skýlis yfir höfuðið, og
eiga í höggi við rússneska veturinn, fáklædd
og illa til reika af völdum “skipulagsins nýja”,
sem Adolf Hitler er að reyna að þröngva upp
á mannkynið; þessir saklausu píslarvottar
þarfnast hjálpar; ekki á morgun heldur í dag.
Margir geta auðveldlega látið af hendi ein-
hverja gamla flík, vetlinga, húfu eða hatt; ait
slíkt kemur að gagni, og skulu allar slíkar
fatagjafir sendast til Canadian Aid to Russia
Fund, sem bækistöð hefir í Union Trust bygg-
ingunni í Winnipeg.
400 ára minning
Guðbrands Holabiskups
Úlvarpserindi flutt sunnudaginn
1. nóv. 1942., af Sigurgeir Sig-
urðssyni biskup.
Kæru tilheyrendur mínir.
Það er gæfa sérhverri þjóð að
hafa átt dáðríka og sanna menn,
sem báru kyndil trúar og fag-
urra hugsjóna fyrir þjóð sinni,
sem reistu henni vegarmerki og
voru með ýmsu móti ljós á
vegum hennar á lífsgöngu
hennar kynslóð eftir kynslóð og
öld eftir öld.
Slíkur maður var Guðbrandur
biskup Þorláksson, sem íslenzka
kirkjan og íslenzka þjóðin minn-
ist í dag, er 400 ár eru liðin frá
fæðingu hans.
Á síðastliðnu voru .ákvað
Kirkjuráð íslands, að í dag
skyldi hans minst í kirkjum
landsins. Það er vel til fallið,
að minnast hans á þessum degi,
er kristin kirkja horfir og hugs-
ar í samúð til þeirra, sem horfn-
ir eru af sjónarsviðinu, þeirra,
sem voru kristninni mest, og
þeirra, sem ekki gleymast,
þeirra, sem á undan oss hafa
gengið götuna hér í þessu landi,
sem hafa lifað hér, starfað hér,
glaðst hér og þjáðst í fjölbreyti-
leik jarðneskrar reynslu. Á
þessum degi, sem alveg sérstak-
lega er helgaður þeim, sem
ruddu kristindóminum brautir
og báru Ijós guðsopinberunar
Jesú Krists til þjóðanna. Vér
Islendingar eigum slíkra manna
að minnast — einn hinn glæsi
legasti þeirra er Guðbrandur
Hólabiskup.
Um þennan mann, sem er einn
aHra mesti og merkilegasti
kirkjuhöfðingi þessa lands að
fornu og nýju, verður ekki
margt sagt á þessum örfáu mín-
útum. Æfiferil hans verður ekki
hægt að rekja nema í örfáum
stórum dráttum og því síður
hans mikla og víðtæka æfistarf
innan íslenzku kirkjunnar. Það
var svo margþætt, að einn þátt-
ur -þess væri ærið umtalsefni
þessa stuttu stund. En mig
.langar þó til að gera tilraun til
að rifja upp helztu drættinu í
hans sterku og svipmiklu mynd,
eins og hún kemur mér fyrir
sjónir í lífsstarfi hans, og eins
og eg sé hann í skuggsjá ís-
lenzkrar kristnisögu og í orðum
þeirra manna, sem bezt hafa
kynt sér líf hans og starf og
mest hafa um hann ritað. —
Um fæðingardag Guðbrands
Þorlákssonar greina heimildir
ekki, og raunar er ekki heldur
örugg vissa um fæðingarárið.
Þó ætla menn, að sanni næst
sé, að hann sé fæddur árið 1542
að Staðarbakka í Miðfirði, og
er þar fylgt heimild séra Arn-
gríms Jónssonar. Hins vegar
þykja eftirmæli, er séra Magnús
Ólafsson rektor á Hólum orti
um Guðbrand biskup, benda til,
að hann muni hafa fæðst að
Stað í Hrútafirði. Þar segir:
“Fæðing hlaut í firði veðra
framsveitis, þar Staður heitir”.
Sé svo, þá mun hann hafa
fæðst ári fyr, eða 1541. — Um
þetta má sjálfsagt deila fram og
aftur. Skiftir í raun og veru
ekki miklu máli, hvort er, en
sammála er eg dr. Páli Eggert
Ólasyni, sem mest og bezt hefir
ritað og grafið til heimilda um
Guðbrand, að þungt sé á metun-
um það, er séra Arngrímur held-
ur fram um þessi efni.
Foreldrar Guðbrands biskups
voru séra Þorlákur Hallgríms-
son, Sveinbjarnarsonar prófasts
í Múla Þórðarsonar, — og Helga
Jónsdóttir. En hún var dóttir
Jóns Sigmundssonar lögmanns.
Voru þau hjón, séra Þorlákur
og Helga, gift af fyrirrennara
Guðbrands biskups á Hólastóli,
Ólafi biskupi Hjaltasyni, að
Stað í Hrútafirði 8. sept. 1555
Bernskuár Guðbrands hafa
án efa verið með líkum svip og
annara íslenzkra^ drengja í þá
daga. Þegar hann komst á legg
og honum gafst þroski og afl,
fór hann að taka þátt í algeng-
um sveitastörfum, þeim, er
drengjum á hans reki voru ætl-
uð, fjárgæzlu og ýmissum við-
vikum heima fyrir, er smávægi-
leg og léttvæg þóttu fullgildum
mönnum. Uppvaxtarár sín, hin
fyrstu, dvaldi hann með for-
eldrum sínum að Staðarbakka,
og eftir að séra Þorlákur faðir
hans varð prestur að Þingeyja-
klaustri, dvaldi Guðbrandur þar
um hríð ásamt honum.
Þegar að því leið, að Guð-
brandur kæmist á námsárin,
gerðist sá merkilegi atburður,
að skóli var settur á stofn á
Hólum, árið 1552. Var það gjört
fyrir atbeina Ólafs biskups
Hjaltasonar, og hugðu Norðlend
ingar, þeir, er (lærdómi og þekk-
ingu unnu, auðvitað gott til
þessa. Ákvað séra Þorlákur að
senda Guðbrand son sinn til
skólavistar og náms að Hólum.
Var hann þá enn ungur mjög,
aðeins 11 ^ra gamall. Leit Guð-
brandur sjálfur svo á, að hann
vegna æsku sinnar hafi skort
þroska til skólanámsins í fyrstu,
að minnið hafi verið dauft, þótt
skilningur hans og greind hafi
verið í góðu lagi. Skólatíminn
var 6 ár, og mun latínukensla
hafa verið mikil. Var svo til
ætlast, eftir kirkjufyrirskipan
Kristjáns konungs III., sem
vafalaust hefir verið tekið mik-
ið tillit til á Hólum, að skóla-
piltar í síðari námsárum sín-
um bæði töluðu og rituðu latn-
eska tungu. Guðfræðileg ment-
un var sett öllu ofar. Að vísu
er lærdómur Guðbrands bisk-
ups ekki hin rétta mynd af því,
sem skólinn áorkaði í kenslu og
fræðslu, því að Guðbrandur
biskup átti þess kost að sitja
við lærdómsbrunna erlendis og
jók mikið við þekkingu sína og
fróðleik. Þó er það vísbending
um, hve lærður hann var, er
hann eftir 6 ára nám í Hóla-
skóla útskrifast þaðan árið 1559,
að hann litlu síðar verður kenn-
ari við skólann. Það var að vísu
ekki nema um stundarsakir, sem
hann var þaj við kenslustörfin,
því ári síðar fer hann utan í
því skyni, að leita sér víðtækari
þekkingar og framast á annan
hátt. Næsta árið dvelst hann við
Kaupmannahafnarháskóla og
stundar þar nám af mikilli elju.
I fjögur ár dvelur hann þar, afl-
ar sér mikils lærdóms, kynnist
kirkjulegu lífi og starfi í Dan-
mörku og kynnist jafnframt
mörgum ágætum, lærðum mönn
um, sem síðar urðu tryggir vinir
hans, eftir að hann er orðinn
biskup á íslandi. Meðal þeirra
eru sérstaklega tveir menn, sem
Guðbrandur dáðist að og elsk-
aði, en það voru þeir Niels
Hemmingsen háskólakennari og
Páll Madsen, sem síðar varð
Sjálandsbiskup. Nú stefndi hug-
ur hans heim til ættlandsins ást-
fólgna, heim til starfa. Náms-
tíma skólaárunum var lokið, og
nú tóku verkefnin að kalla. Ma
óhætt fullyrða, að Guðbrandur
hafi stundað námið afburða vel
háskólaárin. Auk guðfræðinnar
átti hann kost á að nema i
fræðideild háskólans hebresku,
grísku, latínu, mælskulist, eðlis-
fræði, stærðfræði, rökfræði,
kirkjusögu o. fl., enda sáust þess
skýr merki, er út í lífsstarfið
kom, að nám hans hafði verið
fjölbreytt. Eftir að hann kom
að námi til íslands frá háskól-
anámi, var hann þrjá næstu
veturna kennari í Skálholts-
skóla. Þá leggur hann út í
prestsstarfið og tekur vígslu til
Breiðabólstaðar í Vesturhópi. í
tvö ár gegnir hann preststarf-
inu, en gjörist þá um eins árs
skeið skólameistari á Hólum.
Hafði hann nú í þessum störfum
sínum og við dvöl sína á báðum
biskupssetrunum fengið raun-
hæfa og víðtæka þekkingu á
málum kirkjunnar og þjóðarinn-
ar í heild, og því líkast sem
forsjónin hafi verið að búa hann
undir að takast á hendur hið
vandamesta og ábyrgðarþyngsta
starf. Var þess nú skamt að bíða.
Árið 1569 var hann kvaddur til
Kaupmannahafnar til þess að
gjörast Hólabiskup og eftirmað-
ur Ólafs biskups Hjaltasonar.
Dvaldi hann þá enn í Kaup-
mannahöfn veturinn 1570—71,
og í aprílmánuði rann upp hinn
mikli merkisdagur í lífi hans og
jafnframt kristni og kirkjusögu
íslands — 8 apríl. En það var
vígsludagur Guðbrands biskups.
Var hann vígður í Frúarkirkj-
unni í Kaupmannahöfn, og hef-
ir það án efa aukið á fegurð,
hátíðleik og helgi dagsins í
augum hans, að vígslufaðir hans
var kennari hans og trygðavin-
ur, Páll Madsen, sem þá var
Sjálandsbiskup. Að lokinni víg-
slu hélt biskup þegar heim til
Islands. Það var vor, og sólin
Ijómaði um bygðir.
Eftir aftöku Jóns biskups Ara-
sonar og sona hans og fráfall
Ögmundar Skálholtsbiskups
hófst nýtt tímabil í trúar- og
kirkjulífi íslenzku þjóðarinnar.
Siðbótarmennirnir hófu á loft
merki hinna nýju tíma. Þegar
Guðbrandur biskup kom heim
höfðu hinir fyrstu forvígismenn
hins nýja siðar, Oddur Gott-
skálksson, Gissur biskup Einars-
son Marteinn biskup Einarsson
og Ólafur biskup Hjaltason, fyr-
irrennari Guðbrands á Hólastóli,
og fleiri, að nokkru rutt kenn-
ingu Lúters braut í hjörtum ís-
lenzkra manna. Má þó segja, að
í raun og veru væri enn skamt
komið á veg, og þjóðin enn í
andlegum skilningi í örmum
kaþólskrar kirkju. Var þetta
engan veginn óeðlilegt. Festa og
tryggð við helga dóma var þjóð-
inni í blóð borin. Og því er ekki
hægt að neita, að á vissan hátt
urðu siðaskiftin hér á landi með
ömurlegum hætti, sem alkunn-
ugt er, þar sem hinir síðustu
traustu og tryggu fulltrúar hinn
ar kaþólsku kirkju á biskup-
stólum landsins urðu að hverfa
héðan með átakanlegum hætti.
Útför hins aldurhnigna og
blinda Skálholtsbiskups, og af-
taka Jóns Arasonar og sona
hans, var þjóðinni í fersku
minni. Það voru ekki nema tveir
tugir ára síðan Norðlendingar
fluttu lík þeirra feðganna frá
Skálholti til Hóla, og hygg eg,
að þar hafi verið farin ein hin
dapurlegasta og áhrifaríkasta för
milli Suður- og Norðurlands.
Lítil klukka var fest á hverja
líkkistu. Hringdu þær klukkur
sjálfkrafa alla leiðina, 'og als-
staðar, þar sem leið þeirra lá
fram hjá kirkjustað, ómaði hring
ing frá kirkjunni yfir bygðina.
—- Mátti segja, að þar væri dán-
arhringing hins gamla tíma.
Á undan Guðbrandi Þorláks-
syni hafði aðeins setið einn
evangeliskur biskup á Hólastóli.
Var það Ólafur biskup Hjalta-
son. Var hann gætinn maður og
góður, en fremur hægur um sið-
bótarframkvæmdir. Þótt hann
væri stefnu sinni trúr, þá var
siðbótarstarfið aðeins skamt á
veg komið við fráfall hans. I
raun og veru mátti þá segja,
að biskupsdæmið væri í innra
skilningi að miklu leyti kaþólskt
er Guðbrandur biskup kom a
Hólastól. Siðbót Lúters hér á
landi ruddi sér, ef til vill, í upp-
hafi fremur braut af öðrum á-
stæðum en hinum trúarlegu, þar
sem almenningur átti í hlut.
Menn voru þreyttir á hinu
þunga valdi kirkjunnar, þreyttir
á ofríkisfullum klerkum og ótt-
uðust, að kirkjan eða hinir
kaþólsku biskupar seildust um
of eftir eignum þeirra og fjár-
munum. Með siðbótinni vænti,
án efa, margur maður í þessu
landi, að siðbótin kæmi með
meira öryggi og frelsi. — Þjóð-
in var á þessu skeiði að ýmsu
leyti illa sett í trúarlegum skiln-
ingi. Kirkjulífið lamað og í fjötr-
um. Prestastéttin var fátæk og
dauf og að vísu með ágætum.
undantekningum, fáfróð um
flest, er laut að hinum nýja sið,
og svo mátti raunar segja um
allan þorra manna. En nú var
foringinn kominn, nýr, glæsi-
legur og djarfur foringi, eld-
heitur siðbótarmaður, hert^gj-
aður áræði, glæsileik, lærdomi
og gáfum, albúinn þess að leggja