Lögberg - 17.08.1944, Qupperneq 2

2
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 17. ÁGÚST, 1944
MARGIR MENN þurfa að bíða eftir viðurkenningu.
Aðrir hljóta hana svo sem að sjálfsögðu. Hópi hinna
síðari tilheyrði þessi valinkunni læknir og mannvin-
ur. Það virtist ávalt svo ljóst mál hyílíka yfirburði hann
hafði til að bera, að um það gæti ekki verið nema ein skoðun
að hann stæði í fremstu röð afburðamanna. Hann virtist
'æra kjörsonur gæfunnar í lífi sínu.
Þegar í æsku bar hann mjög af öðrum. Hann var gæddur
frábæru minni og gleymdi helst engu, sem hann nam. Þessu
var samfara víðtæk hnýsni í sífelt fleira, svo snemma varð
hann svo fróður að slíkt þótti einsdæmi. Foreldrar hans
fundu til þess snemma að þeim var trúað fyrir miklu að sjá
til þess að þessi frábæri sonur fengi að njóta sín. Þá var
ekki af miklum efnum að taka, en þau voru staðráðin í því
að gera sitt ítrasta til að ryðja honum braut. Þann ásetning
þeirra mun séra Friðrik Bergmann hafa stutt mjög öflugt,
eins og honum var títt um unga efnismenn í sókn sinni.
Og ekki var af skornum skamti hið andlega veganesti er
hann fékk úr heimagarði. Þessi gæfusonur var gæddur
ágætustu einkennum frábærra foreldra, heilbrigðum stór-
hug, vönduðu upplagi, trygð við kristilega lífsskoðun og
hugsjónir og þeim dýrmæta arfi íslenzkrar sveitamenningar
að hafna sérréttindum nbkkura stétta eða flokka að gína
yfir tækifærum lífsins. Þar er frækorn þeirrar hugsjónar
að hvert ungmenni ætti að njóta mentunar eftir hæfileikum
að veita viðtöku og engu öðru.
Barnaskólarnir í nýlendulífinu á uppeldisárum Brandar
voru ekki fjölbreyttir. Einn kennari með húsfyllir af börnum
og unglingum á öllu reki, reyndi að ná útyfir það að veita
öllum einhverja ásjá. Á Gardar skólanum, sem hér var um
að ræða, voru oft 75 til 80 börn. En jafnvel ofþjakaðir
kennarar hlutu að átta sig á því að hér var mjög óvenju-
legur unglingur. Hungrið eftir þekkingu bætti upp það
sem á vantaði í kenslukröftum og útbúnaði skólans. Afrek
hins unga sveins urðu á allra vörum. Frá öllu er hann
hafði lesið gat hann svo greinilega og áheyrilega skýrt, svo
aldrei skorti áheyrendur. Reikningsgáfu hafði hann alveg
sérstaka eins og líka kom fram í áframhaldsnámi hans.
Hinn vakandi hugur færði sér alt í nyt. Lestrarfélagið
Gangleri var komið á stofn í byggðinni og átti allálitlegt
safn af íslenzkum bókum. Næst er mér að ætla að fátt hafi
þar sloppið ólesið af þessum efrrilega unglingi. Það þroskar
líka ætíð ólíkt meira, sem maður kýs að lesa, en hitt, sem
maður er látinn lesa. Snemma tók hann einnig sjálfur að
leggja sig eftir bókakosti og rita á ensku máli. Studdi þetta
alt hvað annað. Svo bar hann gæfu til að njóta frábærrar
heimakenslu hjá séra Friðrik Bergmann. Á þeim árum voru
miðskólar (High Schools) mjög óvíða, og ástæður litlar
til að nota þá fáu er til voru. Varð þá séra Friðrik ýmsum
að liði með því að halda við hinum íslenzka sið að prestur
kendi ungmennum undir skóla. Hjá yfirburða kennara og
fræðimanni eins og hér var um að ræða hafði þessi kensla
mikið til síns ágætis fram yfir venjulegt miðskólanám.
Reyndist Brandi þetta haldgott eins og fleirum þegar tii
áframhaldsnáms kom. Stóð hann þá alls ekki höllum fæti
andspænis þeim er meiri skólavistar höfðu notið.
Það var hressandi blær yfir lífinu í Dakota bygðunum
á frumbýlingsárunum. Menn höfðu trú á lífinu og fram-
tíðinni, voru hugfangnir af bygð sinni og kjörlandi og
horfðu djörfum augum mót tækifærum lífsins Þetta var
heilnæmt andrúmsloft fyrir framsækinn æskumann. í því
var þroski og mentun að eiga hlutdeild í þessum anda og
taka þátt í því bygðarlífi er hann ól. Brandur var bæði
alinn á þessum anda og einn sá er lagði honum mest lið.
Hjá honum fór það mjög saman að afla sjálfum sér mentunar
og að láta öðrum í té af þeim auði er hann komst yfir. Milli
þess sem hann sjálfur var við nám eftir að hann tók að
sækja Gustavus Adolphus College í St. Peter, Minnesota,
kendi hann af og til á barnaskóla í heimabygð sinni um
nokkur ár. Fór þá oft þannig að hann kom einum eða
tveimur mánuðum of seint í mentaskólann að haustinu,
vegna þess að hann sjálfur var að sinna kenslu, þetta varð
þó ekki til að draga úr glæsilegum mentaferli, því svo mikill
var áhuginn og eljan að hann var ætíð í broddi fylkingar
við námið þrátt fyrir þessa erfiðu aðstöðu. En kennara-
starfið var miklu meira en bjargræði til framfærslu fyrir
hann sjálfan. Hann lagði með því ríkan skerf til menningar-
lífs bygðar sinnar og efldi hennar glæsilegustu einkenni.
Það var þrekvirki út af fyrir sig að halda reglu og koma
á einhverju skipulagi á kenslu fyrir alt að átta tugum barna
og unglinga, en þess minnast margir að mjög mikið meira
varð úr þessu hlutverki í höndum Brandar. Hann hafði ein-
kennilega gott lag á því að ná til allra og leggja þeim til
dýrmæt áhrif og haldgóða kenslu. Algeng aðferð hans að
fara vel með tímann var í því fólgin að hlýða yfir tveimur
bekkjum samhliða, láta t. d. yngri börn lesa meðan eldri
börn leystu af hendi hlutverk í reikningi á veggtöflunni.
Mér er það vel minnistætt að þrátt fyrir þessa tvískiftingu
fór fátt framhjá kennaranum. Með hlýleik og festu, samfara
stillingu og ró, skapaði yfirburða persóna hans hinn rétta
anda í skólahaldið. Eldri vinur var að leiðbeina yngri vinum.
Viðleitnin var sífelt að efla sjálfstæði og metnað. Hver
einn styrktur í því að standa á eigin fótum við námið. Að
byggja á öðrum yrði að skerða sjálfan sig. Eg minnist þess
hvílíka þolinmæði hann sýndi í því að leyfa nemendum að
þrauka við reiknisdæmi er þeim reyndust erfið, og hvílíkur
sigur það varð þeim ef úrlausnin fékst á endanum. Velþóknun
kennarans jók endurgjaldið. Þannig færðist metnaður í auk-
ana. Ekki fáir nemendur frá þessum árum minnast kenslunn-
ar og kennarans með stöku þakklæti.
Þrátt fyrir það mikla starf, sem á honum hvíldi að
kenna öllum þessum fjölda skyldunámsgreinar barnaskól-
ans, lét Brandur ekki þar við sitja, heldur bætti því á sig
að veita nokkrum piltum tilsögn í miðskóla námsgremum
til undirbúnings undir mentaskóla. Þar nutu sín enn þá
betur hans frábæru kennarahæfileikar. Hann hafði föst tök
bæði á efninu, sem kent var, og nemendunum. Hann kunni
að opna dyr eftirvæntingarinnar fyrir þeim er hann kendi
og gefa þeim þá fullvissu að því lengra sem farið væri á
leið þekkingarinnar, því meir heillandi yrði hlutverkið. Hann
var fyrstur þeirra er uppólust í Garðarbygð að sækja menta-
skólanám og líka fyrstur þeirra er þá leið gengu til að
verða kennari í heimbygð sinni. Áhrif hans og glæsilegt
dæmi áttu ekki lítinn þátt í því hve margir sóttu þar fram
á eftir. Það var gæfa bygðarinnar hve mjög hún dáði þennan
ágæta son. Hann endurgalt það með frábærri trygð við
æsku-umhverfið. Þar átti líf hans rætur og þar komst hann
á það stryk er leiddi hann til frábærs sigurs í atkvæða-
miklu lífsstarfi.
Um það leyti sem Brandur var við nám á Gustavus
Adolphus College var hann þar samtíða nokkrum öðrum
íslendingum. Þeir voru sambekkingar hans Thomas H. John-
son og séra Rúnólfur Marteinsson. Séra Björn B. Jónsson
sótti þangað einnig um hríð. Það er ljóst að tilviljun hefir
ekki ráðið því að þessir og aðrir efnilegir íslendingar sóttu
nám svo langt að heiman á þessum árum. Það var eftir ráði
tveggja fremstu manna í kirkjusögu Vestur-íslendinga,
þeirra séra Jóns Bjarnasonar og séra Friðriks Bergmannsi
Þeir munu hver fyrir sig og báðir sameiginlega hafa komist
að þeirri niðurstöðu að heillra ráð gætu þeir ekki gefið
neinum en að sækja nám á þennan lúterska skóla sænskra
kirkjubræðra, er þá var næstur íslendingum af þesskonar
stofnunum. Tvent mun einkum hafa vakað fyrir. Annað að
skólinn var kristilegur skóli, hitt að þar var þjóðrækm við
arf og menningu er náskyld var Islendingum. Á það má
benda hvernig þetta gafst. Þessir námsmenn og fleiri er
þangað sóttu hafa orðið meðal hinna fremstu í hópi ræktar-
sömustú kirkjumanna vorra og líka hinir trygglyndustu í
garð íslenzkra verðmæta. Þessir kirkjufeður vorir hafa átt
merkilega glöggskygni þegar ráða var til þeirra leitað. Það
er einmitt nú hafið á ný með mikilli áherzlu að mentunin
þurfi að vera náknyttari kristilegum verðmætum, hugsjón-
um, áhrifum og siðferði, ef vel á að fara. Undir það taka
fjöldi málsmetandi kirkjumanna úr öllum deildum kristninn-
ar, kristildga sinnaðir þjóðhöfðingjar og aðrir er láta sig
framtíðarheill mannkynsins varða.
Námsferill Brandar var allur hinn glæsilegasti. Hann
vissi hvað hann .vildi og gekk ákveðið að verki. Snemma
mun hugur hans hafa hneigst að læknisfræði og árin leiddu
í ljós að sú hugarhneigð var ekki villandi. Eg minnist þess
hvílíkar mætur hann hafði á smásögu eftir Ian McLaren
(John Watson) er nefnist “Doctor af the Old School”. Þar
var hugsjón viðvíkjandi læknisstarfinu, sem greip huga
hans. Sú einbeitta hugsun fylgdi með að láta undirbúning-
inn undir lífsstarfið vera sem fullkomnastan. Ekki aðeins
að ná skólaviðurkenningum og mentastigi, heldur að eiga
þann sívakandi hug, sem altaf sækir fram til meiri þroska
og þekkingar. Reynslan bar vitni um hvernig þetta gafst.
Vorið sem hann útskrifaðist sem læknir (1900) varð fyrsta
hlutverk hans að stunda deyjandi móður sína. 1 nokkrar
vikur vék hann ekki frá sjúkrabeði hennar, heldur annaðist
hana með þeirri ástúð og nákvæmni, sem aldrei þreytist.
Mér fanst framtíðarstarf hans ætíð bera blæ af þessari
fyrstu kærleiksþjónustu. Sjúklingar hans fengu ætíð að
njóta, ekki aðeins þekkingar og tækni yfirburðamans, heldur
líka hlýleiks og ástúðar, sem lætur í té með örlæti það sem
engin vísindi geta vegið eða metið að fullu. Það var vitnis-
burður margra að þeim liði betur um leið og hann var
kominn í húsið, áður en til nokkurra læknisráða kæmi.
Lífsstarf Dr. Brandsonar er vel kunnugt. Hann settist
fyrst að sem læknir á útjaðri heimabygðar sinnar í Edin-
burg í Norður Dakota. Þaðan gat hann þjónað æsku um-
hverfi sínu. Honum reyndist að “römm er sú taug er rekka
dregur föðurtúna til.” Hann átti þar tiltrú fyrir og hún
jókst. En fljótt fann hann til þess að sviðið var of lítið til
þess að geta öðlast þá víðtæku reynslu er framför og
þroski í læknisfræðinni útheimtar. Á því var hugurinn að
láta sér ekkert nægja nema það bezta. Þessi hugsun fékk
framrás í ferð til Norðurálfunnar til að fullkomna sig við
fremstu stofnanir og spítala á Bretlandseyjum og megin-
landinu. Eftir árs dvöl kom hann aftur að starfi sínu í
Norður Dakota og hélt þar áfram um hríð, en fann nú til
þess því meir að án sjúkrahúss og tækni er aðeins eru við
hendi í víðtækara umhverfi, fékk hann ekki notið sín né
int af hendi það verk er hann þráði. Að áliðnu sumri 1905
fluttist hann til.Winnipeg og starfaði þar ætíð síðan.
Sigurför hans í starfi sínu sem læknir er einn glæsi-
legasti ferill, sem nokkur Vestur-Islendingur hefir átt. Þar
fór saman frábærar vinsældir meðal alls almennings og
óskift viðurkenning stéttabræðra hans og annara er færastir
voru að dæma um hæfni hans og þekkingu. Álit hans sem
skurðlæknis fór sífelt vaxandi og fékk staðfestingu á hæztu
stöðum. Hann hlaut kennarastöðu við læknaskólann í
Manitoba sem sjálfsagt mat á yfirburðum hans. Seinna
varð hann yfirkennari í skurðdeild sömu stofnunar. Hann
naut sín jafnhliða sem frábær læknir og frábær kennari.
Með líðandi árum og fram að því síðasta hlaut hann ítrek-
aðar fyrsta flokks heiðursviðurkenningar frá ættjörðinni
og hér í álfu. Það jók ekki við hæð Dr. Bransonar. Þess
þurfti hann ekki. En það var vitnisburður um glöggskygni
þeirra og réttdæmi er þannig kunnu að meta hann.»
En læknisstaðan var ekki eina áhugamál eða hugðar-
efni Dr. Brandson. Hann lét fátt mannlegt vera sér óvið-
komandi. Var kjörinn forvígismaður hvers þess máls er
hann lét sig varða. Hann hlaut að koma til greina þegar
hinna fremstu var leitað. Það var sjálfsagt val að hann
kæmi fram, sem einn fulltrúi Canada á ^Alþingishátíð ís-
lands 1930. Hann hafði hvortveggja til að bera að hafa
staðið hátt í þjóðlífi Canada og líka tekið ágætan þátt í
félagssamtökum íálendinga. Hann var þrásinnis forseti á
þjóðhátíðum Vestur-Islendinga, og var eðlilega beitt fyrir
þegar á miklu reið. Hann var hvortveggja í senn amerískur
o g íslenzkur í orðanna fylstu og beztu merkingu.
Ekki sízt er ljúft að minnast afskifta hans af kirkju,
kristindóms og mannúðarmálum. Þar var hann hin mesta
hjálparhella eins og sagan ber vitni. Fyrir suma hefir
mentunin þau áhrif að þeir verða afar glöggir á annmarka
og galla í lífi kirkjunnar. Það hefir sitt gildi ef rétt er
með farið, en það getur ekki komið í stað þess að meta
hugsjónir og lífsverðmæti kristninnar. Dr. Brandson náði
í æsku föstum tökum á lífskrafti kristinnar trúar, og
fullvissan um hið lífræna gildi kristindómsins jókst með
mentun og reynslu. Eg veit að hann var ekki blindur fyrir
göllum kirkjunnar. Hver getur verið það? En það eru til
þau atriði er maður finnur að lífið má ekki án vera þó þau
birtist hvergi í alfullkominni mynd. Það er hvergi til
lýðstjórn, sem ekki hefir annmarka og á í vök að verjast
að halda uppi hugsjónum sínum, en það hnekkir ekki gildi
lýðræðisins. Dr. Brandson hylti bæði kristindóm og lýð-
ræði, ekki vegna þess að nokkursstaðar sé til það mann-
félag er beri fram þessar hugsjónir þannig að hvorki sé á
blettur eða hrukka, heldur vegna lífsgildis hvortveggja. Að
meta gildið varð að koma fyrst, þá trúði hann að bezt yrði
ráðið fram úr ófullkomleikunum. Stefna hans var jákvæð.
Hann var umbóta en ekki niðurrifsmaður.
Þegar á skólaárum sínum lagði hann mikinn skerf til
kristilegra áhrifa í bygð sinni. Það var aldrei vafi á hvar
hann stóð. Meðan hann var kennari voru bæði bein og óbein
áhrif hans mikil. Hann var boðinn og búinn að verða að liði
hvenær sem tækifæri gafst. Mér eru enn í minni erindi er
hann flutti til að glæða smekk í þeim efnum og áhuga. Hann
var tryggur meðlimur og stuðningsmaður Garðar safnaðar
alla þá tíð er hann átti heimili í Dakota.
En aðalstarf Dr. Brandson fyrir kirkju og kristni kemur
fram í Fyrsta lúterska söfnuði í Winnipeg og í þágu kirkju-
félagsins. Þrátt fyrir miklar embættisannir var hann lengi
forseti safnaðarins og síðan heiðursforseti. Auk frábærs ör-
lætis og óeigingjarnrar starfsemi, lagði hann til það er ekki
síður hafði gildi. Forysta hans í þessum málum jók tiltrú.
Hve oft málefni kirkjunnar líða við það þegar í blindni er
beitt fyrir vafasömum mönnum. Aftur græðir hún mjög þeg-
ar forystuna prýða heilsteyptir menn, sem eiga og verðskulda
virðingu almennings. Það hallaði ekki á virðingu kirkjunnar
þegar Dr. Brandson beitti sér fyrir málum.
Of langt yrði upp að telja trúnaðarstörf þau er hann
inti af hendi fyrir kirkjufélagið. Það einnig naut örlætis
hans og trygðar og málefni þess yfirleitt. En elliheimilið
Betel, sem kirkjufélagið stofnaði, mátti heita að hann
tæki að sér. Hann kom því á fastan og tryggan fót og
annaðist velferð þess sem formaður stjórnarnefndar stofn-
unarinnar með frábærri ræktarsemi og elju fram að andláti
sínu. Hve vel þetta fyrirtæki hefir heppnast er verðugur
minnisvarði þessa ágæta mannvinar, sem veitti svo heila
og óskipta trygð þessu þarfa kærleiksverki. Kunnugt er hve
dáður hann var af öllum á heimilinu. Gamla fólkið alt skoð-
aði hann sem persónulegan vin.
Dr. Brandson var mjög heimiliselskur maður. Með sinni
ágætu konu, frú Aðalbjörgu, stofnaði hann fyrirmyndar
heimili er að rausn og smekk átti fáa sína líka hvar sem
leitað væri. Engar ýkjur mundi að telja það fremsta heimili
Vestur-íslendinga f þeim efnum. Þess nutu óteljandi vinir
þeirra hjóna hér vestra og gestir frá ættjörðinni. Það var
nautn að hitta læknirinn í næði heima hjá sér og eiga tal
við hann. Hann fylgdist ætíð vel með öllum almennum
málum og ræddi þau af áhuga. Hann hafði vaxandi hug á
öllu íslenzku eftir því sem árin færðust yfir. Hann þráði
ætíð að frétta af gömlum vinum og kunningjum. Hin prýði-
lega fjölskylda vermdi hjörtu allra gesta. Þetta höfðingja-
heimili mun lengi í minnum haft.
Gjarnast mun þeim er þekkja Dr. Brandson vel að
minnast hans sem hins trygga vinar, sem aldrei brást. Svo
er það um þann er þetta ritar. Eg veit að þeir eru fjöl-
margir er undir þetta taka með mér.
Dr Brandson var fæddur 1. júní, 1874, að Fremribrekku
í Breiðafirði á íslandi. Foreldrar hans voru þau hjónin Jón
Brandson frá Hvoli í Dalasýslu og Margrét Guðbrands-
dóttir frá Hvítadal. Fjögra ára gamall fluttist hann með
þeim til Minnesota, þaðan sex ára til Dakota. Að loknu
heimanámi innritaðist hann við Gustavus Adolphus menta-
skólann í St. Peter, Minnesota. Þaðan útskrifaðist hann árið
1895. Stundaði læknaskólanám við Manitoba háskólann og
útskrifaðist þaðan árið 1900. Var læknir í Norður Dakota
þar til 1905, en varði einu ári af þeim tíma til að full-
komna sig í grein sinni í Norðurálfunni. Giftist 1905 eftir-
lifandi konu sinni Aðalbjörgu Benson. Var upp frá því
læknir og læknaskólakennari í Winnipeg. Eignuðust þau
fjögur börn: Jón, er dó í æsku; Margréti, gift hérlendum
lækni, sem nú er í herþjónustu; Theódóru, giftri Canadisk-
um manni nú í herþjónustu; og Thomas, liðsforingi í
canadiska hernum. Hann var á skipi, sem var sökt, en von
um að hann hafi komist af og sé ef til vill fangi. Systkini
átti Dr. Brandson fjögur: Áskel, bónda við Blaine, Wash.;
Einar í Seattle; Sigríði giftri Ólafi lækni Björnson, nú
látin; og Petrea gift innlendum manni í Nýia Englands
ríkjunum. Dr. Brandson dó á heimili sínu 20. júní.
K. K. Ó.
—Sameiningin.

Látið ekki tækifærið ganga
úr greipum yðar!
Verzlunarrnennlun er ómissandi nú á dögum, og
það fólk, sem hennar nýlur, hefir ætíð forgangs-
rélt þegar um vel launaðar stöður er að ræða.
Það margborgar sig, að finna oss að máli, ef þér
hafið í hyggju að ganga á verzlunarskóla; vér
höíum nokkur námskeið lil sölu við frægustu og
fullkomnustu verzlunarskóla vestan lands.
The Columbia Press Limited
Toronto og Sargent, Winnipeg