Lögberg - 19.10.1944, Blaðsíða 5

LÖGBERG, FIMTUDAGINN 19. OKTÓBER, 1944
5
þá voru einmitt staddar á
sviði umbóta og þjóðfélags-
hyggju. Og svo hófust handa
ákveðnir forystumenn í al-
þýðustétt í Þingeyjarsýslu um
beinlínis markvissa stefnu í
menningarbóta og fjárhagslegs
sjálfstæðis alþýðunnar í sveitum
landsins. Kaupfélagshreyfingin
hófst, og lestrarfélög voru stofn-
uð, eins konar alþýðuskólar með
Bókasafn Þingeyinga sem fram-
haldsdeild og um leið miðstöð
andlegrar vakningar til frelsis,
þroska í bókmenntum og trúar-
brögðum og framkvæmda á
sviði athafnalífsins. Rímnamoð-
inu var afneitað, en hin beztu
rit fornbókmenntanna sett í stað-
inn. Trúarbrögðin voru ekki
lengur neitt, “hróflaðu ekki við
mér,” og sú sama krafa var gerð
til guðsorðabóka og til annarra
rita, sú, að þær væru svo hugs-
aðar og formaðar, að samboðið
mætti teljast eðlilegum kröfum
menntaðara manna um rökrétta
hugsun og smekkvísi um form.
Ofan úr sveitum — hin
fyrsta bók Þorgils gjallanda,
þ. e. a. s. Jóns Stefánssonar á
Litluströnd við Mývatn, er eitt
hið athyglisverðasta rit íslenzkra
bókmennta frá síðari tímum. Þar
er hægt að lesa milli línanna,
hvernig áhrif erlendra bók-
mennta verka á höfundinn, án
þess að hann hafi unnið úr þeim
til fulls það, sem samræmt er
persónuleik hans, skáldgáfu og ís
lenzkri bókmenntahefð. Er fróð-
legt að bera Upp við fossa, næstu
bók sama höfundar, saman við
Ofan úr sveitum. En þeir, seni
vilja kynna sér uppsprettuna að
andlegri og félagslegri menningu
Þingeyinga og þjóðfélagslegri að-
stöðu^ þeirra, skyldu kynna sér
Bókasafn Þingeyinga — meist-
araverk Benedikts frá Auðnum,
þess manns, sem hefur mótað
okkur stefnuna til menningar-
legrar alþjóðarþróunar af meira
raunsæi og glöggskyggni en flest-
ir aðrir, þó að ennþá hafi gætt
lítils skilnings á hans mikilvægu
leiðsögn.
II.
Guðmundur Friðjónsson var
nokk^u yngri en þeir menn, sem
gerðust brautryðjendur Þingey-
inga um þjóðfélags- og menning-
armál. En hann ólst upp undir
sterkum áhrifum frá þeim og
dáði þá mjög — þó einkum fyrir
starfsemi þeirra að auknum
kynnum alþýðu af því bezta í
bókmenntum okkar og annarra
þjóða. En Guðmundur hafði
samt sem skáld og persónuleiki
nokkra sérstöðu þegar í upphafi
— og gætti þess meira og meira
eftir því, sem lengra leið á æv-
ina.
Guðmundur vakti fljótlega
frekari athygli en flestir þeir úr
alþýðustétt, sem létu til sín
heyra, á vettvangi hins ritaða
máls. Það er auðséð á fyrstu
greinum hans, sögum og ljóðum
að hann á sjö börn í sjó, og ef til
vill ekki sjö, heldur sjötíu sinn-
um sjö á landi. Hann skrifar djarf
lega og er ádeilugjarn með af-
brigðum — en við verðum þess
fljótlega vör, að í rauninni er
hann ekki nema að nokkru leyti
maður nýs tíma. Sá eldur, sem
fór um lendur íslenzks þjóðfélags
og brenndi þar sinu, en einnig
ýmsa græna kvisti, og einkanlega
í Þingeyjarsýslu, ruddi mörkina
fyrir fjölgróður og gagngresi, hit
aði Guðmundi í hamsi, en hins
vegar var hann svo mótaður í
deiglu íslenzkrar menningarerfða
og reynslu íslenzkrar bændastétt
ar um aldaraðir, að hann gat ein-
ungis hið ytra orðið fyrir varan-
legum áhrifum frá logum þeim,
sem kveiktir voru með samsýsl-
ungum hans og meira og minna
allri íslenzku þjóðinni. Jafnvel í
nýstárleik hans um málfar, glæsi
legan — stundum nokkuð til-
gerðarlegan stíl, er hljómur hins
norræna málgulls það, sem
dregur að sér alla athyglina. Og
sterkt, voldugt og einstrengings-
legt skap mótar viðhorfin yfir-
leitt, skap, sem er meira í ætt
við íslenzk fornskáld, en van-
mat- og efa-hetjur erlendra bók-
menntastrauma eftir miðja 19.
öld eða hina fáu jákvæðu post-
ula nýrrar lífsskoðunar, menn-
ingarháttu og listamennsku.
Hinar fyrstu sögur Guðmundar
bentu frekar til sameiningar á
eigindum norræns bókmáls og
íslenzku alþýðunnar en til er-
lendra krafna um listtækni, svo
að auðsýnt er það, að hin er-
lendu áhrif hafa ekki samrímzt
honum nema að nokkru leyti.
En hins vegar ber þó þess að
geta, að í sögum hans, Undir beru
lofti, auðgast íslenzkar bók-
menntir að hinum fegurstu og
um leið ýtarlegustu lýsingum ís-
lenzks dýralífs og íslenzkrar nátt
úru, sem fram höfðu komið í ó-
bundnu máli.
Síðan koma ljóðin, Úr heima-
högum. Mörg alþýðuskáld, sem
. . til hins ýtraáta
— til hins síðasta”
(CHURCHILL)
Þar sem hermenn vorir nú berjast, að því er litið er á,
í lokaþætti Evrópu-styrjaldarinnar, er það skylda vor
allra heima, að halda í horfi með engu óeinbeittari
ásetningi.
Skerfur Manitoba í Sjöunda Sigurláni, er ákveðinn
$90,000,000. Hver og einn verður að styðja lánið eftir
mætti. Sérhvert sigurlánsbréf færir oss öll nær voru
ákveðna marki.
Eins og við fyrri lán, kaupir fylkisstjórnin veðbréf fyrir
álitlegar upphæðir úr varasjóði og öðrum innstæðu-
sjóðum. Þar sem nú verður ekki um fullnaðarsigur
efast, má enginn draga sig í hlé, og enginn ganga út frá
neinu sem gefnu. Skoðum því lán þetta sem eggjun til
vor allra. Átök vor koma í ljós handan hafs — sigur
vor skal vera sigur hermanna vorra.
^AA^AaA
Forsætisráðherra
THE GOVERNMENT OF THE
PROVINfOE OF M4NITOBA
^BUY VICTQJRY BONDSj
Þetta er mynd af mannlausri, þýzkri flugvél, sem skotin var
niður yfir Englandi, eru enskir flugmenn að skoða hana.
höfðu fylgt hinni hefðbundnu
götu ferskeytluhöfundanna um
efnisval, orðfæri og lífsrök, höfðu
fengið ekki aðeins milda dóma
hjá íslenzkum menntamönnum,
heldur höfðu beinlínis verið
teknir í guðatölu af ýmsum beztu
mönnum íslenzkra bókmennta.
En Guðmundur Friðjónsson —
form hans allt, viðfangsefni og
orðfæri, benti á að hann teldi sig
góðan og gildan þegn í samfélagi
nýtízku bókmennta, hann gerði
sér sízt far um að leyna því, að
hann þættist fær um að mynda
sér skoðanir um sitthvað utarí
sinna heimahaga. Þarna kom
ekki fram neinn boginn og auð-
mjúkur bændakurfur, heldur
maður, sem þóttist geta skipað
bekk með hverju því skáldi, sem
vera skyldi — og hyggindi að
jafnvel þeim málum, sem athygli
vöktu víðs vegar um heim.
Hví er hann svo djarfur að
þykjast fær um það þessi Möðru-
vallakandidat og búandmaður,
að fara leiðir lærðra listskálda
um bragarháttu, efni og form-
skrúð? spurðu ungir íslenzkir
menntamenn. Og svo réðust þeir
á hann, gáfaðir menn, lærðir og
rökvísir, neyðarlega kaldyrðir og
hvassyrðir. hinir gildu stofnar
mannvits og menningar og hin
græna laufkróna hinna sérstæðu
kvæða urðu einskisvirði hinum
örgu og sárlega hneyksluðu
menntamönnum. Þarna var föln-
að laufblað, og hví skyldi þá ekki
fordæma allan skóginn? Jú, víst
skyldi það gert — og það var
gert. Hinar ómótmælanlegu
smekkleysur í sumum kvæð-
anna voru dregnar upp á þráð
— svo sem perlur væri — og
látnar dingla fyrir augum al-
mennings til aðvörunar slíkum
oflátungum úr alþýðustétt sem
Guðmundi á Sandi, og íslenzkum
lesendum til leiðbeiningar og
aukins bókmenntaþroska! *
Það er þó sannast mála, að Úr
heimahögum er eitt hið merkasta
ljóðasafn, sem út hefir komið á
þessari öld. Þar yrkir hinn strit-
andi bóndi á Sandi í Aðaldal
kvæði, sem eru hvort tveggja í
senn: í hinu fyllsta samræmi við
íslenzkar menningarerfðir og ná-
tengd nýtízku erlendum kröfum
um efnisval og þjóðfélagsleg við-
horf. Með þessu ljóðasafni Guð-
mundar settist að mestu sjálf-
menntuð alþýða á nýjan leik á
bekk með öndvegishöldum hinna
skólalærðu snillinga — án þess
þó að rofið væri sambandið við
hina alþýðlegu menningarhefð.
Eg hefi það fyrir satt, að Guð-
mundi á Sandi hafi orðið þungt
um árásirnar — og ef til vill hafa
þær gert hvort tveggja: Þokað
honum nær þröngum viðhorfum
stéttar sinnar og vakið honum
óvild og tortryggni gegn öllu því,
sem ekki var í samræmi við þá
lífsháttu og þá lífsskoðun, sem
honum var út mæld á kvarða
þröngra kjara og órofa skyldu
við hversdagsstörf brauðstrits-
ins — og hvatt hann til aukinnar
aðlöðunar við þau verðmæti,
sem voru honum nærtækust:
Fegurð og tign íslenzkra forn-
bókmennta, töfra íslenzks máls,
svo á tungu alþýðunnar sem í
beztu ritum snillinganna, eldri
og yngri, eigindi íslenzkrar
bændastéttar, þróuð og þroskuð
í baráttunni við erfiðleika harð-
býllar náttúru — og loks dá-
semdir hins fagra og stórbrotna
lands á sumri og vetri
III.
Saga Guðmundar, Ólöf í Ási,
verður í rauninni utan við tak-
mörk þeirrar þróunar hans, sem
virðist eðlileg og skiljanleg þeim,
er ekki þekkja náið til lífs hans og
vandamála. Það má mikið vera,
ef ekki liggja að bók þeirri ein-
hver þau rök, sem ókunn eru
mér og flestum öðrum. En af bók
þessari fqkk Guðmundur illa
raun. Hann tók þar málstað
konunnar um rétt hennar til
sjálfsákvörðunar með tilliti til
tilfinninga hennar og persónu-
leika gagnvart hinum ytri form-
um og kröfum um siðferði og
skyldur. Sumir ritdómarar létu
raunar vel af sögunni, en svo
voru líka þeir, sem ekki létu
liggja í láginni þær smekkleysur,
sem óneitanlega voru mjög áber-
andi í þessari sögu. En það, sem
áreiðanlega olli mestu um örlög
hennar og þann gust, sem lék
um skáldið eftir útkomu hennar,
var hin megna andúð íslenzkra
kvenna, sem fannst sér með
henni mikillega misboðið — því
að skáldið hafði ekki til að bera
þann smekk og þá háttvísi um
handfjötlun þessara feimnismála,
sem nauðsynleg var til þess að
ekki sviði undan handtökunum,
enda var það nýtt í sögu ís-
lenzkra bókmennta, að farið væri
gemslaust svo náið út í feimnis-
málin, sem Guðmundur gerði
þarna.
... En þá er komið að hinni
merkustu bókmepntastarfsemi
Guðmundar, þeirri, sem hefst til
fulls með Tólf sögum.
Guðmundur hafði í Eini —
en þó einkum í nokkrum kvæð-
um í Úr heimahögum — svo sem
Ekkjunni við ána — beinlínis
gerzt brautryðjandi í íslenzkum
bókmenntum. Hann hafði þar af
djúpum skilningi og frábærri
nærfærni gert sögu hinnar lítt
áberandi alþýðu að hetjusögu,
opnað augu alþjóðar fyrir því,
hver afrek eru unnin í kyrrþey
—. og hversu umhverfið og mað-
urinn — karl eða kona — eins
og renna saman, mynda órofa
heild — þ. e. maðurinn breytist
í samræmi við þær kröfur, sem
umhverfið gerir til hans — og
stenzt svo hverja raun, sem að
höndum ber. Er það eitt af því,
sem Guðmund Friðjónsson mun
gera ógleymanlegan í íslenzkum
bókmenntum, að hann skapaði
hetjusögu úr lífi þeirra, sem
fólkið lætur sér yfirleitt sjást
yfir, en sýna meiri viljastyrk,
skyldurækni og jafnvel hug-
kvæmni en þeir, sem vinna
borgir.
Guðmundur gaf út nokkrar
kvæðabækui: og hann þótti og
hann var gott ljóðskáld. En eg
tek óhikað undir það með Sig-
urði Nordal, að sögur Guðmund-
ar séu hinn merkasti þáttur
skáldskapar hans.
Ekki er þetta þó fyrir það, hve
gallalausar þær séu. Síður en
svo. Flestar sögur hans eru að
formi til talsverðir gallagripir.
Þú ferð af stað að morgni dags
og ætlar viðkomulaust að á-
kveðnum bæ, en svo koma menn
í veg fyrir þig og bjóða þér
heim. Þú getur ekki staðizt hin
ágætu boð. Þú ferð með þeim
og heilsar upp á húsfreyjur
þeirra, og seint og um síðir kem-
ur þú á ákvörðunarstaðinn.
Svona fór Guðmundur Friðjóns-
syni ærið oft í sinni sagnagerð.
Það eru stundum hjá honum
tvö eða þrjú söguefni í sömu sög-
unni. En samt sem áður: Af sög-
unum í hinum fyrstu sagnasöfn-
um hans er vart nokkur, sem
geti talizt ómerkileg. Auk þess
sem S'tíll Guðmundar og málfar
er sérstætt og sérkennilegt, já,
rammaukið oft og tíðum, dreg-
ur hann upp ljóslifandi myndir
af íslenzkri sveitaalþýðu með
bakgrunn lífskjara og lífsaðstöðu
skarplega mótaðan, og efast eg
um að nokkur íslenzkur höfund-
ur hafi fyrr eða síðar sýnt
gleggri og meira lifandi samleik
lífsskilyrða, menningar og ættar-
eðlis um mannmótun. Þess skal
og líka látið getið, að Guðmundi
Friðjónssyni öðlaðist að skrifa
sögur, sem eru jafnmerkilegar
frá hvaða sjónarmiði, sem á þær
er litið. Gamla heyið t. d.
hvort mundi nokkur saga ís-
lenzkra skálda hafa verið betur
formuð og um leið veita dýpri
innsýn í þau djúptæku áhrif,
sem íslenzk náttúra og dönsk
óstjórn hafa haft á mótun ís-
lenzkrar skapgerðar á liðnum
öldum?
Annars er ekki svo undar-
legt, þó að Guðmundi, þegar
honum hafði verið bægt af lítið
víðsýnum svokölluðum mennta-
mönnum burt frá vettvangi al-
þjóðar- og alþjóðahyggju, yrðu
mislagðar hendur og sýn hans
reyndist í nokkuð litlum tengsl-
um við sanngirni og raunsæi,
þegar liann vék að því, sem hon-
um virtist andstætt þeim verð-
mætum, sem hann hafði grafið
eftir í frjómold íslenzkrar alþýðu.
Enginn er alger — og kannske
sízt sá; sem skarar fram úr flest-
um öðrum um skarpskyggni á
ákveðnu sviði.
Þá er það saga Guðmundar
sjálfs — ekki sem skálds, heldur
sem manns. Þá sögu mun fram-
tíðin rekja allnáið og af nær-
gætni og skilningi. En hvað sem
öðru líður, getum við þegar
dáðst án undandráttar að þeirri
elju, þeim ódrepandi andlega
áhuga og þeirri frábæru skyldu-
rækni, sem gerði Guðmundi
skáldi og bónda Friðjónssym það
fært að framfleyta með vinnu
eigin handa úti á Sandi við
Skjálfandaflóa mjög stórum og
mannvænlegum barnahóp og
samtímis- gerast eitt af sérkenni-
legustu, afkastamestu og snjöll-
ustu ljóð- og sagnaskáldum hinn-
ar íslenzku þjóðar einmitt á
þeim tímamótum, þegar full
hætta gat á því verið, að leiðir
skildu milli lærðra og leikra á
landi hér.
Eg kynntist Guðmundi Frið-
jónssyni allmikið persónulega og
gekk á ýmsu okkar á milli. Það,
sem byrjaði vel, sýndist mundu
hafa illan endi. En eg fagna því,
að hin síðari árin brá bliki skiln-
ings og gagnkvæmrar velvildar á
kynni okkar á ný — og mér gafst
síðan kostur á að fylgjast með
baráttu Guðmundar gegn þján-
ingum og hálfrökkri, baráttunnf
gegn því að lifa sjálfan sig — og
sú barátta var furðuleg og hetj-
unni á Sandi samboðin.
Nú hefir hinn mikli himnanna
höldur leitt Guðmund Friðjóns-
son til stofu, talað við hann á
tungu Snorra, sýnt honum hey
sín og kornbyrðu sína, þá, sem
aldrei tæmast, “sett hann sól-
skinsmegin upp á hvítan hest”
og leyft honum för um “sjónhelg
svið” fortíðar, nútíðar og fram-
tíðar.
Guðm. Gíslason Hagalín.
Alþbl. 6. júlí.

V
C;
VILJIÐ
ÞÉR HJÁLPA
TIL I VETUR?
Sé yðar ekki brýn þörf á búgarðinum í vetur, ættuð
. þér að stunda aðra atvinnu.
Þörf er á aukamönnum í vetur við timburtekju, bæði
til pappírsgerðar og eldsneytis, svo og til málm- og
kolatekju, vinnu við sláturhús, kornflutning, járn-
brauta aðgerðir, stálsmiðjur og margt fleira.
Bjóðið fram þjónustu yðar hjá:
Næstu ráðninga eða Selective Service
sfcrifstofu, eða
Næsta fylkisstjórnar landbúnaðar umboðs-
manni, eða
Næstu Búnaðarmálanefnd.
Góðar undirtektir við þessu, eru nauðsynlegar vegna
velferðar canadisku þjóðarinnar — bregðist skjótt við.
Undahþága frá heræfingum er í gildi þar sem um ræðir
nauðsynjastörf anarsstaðar en á búgarðinum.
NATIONAL SELECTIVE SERVICE
DEPARTMENT OF LABOUR
HUMPHREY MITCHELL
V erkamálaráðherra
A. MacNAMARA
Forstjóri National Selective
Service
Þessi auglýsing er birt að tilstuðlan verkamála-
ráðuneytis sambandsstjórnar, til fulltingis við
Dominion-Provincial verkamála stefnuskrána.