Lögberg - 02.12.1943, Blaðsíða 2

LoGBERG, FIMTUDAGINN 2. DESEMBER 1943.
Brynleifur Tobíasson:
Þjóðhetjan Jón Arason hugstæð
öllum sönnum lslendingum
(Erindi, flutt í dómkirkjunni á Hólum 22. ágúst, 1943).
17YRIR nokkrum árum kaus
* héraðsfundur Skagafjarðar-
prófastsdæmis nokkra menn í
nefnd til þess að gera ráðstafan-
ir í því skyni, að minningu Jóns
biskups Arasonar yrði einhver
sómi sýndur á Hólastað á fjög-
urra alda dánaramæli hans. Árin
liðu, og nefndin, sem kjörin var,
átti ekki fund með sér. Margir
voru farnir að halda, að ekkert
yrði úr þessu, en það fór á aðra
leið. Vér erum margir komnir
saman hér í dag “heima á Hól-
um” til þess að stíga fyrsta skref-
ið að markmiðinu. íslendingar
segja, að hálfnað sé verk þá hafið
sé, og vér óskum þess allir, sem
hér erum í dag, að það megi á-
sannast um það verk, sem hér er
um að ræða. Engan mann hefi
eg heyrt gagnrýna þá tillögu, að
minnast Jóns Arasonar á Hólum
með viðurkenningu og þökk árið
1950, þegar liðin eru 400 ár frá
því er hann lét lífið suður í Skál-
holti, óg þó játar landsfólkið nær
undantekningarlaust evangelisk-
lútherska trú, einmitt þá trú,
sem Jónbiskup barðist gegn með
oddi og egg.
Eg held, að fullyrða megi, að
enginn íslendingur hafi stungið
upp á því, að sýna minningu
brautryðjenda hins _ evangelisk-
lútherska siðar hér á landi nokk-
urn sóma. Fyrsti lútherski bisk-
upinn á Hólum hét Ólafur
Hjaltason og fyrstu biskuparnir
í Skálholti í hinum nýja sið voru
þeir Gissur Einarsson og Mar-
teinn Einarsson. Maðurinn, sem
sigraðist á Jóni biskupi og son-
um hans, og fékk þá í hendur
þeim mönnum, sem tóku þá af
lífi, var Daði Guðmundsson,
bóndi í Snóksdal. Hvað mun
dagurinn heita sá, er Islendingar
bindast samtökum að heiðra
minningu þeirra þriggja biskupa
og þess bændahöfðingja, er nú
hafa verið nefndir? Eg kann
ekki nafn á þeim degi. Jafnvel
hefir ágætismanninum Oddi
Gottskálkssyni, sem snaraði hinu
nýja testamenti á íslenzka tungu,
engin viðurkenning hlotnast af
hálfu íslendinga. Er það af því
að hann var einn forkólfa hins
nýja siðar á landi voru?
Þeir fimm menn, sem nú hafa
verið nefndir, voru þó hér á landi
oddvitar þeirrar trúarstefnu, sem
ruddi sér til rúms meðal íslend-
inga á 16. öld og enn í dag er
ráðandi í hinni íslenzku þjóð-
kirkju. Hvernig stendur á því,
að vér, sem hér erum og allir
erum í hinni evangelisk-lúth-
ersku þjóðkirkju, metum róm-
versk kaþólskan biskup svo
miklu meira en brautryðjendur
vorrar eigin kirkju og trúar, að
vér minnumst þeirra ekki einu
orði, en erum ráðnir í að verja
nokkru fé og kröftum til þess að
heiðra og blessa minningu ka-
þólska biskupsins? Þetta mál er
þess vert, að því sé nokkur
gaumur gefinn. Það er full á-
stæða til þess að gera sér grein
fyrir öðru eins, því að ella mætti
margur ætla, að vér værum á
góðri leið að gerast trúskifting-
ar, hafna trú vorri og kirkju og
segja oss í lög með hinni al-
mennu, rámversku kirkju. Það
er óhjákvæmilegt að fá einhverja
skýringu á þessu. Þar er þá fyrst
til að taka, að fleira kemur hér
til greina en trúmálin ein. Vér
erúm ekki einungis evangelisk-
lútherskir menn. Vér erum líka
íslendingar. Þá er lykillinn
fundinn og skýringin fengin að
nokkru, en svo kemur fleira til
sögunnar, og þá opnast sviðið
ennþá betur.
Ókrýndir konungar.
Vér skulum fyrst gera oss þess
nokkra grein, hvernig umhorfs
var hér á landi, er átökin hófust
milli hins forna og nýja siðar á
16. öld.
Biskuparnir á Hólum og Skál-
holti höfðu verið ókrýndir kon-
ungar í biskupsdæmum sínum.
Hér á landi var að vísu umboðs-
maður konungs og hafði verið
frá 1262, en vald biskupanna
hafði um allangt skeið fyrir siða-
skifti nverið yfirgnæfandi kon-
ungsvaldið. Öll Norðurlönd
hqfðu lotið einum konungi á aðra
öld. Hann hafði jafnan í svo
miklu að snúast austan megin
hafsins, að hinnar konunglegu
stjórnar gætti harla lítið á Is-
landi. íslendingar ráku af hönd-
um sér þá fulltrúa konungsvalds
og kirkju, sem misbuðu að veru-
legum mun réttindum þeirra, en
biskuparnir urðu lengstum
drýgri í viðskiftum við lands-
menn en umboðsmenn konungs.
Jón Arason á sér 10 útlenda
fyrirrennara á biskupsstóli á
Hólum. Það má nærri geta, að
Norðlingar hafa fagnað því, að
fá nú mann í þennan hefðarsess,
sem þeir gátu sagt um: “Hann
er einn af oss.” Þeir þektu hann
frá barnæsku og ætt hans alla.
I Skálholtsstifti var þá líka ís-
lenzkur maður biskup. Meðan
borgarastyrjöld sú, sem nefnd er
greifastríðið, stóð í Danmörku,
fóru báðir biskupar jafnframt
með æðsta veraldlegt vald á ís-
landi, á árunum 1533—1536. Á
þessum tíma var barist um trú-
arstefnur í Danmörku. Við-
skiftamál komu þar einnig til
greina o. fl., svo að greifastríðið
var í rauninni trúarstyrjöld.
Kristján hertogi varð konungur,
og þar með var trygður sigur
hins nýja siðar í Danmörku og
reyndar í öllum þjóðlöndum
Danakonungs. 1 raun réttri var
sýnt þegar með konungskjöri
Kristjáns hertoga (hins III. með
því nafni), hvað verða vildi um
kirkjuskipun og trú í löndum
hans öllum. Árið 1537 semur
trúnaðarmaður og samherji
Lúthers, Jóhannes Bugenhagen,
kirkjuskipun þá, sem kend er við
Kristján II., og átti hún að gilda
um öll þjóðlönd konungs, hvað
sem hver segði. Þegar í stað var
fast leitað á um samþykt hennar
á Islandi, en ekki fékst hún lög-
tekin hér fyr en árið 1541, og þá
aðeins fyrir Skálholtsbiskups-
dæmi, en 10 ár liðu frá því þang-
að til hún var lögtekin fyrir
Hólabiskupsdæmi. “Forlögunum
fresta fná, en fyrir þau komast
eigi.” Það var gersamlega von-
laust mál að spyrna gegn lög-
töku hins nýja siðar á íslandi,
en þetta mál tók Jón Arason þó
að sér. Konungsvaldið danska
hafði tekið hina nýju stefnu að
sér. Það hafði her og flota. Öll
Norðurlönd austan hafsins runnu
í slóð hinna norður-þýzku fursta,
sem beittust fyrir útbreiðslu
hins nýja siðar. Englandskon-
ungur sleit þau bönd, sem tengt
höfðu ensku kirkjuna við Róma-
borg 9 aldir. Þýzk-rómverski
keisarinn, skjól og skjöldur hinn-
ar rómversk-kaþólsku trúar, fékk
ekki reist rönd við útbreiðslu
lúthersku stefnunnar í hinum
þýzku löndum sínum, og varð að
horfa upp á munkinn í Witten-
berg sem átrúnaðargoð allmikils
hluta þýzku þjóðarinnar, án þess
að geta nokkuð hafst að til varn-
ar sér og hinni almennu, róm-
versku kirkju. Svona var ástatt
í nágrannalöndunum þau árin,
sem Jón Arason spyrndi gegn
lúthersku stefnunni á íslandi, og
það er undravert, hversu lengi
hann fékk tafið það, sem koma
skyldi. Á 16. öldinni datt eng-
um í hug í Evrópu, að nokkurt
ríki gæti staðið án kirkju og
trúar. Ríki og kirkja voru, að
hugsun og hætti þeirrar aldar, ó-
rjúfanlega samtengd. Þau voru
til samans þjóðfélagið. Kirkjan
gat ekki staðið og starfað án
samvinnu við ríkið, og ríkið gat
ekki hugsast án samvinnu við
kirkjuna. Aðskilnaður ríkis og
kirkju var eitt af því, sem eng-
um hafði þá dottið í hug. Mun-
urinn á ástandinu í Danmörku
eftir 1536 og því, sem var fyrir
þann tíma, var þessi: Áður hafði
ríkið, samkvæmt venju og ka-
þólskum hugsunarhætti, verið í
samvinnu við hina miklu, alþjóð-
legu kirkju, en þjeirri samvinnu
var þann veg farið, að kirkjan
var eins og höfuðból, en ríkið
eins og hjáleiga, en eftir 1536
varð kirkjan í Danmörku, eins
og áður og síðar í öllum mótmæl-
endaríkjum, eins og þjónn hins
þjóðlega ríkisvalds. Nú varð
kirkjan þerna konun^svaldsins,
en áður hafði hún oftast verið
drotning og altaf gert kröfu til
þess.
Konungsváldið.
Þegar biskuparnir á Islandi
voru sviftir hirðstjóravöldum
eftir ríkistöku Kristjáns konungs
III. og útlendingur kom í þeirra
stað, leiddi af sjálfu sér, að hið
íslenzka vald setti stórum niður.
En nú átti ekki að láta þar við
sitja. Með hinni nýju kirkju-
skipun átti konungur að verða
æðsti biskup kirkjunnar, eins og
annars staðar í lútherskum lönd-
um, í stað páfa. Þar með var
kirkjan orðin þerna hins verald-
lega ríkisvalds. Eignir biskups-
stóla og klaustra átti nú að leggja
undir ríkið, þ. e. in casu danska
ríkið, þ. e. konung. Sá hluti tí-
undar, (4, er fallið hafði til bisk-
ups, skyldi nú rensa tíl konungs.
Með hinni nýju skipan var kirkj-
afi bæði rænd valdi og rúin að fé.
— Þetta blasti skýrt og glöggt
við Jóni biskupi Arasyni. Hann
sá, að með lögtöku hins nýja
siðar á Islandi var konungsvald-
inu veitt vítt olnbogarúm á ís-
landi og land og þjóð ofurselt
því stjórnfarslega og fjárhags-
lega, svo að þar var enginn sam-
jöfnuður við fyrri tíð. Þar við
bættist svo útrýming hinnar ka-
þólsku trúar, kirkjusiðanna róm-
versku klaustra og páfavalds. Jór.
biskup hafði drukkið í sig hinn
forna sið með móðurmjólkinni.
Hann var kjörinn að hætti hinn-
ar rómversk-kaþólsku kirkju, og
nú átti hann að afneita henni og
sjá hana setja niður um völd, fé
og áhrif öll. I staðinn átti verz-
legur konungur að fá í sínar
hendur yfirstjórn kirkju og
klerka, biskupar að vera þjónar
hans, og öllu skyldi nú umturna.
Gegn þessu reis hann og valdi
sér það hlutskifti að berjast móti
hinum nýja sið, sem braut í bága
við trú hans og sannfæringu, og
hinu vaxandi valdi konungs hér
á landi. Einkis meira valds skyldi
konungur mega neyta hér en
heimilt var, samkvæmt Gamla
sáttmála 1262. Eftir honum vildi
biskup hylla konung, en mót-
mælti öllum áköllum og kröfum,
er lengra gengu en þar var
bréfað.
Hugsjón Jóns Arasonar.
Barátta Jóns biskups Arasonar
var því tvíþætt: þjóðleg og trú-
arleg. Hugsjón' hans var sjálf-
stjórn til handa íslendingum, í
samræmi við þá skipun um per-
sónusamband við Noreg (þá Dan-
mörku) eftir Gamla sáttmála. Sú
virðist hafa verið hans pólitíska
trúarjátning. I trúmálefnum var
hann óhagganlegur um fast-
heldni við rómversk-kaþólska
kirkju, undir forræði páfans í
Rómaborg. Samkvæmt kaþólsk-
um kirkjulögum var biskup full-
valda í biskupsdæmi sínu. Erki-
biskup var aðeins fremstur meðal
jafningja, þar sem biskuparnir
voru. Má af þessu marka, hve
mikið vald biskupar fóru með og
hve sjálfstæðir þeir voru að lög-
um, hver í sínu biskupsdæmi.
Þessa valds neytti Jón Arason ó-
spart, og sjálfstæður var hann.
Það sýnir öll saga hans.
Sannleikurinn er sá, að íslend-
ingar höfðu ekki nærri svo mikið
af páfavaldinu að segja á verra
veginn, sem oftast hefir verið
látið af í íslenzkum sagnfræði-
ritum.
Hér hefir nú verið freistað að
skýra það, hvernig á því stóð,
að Jón Arason gerðist svo skel-
eggur forgöngumaður andstöð-
unnar á íslandi við hinn nýja sið
og konungsvaldið, sem sjáanlega
bar miklu meira úr býtum en
áður, ef hann yrði lögtekinn hér
á landi. Oss, sem nú lifum, virð-
ist það hafa blasað við Jóni bisk-
upi, að málstaður hans var von-
laus, eins og öllu var þá komið
í Norður-Evrópu, en vér verðum
að gæta þess, að málið hefir horft
nokkuð öðruvísi við honum en
oss. Það getur t. d. vel verið, að
hann hafi gert sér vonir um styrk
frá forverði kaþólsku stefnunnar
meðal þjóðhöfðingja, Karli V.,
hinum þýzk-rómverska keisara.
— Enginn efi er á því, að bréf
það, er biskup fékk frá Páli páfa
III. 1549, hefir stórum hert á Hon-
um að duga vel.. í baráttunni.
Reyndar þekkist nú ekki frum-
rit bréfs þessa og hefir þess jafn-
vel verið getið til, að það væri
falsbréf, en hæpið mun um sann-
anir fyrir því. (Sjá um bréfið og
frásögn Árna Magn., ísl. forn-
brj.s. XI., bls. 695—698, og XI.,
bls. 695).
Það er mannlegt, að Jón bisk-
up hafi lokað augunum fyrir
sigrum hinna erlendu andstæð-
inga sinna, metið þá of lítils, eins
og altítt er metnaðarfullum ofur-
hugum. Það gerði hann í barátt-
unni innanlands, í viðskiftum
sínum við Daða í Snóksdal
(Sauðfellsför). Vísast er þarna
fólgin skýringin á öruggleik hans
og sigurvissu í þessari baráttu.
Hann getur ekki trúað því, að
uppreisnarmennirnir gegn heil-
agri kirkju ''gangi með sigur af
hólmi. Svo kemur og til skapgerð
hans. Jón biskup Arason var einn
þeirra manna, sem hvorki fær
flúið né bognað. Hann Var úr
því efni, sem aðeins fær brostið.
Skeið sitt varð hann að renna til
enda. Hann fékk eigi snúið við.
örlögin keyrðu hann áfram.
Hvers vegna átrúnaðargoð?
Þar skal nú máls hefja, er fyrr
var frá hdífið. Hvers vegna er
Jón Arason svo mikið átrúnaðar-
j NATI0NAL BOOK PURCHASING FUND j
t ) j
l Reading matter for our sailors, airmen, soldiers and |
women’s auxiliaries is badly neecíed. Ileretofore the J
supply has been met with the donation of books from J
individuals. This supply is about exhausted and books {
in the various service libraries are worn out through J
constant use. THERE IS A VITAL NEED.
It has become necessary to purchase new books at a J
large cash discount from publishers. ONE DOLLAR •
BUYS A NEW BOOK.
WILL YOU PLEASE SENI) IN A CONTRIBUTION
to Your Local Chanter I.O.D.E. — To Your Local News- !
paper — or to Manitoba Headquarters, I.O.D.E.. 605 j
Union Trust Building, Winnipeg.
This space contribured by THE DREWRYS LIMITED '
MD113 í
goð íslendinga? Eg mun nú leit-
ast við að svara því nokkrum
orðum, því að til þess er tímanum
betur varið en lesa fyrir æfiat-
riði hans, sem flestir eiga að-
gang að. Hver þjóð á sín sérstöku
einkenni, ekki einungis um
tungu, siðu og venjur, heldur
einnig um skapferli og skapgerð
alla. Sumar þjóðir eru fljótar að
bogna og glúpna, ef þær eru
beittar hörku, en aðrar stælast
við, og svo mætti lengi rekja.
Því meira, sem þjóðin finnur af
einkennum sínum í þeim mönn-
um, sem gnæfa upp úr fjöldan-
um, bæði kostum og göllum, því
meiri mætur fær hún á þeim.
Hún tignar með því sjálfa sig.
Islenzkari íslendingur hefir vart
verið uppi en Jón biskup Ara-
son. Hann var í orðsins fylstu
merkingu hold af holdi þjóðar
sinnar og blóð af hennar blóði.
Trúr var hann uppruna sínum.
Hann afneitaði ekki sínu eigin
blóði. Hann kaus sér að félaga
fátækan samlanda fremur en
fjaðurhattaðan útlending. Hon-
um var, ef svo má til orða taka,
uppsigað við útlent vald, og hef-
ir það lengi legið í blóði íslfend-
inga, þessarar einangruðu þjóð-
ar. Jón biskup var kappgjarn.
Ari sonur hans segir við hann í
viðskiftunum við Daða bónda
Guðmundsson: “Um fleira er að
hugsa en ákefð eina, herra.”
Brýnir þá biskup son sinn með
því, að hann sé hræddur, og það
hefði 90 af hverjum 100 Islend-
ingum gert í hans sporum. Kapp-
ið var ekki altaf með mikilli for-
sjá. Fram skyldi halda, hvað sem
það kostaði, og biskup sá ekki í
kostnaðinn við málstað sinn.
Enginn Islendingur hefir sparað
sig minna en hann í baráttunni.
Hann gaf sig allan, lét heldur
lífið en ganga frá stefnu sinni.
Enginn kaþólskur biskup í þjóð-
löndum Danakonungs var líflát-
inn á siðaskiftatímanum nema
hann. Aftokupallurinn í Skál-
holti, þar sem hann var höggv-
inn, er tignarmerki hans. Um
þetta er Jón Arason einstæður í
sögu vorri. Hann kemst lengst
allra íslendinga, og þess vegna
ber hann svo hátt í sögu vorri.
Þess vegna hefir hann orðið
þjóðhetja vor, og eg held að
þjóðhetjan Jón Arason standi
nær hjarta íslendinga heldur en
trúarhetjan, en þó er erfitt að
grpina þar á milli, því að þetta
tvent er mjög samtvinnað. Virð-
ist þó nær lagi, að hið þjóðlega
sé stórum drýgra til þess að
halda fólkinu saman en hið trú;
arlega. Þjóðernið er sterkara en
trúin í pólitíkinni. Lítum á
glöggt dæmi. Páfavaldið gerði
ítrekaðar tilraunir á miðöldunum
til þess að stofna guðveldi á
jörðu, allsherjar ríki meðal krist-
inna manna um víða veröld.
Kristin trú átti að vera tengilið-
urinn. En svo mikils sem páfa-
veldið mátti sín, þá og svo sterk-
ur þáttur sem kristin trú var þá
í lífi fólksins, misheppnaðist þó
algerlega hin stórfenglega til-
raun um stofnun alþjóða kristins
veldis í heiminum. En þjóðríkin
risu upp, hvert af öðru. Við það
varð eigi ráðið. Og þau hafa stað-
ið af sér alla storma. Þetta sýnir
og sannar, að þjóernið er sterk-
ara en trúin og einnig sterkara
en stétta- og félagsveldið. Svo
er það enn í dag, og af þessu er
markað viðhorf vort til Jóns Ara-
sonar. Þjóðhetjan gleymist ekki,
meðan þjóðin lifir. Hún er snar.
þáttur af sjálfum oss.
íslendingar hafa löngum haft
miklar mætur á skáldum. Jón
Arason var langbezta skáld sam-
tíðar sinnar. Hann orti bæði
dýrlega sálma og skemtilegar
vísur, sem lifa á vörum þjóðar-
innar enn í dag. Hann orti á
hreinu og þróttmiklu, íslenzku
máli. Glettinn var hann og
keskinn, sem margir samlandar
hans, bæði fyrr og síðar, en
keskni sína og bituryrði lét hann
| bitna á þeim einum, sem nokk-
urs máttu sín, en lítilmögnum
var hann raungóður, gjafmildur.
og litillátur, og hefir það löngum
verið talið höfðingjum til gildis
á Islandi. Ættartrygð hans var
óbilandi og þjóðlyndi óbrigðult.
Trygð hans við íslendinga og
fastheldni hans við réttindi
þeirra spratt af ættrækninni.
Hún hafði þá aðeins fært út kví-
arnar, ef svo mætti til orða taka.
Fastheldni hans við kirkju og
trú var af sama toga spunnin:
heilsteyptri skapgerð. — Ofstopa
hans og langrkni má vera við
brugðið, en hann var úr þeim
jarðvegi runninn, sem á “eðli
blandið em ofstopa, en ekki
með prett,” því að hann var
maður falslaus og hrekklaus, og
svo mjög treysti hann öðrum,
ekki bar þar á hinn minsta
skugga tortryggni, svo sem sjá
má af sögunni um hann og Borg-
firðinga í feigðarförinni í Dali
vestur. Hann kunni ekki að
syíkja, og honum var ekki lagið
að ganga veg málamiðlunarinn-
ar, því að hann var heill, en
aldrei hálfur. Mikill maður veit
hvað hann vill og brýtur því
braut af öllu afli. Hann sparar
ekki kraftana, af því hann trúir
því, að hann sé kjörinn til þess
af æðri máttarvöldum. Einn
þeirra manna var Jón Arason. —
Umkomulítill sýndist hann vera
í Skálholti haustið 1550, þegar
hann er fangi umboðsmanns
hirðstjórans, og bandamenn
þessa útlendings eru að ráðgast
um það við hann, hvað við biskup
skuli gera. Heimildunum ber
ekki saman um það, hvort Krist-
ján skrifari eða Jón prestur
Bjarnason hafi átt uppástunguna
um það, að taka biskup og sonu
hans af lífi þá þegar, án þess að
réttbær 'dómur fengi að f jalla um
mál þeirra. Fult svo líklegt er
að sunnlenzki presturinn hafi átt
tillögu þessa. Ummælin, sem
eftir honum eru höfð, er líklegt
að hafi varðveitzt: “Öxin og
jörðin geyma þá bezt.” Samfé-
lagstilfinning hans hefir ekki
verið næm. En svo umkomulaus,
---------------——^
Látið ekki tækifærið ganga
úr greipum yðar!
—--------.. > i
Verzlunarmennlun er ómissandi nú á dögum, og
það fólk, sem hennar nýiur, hefir aeiíð forgangs-
réii þegar um vel launaðar siöður er að ræða.
Það margborgar sig, að íinna oss að máli, ef þér
hafið í hyggju að ganga á verzlunarskóla: vér
höfum nokkur námskeið iil sölu við frægusiu og
fullkomnuslu verzlunarskóla vesian lands.
The Columbia Press Limited
Toronio og Sargeni, Winnipeg