Lögberg - 08.05.1947, Qupperneq 2

r
J-.OGBERG, FIMTTJDAGINN 8. MAÍ, 1947
Fornleifarannsóknir í Grænlandi
Nunnuklauslrið í Hrafns-
firði grafið upp. — Voga-
kirkja fundin. Breyiisf röðin
á fornum fjarðanöfnum í
Eystribygð,
1 “Grönlandsposten” 31 desem-
ber 1946, er grein eftir C. L. Ve-
bæk um fornleifarannsóknir í
Grænlandi og er hún á þessa leið:
— Rannsóknir hinna merki-
legu forleifa í Grænlandi hófust
að nýju rétt eftir stríðslok.
Sumarið 1945 hóf Eigil Knuth
ransóknir í Vestribygð, en undir-
ritaður uppgröft og rannsóknir
í Eystribygð. í sumar var ég þar
aftur ásamt stud. mag. Olfert
Voss, Maliarak konu minni og
nokkrum grænlenskum verka-
mönnum.
Aðal viðfangsefnið sumarið
1945 var að grafa upp hinar
miklu rústir á Narsarssuak í
Unartoqfirði (Hrafnsfirði), sem
eflaust eru rústir hins gamla
nunnuklausturs. Þessa klausturs
er að eins getið í einni heimild,
sem sé hinni fróðlegu Grælands-
lýsingu ívars Bárðarsonar, sem
lengi var ráðsmaður á biskups-
setrinu Görðum, nú Igaliko. þar
er svo frá klaustrinu sagt: “Næst
Ketilsfirði kemur Hrafnsfjörður
og langt inni í þeim firði er
nunnuklaustur, helgað hinurn
heilaga Benedikt. Klaustrið á alt
land inn í fjaraðrbotn og út á
móts við Vogakirkju, sem helguð
er hinum helga Ólafi konungi.
Vogakirkja á alt land út með
firði. Inni í firðinum eru margir
hólmar og á klaustrið þá alla að
hálfu við dómkirkjuna. í þessum
hólmum er mikið heitt vatn, og
er svo heitt á vetrum að enginn
þolir það, en hæfilega heitt á
sumrum, svo að menn geta baðað
sig í því, og þar hafa margir
fengið heilsubót og orðið frískir.”
Hér éru þær þýðingarmiklu
upplýsingar, að klaustrið standi
við fjörð, þar sem eru hólmar
með heitu vatni. Þessi fjörður,
Hrafnsfjörður, er án efa Unartoq
fjörðurinn, því að þar eru einu
Iaugarnar, sem til eru í Suður-
Grænlandi, og þær eru einmitt
á eynni Unartoq.
Árið 1932 fór dr. Paul Norlund
rannsóknarför um Unartoqfjörð-
inn og hann komst að þeirri
niðurstöðu að nunnuklaustrið
hefði verið á Narssarssuak. Meðal
húsarústanna þar fann hann
rústir af kirkju.
1 fyrra var þessi kirkjurúst og
kirkjugarðurinn rannsakað, og
fundust þar margar grafir. I sum-
ar fengumst vér aðallega við að
rannsaka hina miklu stein-
dyngju, sem eflaust er leifar
klaustursins sjálfs. Veðráttan
var bæði storma- og rigninga-
söm, svo að hún tafði mjög rann-
sóknina, auk þess sem það kom
í ljós að klausturbyggingamar
höfðu raskast svo otrúlega, að
þæí voru einn hrærigrautur.
Sökum þessa tókst það því miður
ekki að Ijúka uppgreftrinum, og
verður því á þessu stigi ekki hægt
að segja neitt ákveðið um bygg-
ingamar, t. d. um stærð þeirra,
húsaskipan o. s. frv. En þó er
það víst að byggingarnar hafa
haft á sér algjörlega fomgræn-
lenzkan svip og em mjög frá-
brugðnar miðaldaklaustmm í
Evrópu.
Mikill búskapur hefir verið
þama. Alt umhverfis á sléttunni
eru húsarústir og munu flestar
hafa verið fjárhús. Fjósið er auð-
þekt, og við það eru rústir af
heyhlöðu. Það var grafið upp
í sumar.
Talsverðum hluta sumarsins
eyddum vér í landkönnun og vor-
um svo heppnir að af því varð
þýðingarmikill árangur. Mestur
árangur varð af 10 daga ferð
með vélbát um suðurhluta
Eystribygðar. Rannsökuðum vér
Sermelik-fjörðinn (Álftafjörð) og
Tasermiut (Ketilsfjörð) og þver-
dalina milli þessara fjarða. Enn-
fremur ströndina milli Sermelik
og Unartoq (Hrafnsfjarðar). Á
þessu ferðalagi fundum vér rúst-
ir margra bæja, sem menn vissu
ekki um áður, og rústir af ein-
stökum húsum. En merkast af
öllu var þó það, að hjá Narssak,
sem er milli Unartoq og Serme-
lik, fundum vqr rústir af kirkju.
— Þetta hlýtur að vera ein af
þeim kirkjum, sem nefnd er í
heimildum (í útdrættinum eftir
ívar Bárðarson hér að framan)
sem sé Vogakirkja, sem menn
hafa nú verið að leita að í hálfa
öld. Kirkjan er gjörhrunin og
kring um hana er örlítill kirkju-
garður, aðeins 22 metrar í þver-
mál, og umhverfis hann leyfar
af hringmynduðum garði.
Það er mjög merkilegt að kirkj-
an skyldi finnast á þéssum stað.
Og þó getur varla leikið vafi á
þv að þetta er kirkjan í Vogi.
Hún hefir verið lítil og einkenni-
leg og hafa ekki nema tvær kirkj-
ur af sömu gerð fundist í Græn-
landi.
Því miður yrði það of langt
mál að útskýra þýðingu þessa
nánar. En sé það rétt að hér sé
Vogakirkja fundin, þá leiðir af
því að breyta verður um hin
fornu nöfn á öllum fjörðunum
milli Igaliko (Einarsfjarðar) og
Tasermiut (Ketilsfjarðar). En þá
kemur það líka í Ijós að alt verð-
ur skýrara í hinni fomu landa-
fræði landnámsbygðanna á
Grænlandi, heldur en verið hefir.
Á næstu árum er mikið verk
fyrir höndum um fornleifarann-
sóknir í Grænlandi. Hér skal að-
eins minst á það að grafa þarf
upp ýmsa merka bæi bæði í
Vestri- og Eystribygð, og einnig
kirkjur og kirkjugarða. Þá þarf
og að rannsaka fomleifar hjá
Ivigtut, en þar hefir enginn upp-
gröftur farið fram. Og þegar hið
nýja kort landmælingastofnun-
arinnar af Suður-Grænlandi
kemur — en þess er nú vonandi
skamt að bíða, — þá verður að
vinna að því að merkja alla
forna bæi þar inn á sem allra
nákvæmast, og svo að leita uppi
þær kirkjur, sem enn hafa ekki
fundist.
Til þess að menn átti sig betur
á þessu er rétt að skýra frá stað-
háttum og nafngiftum á svæðinu
milli Ketilsfjarðar og Einars-
fjarðar, og enn fremur frá kirkj-
um þeim, sem taldar vom í
Eystribygð. Er hér farið eftir
athugasemdum dr. Finns Jóns-
sonar við Grænlandslýsingu
ívars Bárðarsonar.
Fjarðarnöfn og önnur örnefni
Hrakbjarnarey og Lundey.
Þessar eyjar hljóta að vera milli
Ketilsfjarðar og Álftafjarðar.
Þar em líka margar eyjar og
heita þær stærstu Sermersok og
Narotalik. Hrakbjamarey er lík-
lega Nanortalik (nanok þýðir
björn).
Álftafjörður. Eftir röðinni
hlýtur þetta að vera Sermelik.
Þar var iítil bygð, máske aðeins
einn bær.
Hrafnsfjörður. — Hann nefnir
ívar næst Ketilsfirði (hleypur
yfir Álftafjörð). í íslensku upp-
talningunni er Siglufjörður
nefndur á undan Hrafnsfirði, en
það hlýtur að vera rangt. Frá-
sögn ívars um heitu laugarnar
tekur þar af skarið. Hrafnsf jörð-
ur er nú kallaður Unartoq.
Siglufjörður. Hann nefnir ívar
ekki, líklega vegna þess að ein-
ungis nyrsti hluti hans kom til
greina, og ívar slengir því á
vissan hátt saman við Hrafns-
fjörð. Siglufjörður hlýtur að vera
sá fjörður, sem nú nefnist Aglu-
itsok. Hann greinist í tvent.
Bæjarrústir hafa fundist inst í
báðum fjörðum. Nyrðri fjörður-
inn hefur sennilega verið kallað-
ur Siglufjörður. Insti hluti hans
kallast Vágar, ög þar var kirkja,
Vágar í Siglufirði eins og skil-
merkilega stendur . . . Vestur-
strönd þessa fjarðár var bygð.
Nú nefnir Bjöm á Skarðsá
þrjá firði: Hafursfjörð, Sléttu-
fjörð og Hornafjörð. Arngrímur
hefur slept Sléttufirði, vegna
þess að hann gengur inn úr
Hafursfirði.
Á hinum breiða skaga norð
vestan við Siglufjörð em ýmsir
smáfirðir. Syðst á nesinu þar sem
Sydpröven er nú, er lítil vík og
þar áttu að vera “stórar sléttur”
Ef .Sléttufjörður er þar, þá er
frásögn Björns tæplega rétt
Homafjörður mundi maður álíta
að drægi nafn af háum f jallstind-
um.
Ófundinnfjörður. Nafnið bend-
ir til þess að hann hafi fundist
seint og er það vegna þess hvem-
ig þarna hagar til; fjarðarmynnið
er örmjótt og sýnist eins og lítil
vík, en fjörðurinn sjálfur snar-
beygir suðvestur í nesið. Hann
heitir nú Sermiset.
Einarsfjörður. Um hann er
enginn vafi; þar tekur biskups-
setrið í Görðum af öll tvímæli.
Kirkjurnar í Eystribygð
þær eru taldar í Flateyjarbók
og bæði Björn á Skarðsá og Arn-
grímur lærði nefna þær flestar
í sambandi við firðina. ívar nefn-
ir 9 kirkjur. Annars virðist svo
svo sem 12 kirkjur hafi verið í
Eystribygð.
1. Kirkja í Herjólfsfirði. Hún
er fyrir löngu fundin og kirku-
garðurinn hefur verið grafinn
upp.
2. Kirkjan í Vatnsdal Ketils-
firði. Hún hefur staðið við vatnið
Tasersuak og hefur P. Nörlund
lýst henni.
3. Kirkjan í Vík (Áróskirja hjá
ívari). Þar er Vík stytting úr Pét-
ursvík. Kirkjan hefur staðið við
ána, sem ívar kallar “stóra á”,
en nú er hún kölluð Kungsuak,
sem þýðir hið sama.
4. Vogakirkja í Siglufirði hef-
ur sennilega staðið fyrir botni
vestri álmu fjarðarins. Nafnið
Vogar getur vel átt við lýsinguna
á landslagi þar.
5. Kirkjan undir H.fða. Rústir
hennar hafa fundist einmitt á
þeim stað, sem nafnið bendir til.
Ivar nefnir ekki þessa kirkju,
þótt undarlegt megi virðast, ná-
grannakirkju biskupsstólsins.
Var hún lögð niður þá.
6. Dómkirkjan í Görðum.
7. Kirkjan á Harðsteinabergi.
— Þessi staður hefur líklega ver-
ið vestan Eiríksfjarðar, þar sem
Dýrnes hét. Ivar nefnir líka
Dýmeskirkju og Brattahlíðar-
kirkju, en þá á það ekki vel við
að segja að hún eigi allan Mið-
fjörð. Hennar verður því að leita
lengra inni í landi. Og “sólar-
fjöllin” ætti að benda til þess.
Dr. Bobe hefur líka giskað á að
Sólarfjöll muni vera þar sem nú
heitir Nimasarnak, inst í Eiríks-
firði.
10. ísafjarðarkirkja er nefnd
næst, t og er þá einkennilega
hlaupið yfir rétta röð. Þessi kirk-
ja hefur sennilega staðið vestan
fjarðar; þar voru nokkrir bæir,
er hafa átt erfitt um kirkjusókn
að Garðanesi.
11. Hvalseyjarfjarðarkirkja
hefur verið næst stærsta kirkjdn
landinu. Veggir hennar standa
að mestu enn.
12. Garðaneskirkja í Miðfjörð-
um. Þar var mikil bygð. Kirkjan
hefur sennilega staðið þar sem
nú heitir Isarok fyrir botni Tasí-
usakfjarðar (Kollufjarðar). Þar
gengur fram breitt nes, sem hlýt-
ur að vera Garðanes.
Það er mjög merkilegt að ekki
er getið um neina kirkju í Arsuk-
firði og í fjörðunum þar, en þar
hafa kirkjur eða bænhús hlotið
að vera, vegna þess hvað þar
hefur verið mikil bygð, en örðugt
um kirkjusókn suður á bóginn.
(Þarna nyrst í Eystribygð eru
taldir þessir firðir: Kollufjörður,
Dýrafjörður, Þorvaldsfjörður,
Amlaugsfjörður, Steinsfjörður
og Bergþórsfjörður. (Á þessum
slóðum er Ivigtut). Skrælingja-
sögn hermir að í einum þessum
firði hafi búið prestur og hann
hafi haft dóttir sína inni -lokaða
í kofa á lítilli ey).
—Lesbók.
Jóhann Gunnlaugur Stephanson
Frumherji við Kandahar, Sask.
Hann var fæddur að Auðnum
í Svartárdal í Eyjafjarðarsýslu
8. ágúst 1871; foreldrar hans voru
Stefán Jónsson og Ingibjörg Jó-
hannsdóttir, bæði ættuð úr
Svarfaðardal. Ársgamall fluttist
hann með foreldmm sínum í
Skagafjarðarsýslu, bju-ggu þau
fyrst á Ingveldarstöðum, en síðj
-ar í Keflavík í Hegranesi; á síð-
arnefnda staðnum í 8 ár, en
fluttu til Vesturheims 1883; var
Jóhann þá 12 ára en Magnús
bróðir hans varð síð-ar vel kunn-
ur framkvæmda og útvegsmað-
ur á Winnipegbatni, búsettur í
Selkirk, kvæntur Steinunni Sig-
valdadóttur Nordal, nú látinn
fyrir al-lmörgum árum. Var ávalt
einkar náið samband með þeim
bræðrunum og fjölskyldum
þeirra. Foreldrar Jóhanns sett-
ust að við Íslendingafljót (River-
ton). Brátt fór Jóhann að vinna
við sögunarmylnu við “fljótið”,
þó ungur væri, vann hann þar í
2 sumur. Nokkrurrar tilsagnar
naut hann á vetrum hjá Bene-
dikt Péturssyni, fermdur var
hann af séra Jóni Bjarnasyni, fór
fermingin fram í húsi Jóhanns
Briem á Grund. Árið 1885 nam
Stefán faðir Jóhanns land 3 míl-
ur norðan við Riverton og nefndi
á Reynistað, þar bjug-gu þau
Stefán og kona hans um all-langa
hríð. Brátt fór Jóhann að stunda
fiskiveiðar að heiman. Hann var
á 17. ári er hann fór fyrst norð-
ur á Winnipegvatn til fiskiveiða,
bæði sumar og vetur. Um nokk-
ur ár var hann að fiskiveiðum á
Winnipegvatni, en einnig síðar á
Lake Winnipegosis, — varð hann
-fengsæll og heppinn fiskimaður.
Á þessum árum átti hann heim-
ilisfan-g 1 Selkirk. Þann 26. marz,
1900, kvæntist hann Valgerði
Backman. Voru þau fyrstu hjón-
in, sem séra N. Steingrímur
Thorláksson gifti í Selkirk-söfn-
uði. Á næsta ári keypti Jóhann
bújörð í Clandeboye, og bjuggu
þau þar í nokkur ár. Arið 1905
tók hann heimilisréttarland, þar
sem seinna var nefnt Kandahar, í
Saskatchewan-fylki. Hóf hann
búskap og flutti þangað á næsta
ári og bjó þar stöðugt til ársins
1944, eða 38 ár í alt. Fósturbörn
þeirra Jóhanns og Valgerðar eru:
Edward Laurier Stephanson,
kvæntur Victoríu Austfjörð, bú-
settur í Montreal, og Valgerður
Newham, er ásamt manni sín-
um býr á hinu foma landnámi
Stephansons hjónanna í grend
við Kadahar.
Fyrstu ár landnemans reyna
jafnan á hugrekki og framsókn-
ardug hans, munu þau einnig
hafa reynt á dug og þrek Steph-
ansons hjónanna. Um hríð stund-
aði Jóhann fiskiveiðar á norður
vötnum í Saskatchewan, fjár-
hagsafkomu sinni til eflingar,
en smámsaman fór hagur hans
batnandi, og hin glæsilega breið-
felda bygð gaf miklar vonir og
góðan árangur af iðju manna o-g
erfiði þeirra. Snemma á tímum
urðu þau Stephansons hjónin
samverkamenn frumherja hinn-
ar ungu bygðar að félagslegri
starfsemi, og áttu stóran þátt í
mör-gum málum þeim, er til
heilla máttu verða. Heimili
þeirra varð eitt af leiðandi heim-
ilum þessa þróttmikla umhverfis.
Þau voru meðal stofnenda og
trúfastra unnenda lúterska
safnaðarins í Kandahar; var Jó-
hann -löngum fjárgæzlumaður
safnaðarins og dyggur sam-
verkamaður Dr. Haraldar Sig-
mar, er lengi og vel þjónaði í
Wynyard o-g víðsvegar í íslenzka
umhverfinu þar. Þess utan var
hann oft málsvari kirkjunnar
mála út á við, þjónaði oft sem
erindreki safnaðar síns á kirkju-
þingum, og á margan annan hátt.
Hann var í sveitarstjóm um
hríð, einnig starfandi í Agri-
cultural Society. —
Jóhann var.maður karlmann-
legur 1 lund, kappsmaður, og hélt
Jóhann Gunnlaugur Stephanson
F. 8. ágúst, 1871
D. 23. janúar 1947
fast á hverju máli, er hana lét sig
skifta; ein-arður og hreinn og ó-
myrkur í máli. Að hætti flestra
frumherja mun hann hafa lagt
hart að sér til starfa, var kröfu-
harður bæði við sjálfan sig og
aðra, en drengur hinn bezti,
raungóður o-g fastur í skapi,
maður, er ávann sér traust og
virðingu samferðamanna sinna.
Hann var gæfumaður mikill í
kvonfan-gi sínu, því Va-lgerður
kona hans er kona ágætlega vel
gefin að hæfilegleikum, bæði
líkamlegum og andlegum, og
stóð styrk og trúföst honum við
hlið og studdi hann, jafn-t á
björtum og dimmum dögum til
hinzta æfidags. Er þau fluttu
til Selkirk árið 1944, var hann
maður að heilsu þrotinn, þótt
kjarkur h-ans væri iítt breyttur
og léti sem ekkert að væri.
Á dvalarárunum hér vakti
hún yfir honum með fágætri ná-
kvæmni og innsýni og hugsaði
ávalt um hann og hag hans þótt
sjálf gengi hún sízt heil til skóg-
ar. Þannig mun það og jafnan
verið hafa á langri og farsælli
samfylgd þeirra. Kveðjuat-höfn-
in fór fram þann 28. janúar,
að viðstöddu mörgu fólki þrátt
fyrir kalt veður. Bæði bömin
þeirra, er jafnan höfðu verið
þeim til gleði voru viðstödd út-
förina, við hlið móður sinnar
henni til styrktar.
S Ólafsson.
Borgið Lögberg
Hagnist meira, sparið meira
meðCOCKSHUTT
með
COCKSHUTT heyverkfærum
Fyrir úrvals hey, grænt og laufþétt, fæst oft frá $5.00
til -10.00 meira fyrir smálest en af lélegri tegundum.
Þér getið fengið meiri peninga, eða verðmætara fóður
handa skepnunum, séu réttar reglur viðhafðar varð-
andi slátt og hirðingu. Þetta fæst með Cockshutl hey-
verkfærum, svo sem "15" Tractor Mower og "3" hey-
staflara, eins og myndin sýnir. Önnur heyverkfæri fást
hjá Cockshult svo sem "8” Giant Horse-Drawn Mower,
"Peerless" Sulky Rake of "3" Side Delivery Rake.
ásCÓðí
Wleiri mjóikur
Minni vinnukostnaður
með
C0<H0CtKM*ÍÍÍÍÍtl.
með
• «« arðvænlegri mjólkun aulcn-
Fullkomnari og ?JltaV4i... er svarfMkurfram-
Leitið upplYsm9a
Veljið yður
fullkomin
Cockshutt
verkfæri
CO C h 5 H UTT
Flnnið ábyrgan Cockshutt-saJa
TFORD * *fí3|NA * 4A**AT<*