Lögberg - 02.09.1943, Blaðsíða 2

2
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 2. SEPTEMBER 1943.
Jónas Jónsson, alþingismaður, skriíar um
Bólu-Hjálmar
Frh.
Hjálmar var að því leyti kaþólskur í anda, að hann nafði
mikla trú á gildi góðra verka. Hann tekur fyrst líkingu úr bað-
stofulífinu til að tákna andlegt ástand góðvinaí síns, séra Jóns
í Goðdölum. Baðstofugluggarnir eru neðan til á þekjunni, litlir
og litlar rúður. Inn að gluggakistunni opnast dæld, samsvarandi
þykkt torfþaksins. Þegar hríðarveður kemur, fyllast gluggadæld-
in að meira eða minna leyti tiltölulega fljótt, og að sama skapi
dimmir inni í baðstofunni. Hjálmar byggir á þessum veruleika.
Það smádimmir í sál prestsins, því að ágirndin lætur sín hríðar-
korn falla á sálargluggann. Hjálmari þykir þó ekki nógu fast að
orði kveðið með því að tala um algengt hríðarveður. Það eru
stærstu hríðarkornin, flygsufjúkið, sem hér er um að ræða, og
það er lamið niður með afli stormsins, því að það fennir á
gluggann. Nú er presturinn andaður, og enn kemur vöntun góð-
verka honum á kaldann klaka. Góðverkin áttu þá að vera skjóÞ
klæði sálarinnar. En hér voru engin klæði, aðeins götott flík,
sem ekkert skjól var að.
í síðara kvæðinu er meiri alvöruþrungi. Hjálmar tekur hér
Jíkingu, sem hverjum manni var kunn í Skagafirði, frá skeið-
sprettum gæðinganna á grónum grundum eða ísum. Líferni þessa
klerks hafði að dómi Hjálmars verið þannig, að hann hlaut að
fara í kvalastaðinn eftir dauðann. Og þar átti hann jafnvel heima
og vekringurinn á prýðilegum skeiðvelli. Skáldinu þykir þó ekki
nógu glögg mynd dregin, ef aðeins er stuðzt við sveitamálið.
Næst kemur líking frá sjónum. Það er eins konar hátíð í kvala-
staðnum, því að sál prestsins kemur í höfnina. Fögnuðurimi stafar
af því, að skipið, sem flytur syndir hins framliðna, er fullhlaðið.
Kvæðið “Náfregn” minnir á eftirmælin um prestana:
“Dó þar einn úr drengja flokk,
dagsverk hafði unnið,
lengi á sálar svikinn rokk
syndatogann spunnið.”
Hér er komið að tóskaparmálum. Spunamaðurinn var fallinn
írá eftir langt dagsverk. Rokkur sálarinnar var með smíða-
göllum, en þó hafði togi syndarinnar verið á hann spunninn.
Dauðinn kom í heimsókn til þessa iðjumanns, tók syndaþræð-
ina, hespaði þá og strengdi á hæla lögmálsins og gerði úr öllu
spunaverkinu hengingarstreng á manninn. Hjálmar gerir ráð
lyrir, að syndsamlegt líf sé vel fallið til fjárgróða, enda skildi
pessi spunamaður mikið fjársafn eftir, en fór allslaus í gröfina.
Þegar hér er komið, bætir Hjálmar við frá eigin brjósti;
“Er það gleði andskotans,
umboðslaun og gróði,
fémuijir þá fátæks manns
fúna í ríkra sjóði.”
Hjálmar bjó um stund á Minni-Ökrum á móti bónda, er
hét Sveinn. Virðist Hjálmar hafa sæmt hann riddaranafnbót.
Eitt sinn, þegar Sveinn reið úr garði, mælti Hjálmar:
“Siglir einn úr Satans vör
Sveinn hinn gæfurýri,
fyrir lekann kjaftaknör
krækir lygastýri.
Glögglega er þessari baráttu lýst í tveim frægum vísu-
helmingum:
“Hæg er leið til helvítis,
hallar undan fæti”
og
“1 himnaríki hefur ei neinn
hoppað á öðrum fæti.”
Hér er meginkjarna allrar hagnýtrar siðspeki þrengt saman
í fjórar ljóðlínur. Leið mannsins til fullkomnunar er brött og
grýtt. Leiðin til falls og hnignunar er auðveld. Þar er brautin
greið og hallar undan fæti. Segulkraftur myrkravaldsins léttir
göngu þegar leitað er niður brekkuna.
Myndauðgi Hjálmars er við brugðið í frægum kaíla í
rímunni af Göngu-Hrólfi. Þar segir frá dauða Gríms Ægis og
því, sem þá tók við:
“Hitti að bragði Satan sinn,
sönn fram lagði skilríkin,
en glóðar flagða gramurinn
Grím þá sagði velkominn.”
Hér lætur Hjálmar fara fram sams konar athöfn og þegar
sendiherrar frjálsra þjóða setjast að í öðru landi. Heimsækja
þeir þá þjóðhöfðingjann, eftir þar til heyrandi viðhafnar-
leglum, og leggja fram skilríki fyrir því, að þeir séu valdir
til stöðunnar fyrir sitt land og þann valdamann, sem þar fer
með æðstu völd. Hér er myrkrahöfðinginn æðstur að völdum.
Eftir dauða sinn hraðar sál Gríms sér á fund Satans og af-
hendir öll nauðsynleg skjöl. Þegar fram kemur, að þau eru í
fullu lagi, er Grímur boðinn velkominn. Má af öllu sjá, að
hann er raunverulega kominn heim. Þannig getur Hjálmar með
einni vísu sagt langan kafla úr heilli ævisögu.
Sum af kvæðum Hjálmars minna á málverk Rembrandts
úr slátrarabúðum. Fyrir framan mundu fáir búast við, að slík
málverk þættu mikils virði. Raunin er samt sú, að þessi málverk
eru nú seld fyrir milljónir króna. Mikil list getur lyft því,
sem er ljótt, upp í hærra veldi. Þannig er varið erindi Hjálmars
um ritdóm séra Matthíasar Jochumssonar í sambandi við ljóða-
kver eftir Símon Dalaskáld. Matthías syndgar að vísu með
því að segja, að gullkorn fyndust í rímiðju Símonar. lom þar
íram sem oft endranær, að Matthías var mildur í dómum um
byrjunarverk viðvaninga. Hjálmar fann réttilega, að þjóðskáld-
ið hafði fellt rangan dóm. Það voru engin gullkorn í ritlingum
Símonar. Hjálmar leggur nú frásögn Eddu um uppruna leirskálda
til grundvallar og gerir um þetta efni erindi, sem er fulJt af
beizkju og rangsleitni gagnvart séra Matthíasi, en að formi
til eitt hið fullkomnasta líkingamál, sem til er eftir nokkurt
íslenzkt skáld.
Um sama leyti orti Hjálmar, nokkrum mánuðum fyrir
andlát sitt, hinn óbrotgjarna samanburð á aðstöðu tveggja
íslenzkra skörunga. öreigans frá Starrastöðum og Benedikts
Sveinssonar þingskörungs og mesta mælskumanns, sem setið
hefur á Alþingi íslendinga. Hjálmar mætir sýslumanni í vondu
veðri og kastar fram þessari vísu:
“Fatasnauðan hreggið hræðir,
þá hofmenn prjóna skartið sitt.
Kulið dauðans gegnum gnæðir
gisið sálartjaldið mitt.”
Undirhyggju digur dröfn
dillar lastafleyi,
fordæmingar heim í höfn
hún svo skila megi.”
Þótt undarlegt megi heita, notar Hjálmar eingöngu siglinga-
líkingar um Svein riddara. Fleytan er lastafley, sem lekur og
er stýrisvana, þar til Sveinn getur krækt á hana lygastýri.
Satan sjálfur ræður fyrir lendingunni, sem lagt er frá. Þegar
komið er út á sjó, vill svo vel til fyrir Svein riddara, að alda
undirhyggjunnar fleytir skútunni áleiðis beint inn í höfn for-
dæmingarinnar.
Hjálmar hefir gert um sjálfan sig siglingakvæðið “Sálarskip-
ið”. Honum þykir fleytan hallast illa undan andviðri
íreistinganna. Hann slær undan hverri bylgju, því að annars
mundi fylla. Hann reynir að koma við árum á hléborðið, en á
erfitt með að halda réttum áttum. Knörrinn þolir illa, þegar
gefur á að framan, og að lokum fellur örvæntingaraldan yfir
miðskipið.
Hjálmar minnist oft spaklega á baráttu ljóss og myrkurs
yfir mannssálinni. Þetta er niðurlag einnar slíkrar vísu:
“en Satan hefur segulkraft,
syndarann að sér dregur ”
Hittið næsta liðssöfnunarmann að máli
Hér eru skapaðar andstæður. Einn af mestu veraldarhöfðingjum
Jandsins og blásnauður þurfamaður á grafarbakkanum. Sýslu-
maður er vel búinn og varinn móti óblíðu veðurlagsins. Hjálmar
er snauður að fötum, og kuldinn nístir líkama hans gegnum
skjóllausan klæðnaðinn. En fyrir Hjálmari er þessi andstæða
ekki nema umgerð vegna sjálfrar myndarinnar. Benedikt Sveins-
son er á miðjum aldri, en Hjálmar er örvasa gamalmenni.
f'átækleg föt hans hlífa líkamanum lítið í köldu veðri. En
þessi hrörlegi líkami á samt að vera skjólfat sálarinnar, en
er hættur að vera það. Hann er aðeins gisið tjald. Kuldi dauð-
ans næðir gegnum það inn á sálina. Þetta erindi er í senn
eitt af hinum síðari, sem Hjálmar orti, og eitt af hinum
beztu. Myndin, sem skáldið sýnir í fjórum ljóðlínum, er greypt
óafmáanlega í góðmálm tungunnar.
XV.
Hjálmar er sá eini meðal mestu ljóðskálda íslendinga á
síðari öldum, sem naut engrar skólagöngu eða beinna áhrifa
írá útlendum bókmenntum, eins og Stephan G. Stephansson.
Hjálmar vrað ekki fyrir neinum sýnilegum áhrifum frá fyrir-
jennara sínum, Bjarna Thorarensen, og ekki heldur frá sam-
tíðarskáldum, svo sem Jónasi Hallgrímssyni, Jóni Thoroddsen,
Matthíasi Jochumssyni, Steingrími Thorsteinssyni eða Bene-
dikt Gröndal. Hjálmar lét ekki vel að fara í lánuð föt. Hann
virðist hafa gert það af leik að stæla að verulegu leyti einn
kvæðið eftir Gísla Brynjólfsson, sem hefur lífsgildi, en sú til-
raun misheppnaðist með öllu. Skáldmennt Hjálmars stóð dýpri
rótum en svo, að hún væri lán frá samtíðarmönnum. Hjálmar
var sterk grein á aldagömlum stofni þjóðlífsins. Náttúrugáfur
hans voru miklar og fjölbreyttar. Líkingar sínar fékk hann
flestar frá vinnubrögðum við dagleg störf á sjó og landi.
Hann þekkti vel biblíuna, fornbókmenntirnar og rímnakveð-
skapinn, ljóðagerð Hallgríms Péturssonar og Jóns Þorlákssonar
og kynstrin öll af kvæðum og vísum, sem lifðu á vörum
fólksins. Hjálmar er þjóðskáld í tvenns konar merkingu. Hann
er einn af frumlegustu og þróttmestu Ijóðskáldum, sem þjóðin
hefur átt, og honum tekst að verða slíkur yfirburðamaður við
erfiðustu skilyrði umkomulausra fátæklinga. Frægð Hjáímars
er um leið sönnun þess, hversu mikil listræn orka bjó í þjóð
inni, jafnvel þar, sem þroskaskilyrði volru einnd erfiðust.
Hjálmar hefur að nokkru leyti lýst þroskasögu sinni í kvæð
inu “Getnaðarhreppur”. Hann er engan veginn sannfærður um
ágæti forlaga sinna. Hann segir, að það sé sárt að vera svikinn
lim ætt. Honum er fullljóst, hvílíkt skjól og stuðning sterkur
ættargarður veitir ungum manni. Hann finnur, að honum eru
flestar götur lokaðar á þroskabrautinni. Aðeins tveim sinnum
brjótast ylgeislar gegnum kólgubakka örlaganna. Það er minn
ingin um þær tvær konur, sem tókst að bræða nokkuð af
klakanum úr sál þessa einstæða og kaldranalega manns. Sigriður
á Dilksstöðum og Guðný ólafsdóttir voru einu mannverurnar,
sem Hjálmar unni af öllum huga. Vel má vera, ef hann hefði
marga slíka samferðamenn, að ævi hans og lífsstefna liefði
orðið önnur. Hitt er annað mál, hvort slík lífskjör hefðu gert
liann að meiri listamanni.
Hjálmar sat aldrei á friðarstóli. Honum fanst, alla stund
frá því er hann yfirgaf fóstru sína á Dilksstöðum, að hann
ætti í styrjöld við mannfélagið og alveg sérstaklega við marga
þá menn, sem voru í mestu nábýli við hann. í þessari baráttu
við umhverfið hafði hann aðeins eitt vopn. Það var ljóðgáfan.
Ef undan eru tekin sorgarljóð hans í sambandi við konumissinn,
er allt það bezta, sem til er eftir Hjálmar, kvala og sársauka-
stunur út af óblíðum lífskjörum, grimmd og rangsleitni mann-
félagsins. Um tvítugt haslar hann presti safnaðarins völl og
gerir með fullum gráleik spott að embættisstarfi hans. Óvin-
sældir Hjálmars vaxa eins og annarra vígamanna, eftir því,
sem sigrum hans fjölgar. Hann er óvenjulega viðkvæmur, því
að honum líður aldrei úr hug, að hann hafi í raun og veru
átt skilið allt önnur og betri lífskjör en honum höfðu hlotnast.
Þegar gigt og ýmis önnur mein þjá hann á gamals aldri, verður
honum að orði:
“andskotinn á ykkar vigt
út mér bölvan vegur.”
Hjálmar missir ekki marks með líkinguna um skömmtulag
sjómannanna í verbúðum, þegar hann þarf að lýsa, hversu
íorlögin ákveða hans hlutskipti. Eftir því, sem lífsbaráttan
harðnar, verða högg hans þyngri. Einn af stórbændum sveit-
arinnar tekur ekki kveðju Hjálmars. Ef til vill hefui hann
ekki heyrt ávarpsorðið. En Hjálmar býst við illu frá ríkis
manninum við fátæklinginn og segir:
“Hættir eru að geta gelt
gamlir seppar Blönduhlíðar.”
Þegar hann lýsir aðkomunni á bæ bónda nokkurs, hefur
hann sex grimma hunda. Hver þeirra er rétt nefndur “gesta-
djöfull”. Samt kemst Hjálmar að þeirri niðurstöðu, að hús-
bóndinn sé grimmari en allir hundarnir. Hjálmar leikur sér
að sönnum eða ímynduðum andstæðingum. Meiri háttar maður
gistir hjá honum og hefur uppi skuldakröfu. Hjálmar lýsir
skiptunum við manninn í kvæði með dýrum bragarhætti. Er
allt kvæðið miðað við það, að Hjálmar geti sagt, að hann hafi
hagað aðgerðum sínum við þennan erfiða gest
“svo honum yrði hlýrra. En hvr?
í helvíti og kvölunum.”
Þegar þrír bræður skipta fátæklegum arfi eftir foreldra
sína, stendur á stöku með eina ána. Lélegasta kindin er látin
mæta afgangi, og bræðurnir koma sér saman um að heiðra
minningu foreldranna með því að biðja Hjálmar um erfiljóð,
en gjalda honum Ijóðsmíðina með þessari gjöf. Þegar Hjálmar
sér kindina og veit allan aðdraganda málsins, finnur hann, að
hér er glöggt dæmi um niðurlægingu fátæklingsins vegna fá-
tæktarinnar. Hann gerir út af þessu tilefni stórkostleg eftirmæli
um bræðurna þrjá og þá lífsskoðun, sem liggur á bak við
skáldalaunin. Hjálmar segir:
“Flestu verður feginn
fátækur í bráð,
þótt horfi á hinum megin
hrakdómslaunin smáð.
Úr grunnum gæzkumal
grannt er bitatal.
Þennan hef eg þynnstan séð
þriggja bræðra dal,
af grútarsálum goldinn
og gnöguð af öllum holdin.”
Frh.
-s
Frúrnar eru að tala saman um
vinnukvenna vandr æðin:
“Eg skal segja yður, síðustu
stúlkurnar mínar hafa verið
voðalegar. Allar harðsuðu þær
eggin.
“Aldrei hefi eg getað haft
stúlku svo lengi”.
rS
Látið ekki tækifærið ganga
úr greipum yðar!
Verzlunarmenntun er ómissandi nú á dögum, og
það fólk, sem hennar nýtur, hefir ætíð forgangs-
rétt þegar um vel launaðar stöður er að ræða.
Það margborgar sig, að finna oss að máli, ef þér
hafið í hyggju að ganga á verzlunarskóla; vér
höfum nokkur námskeið til sölu við frægustu og
fullkomnuslu verzlunarskóla vestan lands.
The Columbia Press Limited
Toronio og Sargent, Winnipeg
KAUPIÐ, LESIÐ, BORGIÐ LÖGBERG