Lögberg - 25.09.1947, Blaðsíða 7

é
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 25. SEPTEMBER, 1947
_____I______ . 111 .!" » . 1 "3 t - . _
I

Hugþekkt sögu- og ljóðskáld
Efíir prófessor Richard Beck.
I.
Með smásögum sínum, sem
margar hverjar eru með hrein-
asta snilldarbrag, hefir Þórir
Bergsson — Þorsteinn Jónsson,
bankamaður í Reykjavík —
unnið sér virðingarsess í íslenzk
um nútíðarbókmenntum. Hefir
hann gefið út tvö söfn slíkra
sagna, Sögur — 1939 — og Nýjar
sögur — 1944; — í fyrra safninu
eru 22 sögur en 20 í hinu síðara;
höfðu margar þeirra áður birtst
í íslenzkum tímaritum, sér í lagi
í Eimreiðinni, og dregið að sér
athygli unnenda góðra bók-
mennta, enda gat eigi hjá því
farið, jafn vel og sögur þessar
voru úr garði gerðar um efnis-
val, meðferð þess, mál og stíl.
Allt bar því vitni, að þar var á
ferð höfundur gæddur ríkri
smekkvísi og sjálfsvirðingu, lista
maður í sinni grein, er kunni
ágæt tök á mannlýsingum og
lífslýsingum; en það tekst þeim
einum, sem eiga víða útsýn yfir
mannlífið, sálskyggni og samúð
með þeim, sem á vegi þeirra
verða.
Dómarnir um fyrsta smá-*
sagnasafn Þóris Bergssonar
hnigu einnig á einn veg, voru
hinir lofsamlegustu; t. d. fór
Guðmundur Friðjónsson frá
Sandi meðal annars um það
eftirfarandi orðum, en hann
var, eins og kunnugt er, snill-
ingur i smásagnagerð:
“Þórir Bergsson gengur upp
á sinn sjónarhól, í líkindanna
landi, og hefir ávalt frá að
segja því sem er athyglisvert.
Og hann segir vel frá ætíð og
stundum ágætlega”. — Morgun-
blaðið. —
Ummæli þessi eru fjarri því
að vera nokkurt oflof. En snjallri
og hnitmiðaðri frásagnaraðferð
Þóris Bergssonar, samfara inn-
sæi hans, er vel lýst í þessum
orðum Sveins Sigurðssonar rit-
stjóra:
“Og óvenjulega nær frásögn-
in hámarki í einhverju óvæntu
verki að athöfn aðalpersónanna,
og leysir þann hnút, sem allur
aðdragandi hefir verið að reyra
æ fastar og fastar, eftir því sem
elfur atburðanna rann áfram,
jafnt og þétt. Annað einkenni á
smásögum Þóris Bergssonar er
hin íhugula, einstöku sinnum
glettnislega og þó miklu oftar
þunglyndislega rýni hans inn í
hugi og hjörtu fólksins, sem
hann er að sýna okkur í sögum
sínum. Fyrir þessa rýni verða
sögur hans að jafnaði meira en
stundargaman. Þær sýna okkur
sumar inn í völundarhús manns
sálarinnar og opinbera áður
leynda hluti. í því er meðal ann-
ars falið bókmenntalegt gildi
þess, sem eftir Þórir Bergsson
liggur.” — Eimreiðin. —
Síðara smásagnasafn hans
hlaut jafn góða dóma sem fyrra
safnið, enda nýtur frásagnarlist
hans sín víða ágætlega í þessum
nýrri sögum hans, ekki síst sök-
um þeirrar fjölbreytni í sagna-
gerðum, sem þar er að finna, en
í sögum þessum er brugðið upp
mörgum ógleymanlegum mynd-
um úr mannlífinu. Hið sama má
vissul^ga einnig segja um fyrri
sögur höfundar, enda hafa fleiri
en einn íslenzkur ritdómari líkt
smásögum hans í heild sinni við
málverk, svo glöggar og hrein-
um dráttum dregnar eru þær
myndir, sem þar blasa lesand-
anum við sjónum.
En Þórir Bergsson hefir lagt
rækt við fleiri greinar bókmennt
anna en smásagnagerðina, þó að
hann hafi tekið sérstöku ást-
fóstri við hana, og skapað sér
á þeim vettvangi bæði sérstæð-
an sess og langlífi í íslenzkum
bókmenntum. Með skáldsögunni
Vegir og vegleysur — 1941 —
sýndi hann ótvírætt, að hann
var hlutgengur vel í þeirri bók-
menntagrein, þó að þar sé að
vísu eigi um langa skáldsögu að
ræða. Efnið er tekið föstum tök
um; umhverfinu lýst af nær-
færni og glöggskyggni, og þá
eigi síður sögupersónunum, sem
klæðast holdi og blóði veruleik-
ans fyrir augum lesandans; stíll-
inn er fágaður og tilbreytingarík
ur. Og hér lýsir það sér framúr-
skarandi vel, að höfundinum
lætur sú list: að sjá hið stóra í
hinu smáa, algildi hins hvers-
dagslega í mannlífinu. Þess-
vegna hitti dr. Guðmundur
Finnbogason einnig beint í
mark með ummælum sínum
um skáldsögu þessa:
“Hversdagslegir viðburðir: —
viðmót og viðræður samferða-
manna í bíl, andlit, sem bregð-
ur fyrir á leiðinni, landið og
veðrið, skin og skúrir, fuglar í
mó, viðarteinungurinn, sem,
gægist upp úr moldinni, hvers-
dagsstörf og sumargleðskapur
sveitafólksins, örvænting hins
lamaða, gáleysi og stefnuleysi
nautnaþyrstrar æsku, andstæð-
ur fornra dyggða og hálfblindra
nýtízku hugsjóna, — allt verð-
ur þetta að heillandi sögu, þar
sem vegir og vegleysur í sálum
mannanna skiptast á ört og ó-
vænt og gefa lífinu þá stígandi
streitu og lausnar, sem skáldin
ein megna að birta. En þráður
sögunnar verður viðkynning og
viðskipti hins geðþekka mennta-
manns og hinnar ungu, frjáls-
bornu bóndadóttur, sem að lok-
um fiúna samleið út úr vegleys-
unum og hverfa úr sýn með sam-
úð lesandans í fylgd með sér”. —
“Skírnir.” —
II.
Réttilega hefir verið á það
bent, að sumar smásögur Þóris
Bergssonar eru svo ljóðrænar,
að þær nálgast það að vera ljóð
í óbundnu máli. Þarf þá engum
að koma það á óvart, að hann
hefir fengist við ljóðagerð, enda
hafa eigi allfá kvæði eftir hann
birtst á prenti á undanförnum
árum, bæði austan hafs og vest-
an. Og nú er nýlega komið út
kvæðasafn eftir hann, sem ber
hið látlausa heiti, Ljóðakver —
Helgafell, Reykjavík, 1947. —
En þó að ljóð þessi láti lítið
yfir sér, ekki síst á vorri miklu
bókmenntalegu hávaðaöld, eiga
þau það meir en skilið, að ljóð-
elskir lesendur gefi þeim gaum,
því að þar fara löngum saman
hugðnæmt efni og túlkun þess í
geðfelldu og listrænu ljóðformi.
1 safninu eru 41 kvæði, og af
þeim eru 5 þýdd eða endursögð
úr erlendum málum. Á þeim er
sama handbragð smekkvísi *og
fágunar um orðaval og stíl og á
smásögum höfundar, enda eru
ljóð þessi yfirleitt prýðisvel
gerð og sum þeirra snilldarlega.
Verður það sérstaklega sagt um
ýms hin angurblíðu og klið-
mjúku ljóð, þar sem undiralda
hins þunga trega og ljóðrænn
blær máls og bragarháttar renna
saman í listræna heild, eins og
í kvæðinu “Afmælisrósir”, ein-
hverju allra fágaðasta og heil-
steyptasta kvæði bókarinnar:
“Um þessar rósir hefir dauðans
hönd
í húmi nætur strokið fingrum
köldum,
þær drjúpa döfðum, — deyja af
mínum völdum,
er dagur rís á ný um vorsins
lönd.
Ó, að þær stæðu enn á sinni rót,
í árdagsgleði breiddust móti
ljóma
er endurvakin himinloftin
hljóma
í hrifni, — um dags og nætur
tímamót.
Með dauðamóðu dregna yfir sig
þær drekka úr glasi lífsins hinztu
veigar
drjúpandi höfðum. — Rauðar
rósir, feigar, —
af rótum slitnar — til að gleðja
mig”.
Á sömu eða skylda strengi slær
skáldið í mörgum öðrum ljóðum
sínum, með þeirri snilld, að
klökkvi slíkra ljóða hans, undir
straumur hinna djúpu og ein-
lægu tilfinninga, grípur hug les
andans sterkum tökum. Og sá
angurblíði klökkvi lýsir sér eigi
síst í vor- og haustljóðum
skáldsins, því að hann er næmur
fyrir svipbrigðum hinnar ytri
náttúru; hann ann vori og
gróðri, og því verður honum
haustið hið ytra — og haustið í
eigin sál — efni tregaþungra
ljóða. En haustið á eigi síðasta
leikinn, hvort sem augum er
rennt yfir bliknaða akra og föln
aða fold, eða sjónum er beint inn
í sál skáldsins sjálfs, eins og sjá
má glöggt af lokaerindunum í
kvæðunum “Nú fjúka lauf” og
kvæðinu ræðast þeir við skáldið
og haustnæðingurinn:
“En vitum, þar sem virðist
fölnað allt,
og visin lauf og dáinn sumarljómi
og vonlaus auðn og ömurlega kalt
er undirbúið næsta vor og
blómi”.
“Og ég segi: Eg vil bíða,
— en það verður kalt í vetur.
Og hann svarar: Sjálfur áttu
sumar, ef þú leitar betur”.
Eigi hafa heldur veðrabrigði
mannlífsins látið skáldið ó-
snortinn, ekki síst það gerninga-
veður, sem gekk yfir heiminn á
stríðsárunum. Hann yrkir ekki
færri en þrjú snjöll kvæði um
frændur vora Norðmenn, og er
því auðséð, að hörð örlög þeirra
á styrjaldarárnunum hafa geng-
ið' honum nærri hjarta; dáir
hann að vonum hreysti þeirra,
á styrjaldarárunum,
“Haustnæðingur”, en í seinna frelsisást og fórnarlund. Fagur-
Kvæði
Flutt í silfurbrúðkaupi Mr. og Mrs. Magnússonar,
11. maí 1947. Seattle, Washington.
Heiðrum þá sem heiðra ber
hefjum gleði tóna
Silfurbrúðkaup sitjum vér
og signum minni hjóna.
Jón og Guðrún get ég þess
giftustýra knörum
sitja hér í sinni hress
með sigur bros á vörum.
Fram um löndin farsældar
fetuðu brautir valdar
hér hafa böndin hjúskapar
haldið um fjórðung aldar.
Óskir hlýjar útrétt mund
frá okkur bæði og hinum
þeim er helguð þessi stund
af þeirra mörgu vinum.
Það sést ekki á þeirra svip
þreyta deyfð né lúi
hann þótt smíði hraðfleyg skip
hún og stjórni búi.
Heil sértu Guðrún og heill sértu Jón,
hér sé ég ykkur hin velþekktu hjón
umkringd af vinum þið eruð í kvöld
þið átt hafið samleið í fjórðung úr öld.
•
Jón sem að ungur frá ættlandi fór
Ásanna ramefldum líkastur Þór
vinina kvaddi og sviphýra sveit
og sigldi út á hafið í gæfunnar leit.
•
Hamingju dísin í stafninum stóð
sterkbyggða gnoðin um hafflötinn óð
t akkerum létti á eggsléttri höfn
öldurnar sváfu og lokkaði dröfn.
Fæti steig heilum á Leifs heppna láð
hvar lýður áheima af manndómi fjáð
alt, sýndist fram undan brosandi og blítt
þar blasti við sjónum hans fósturland nýtt
Hér var hún Guðrún í fljóða hóp fríð
í framkomu háttprúð í viðmóti þíð
undir eins Jón þegar ungfrúna leit
Ástin hann gagntók, já, brennandi heit.
Líka henni Guðrúnu leist vel á Jón
því laglegur þótti hann í vexti og sjón
tvö hjörtu samtvinnuð urðu sem eitt
því ástina í hamförum stöðvar ei neitt.
Þið hafið gesti og gangandi fætt
grætt marga vini og kjör margra bætt
forsjónin gaf ykkur blessun í bú
bæði í sameining manngildi trú
Þið hafið menningarmálefnum veitt
markverða liðsemd og starfskröftum beitt
seinna meir verður um sagnanna láð
á sögu spjöld frónsbúans nafn ykkar skráð.
Þökk fyrir samfylgd á liðinni leið
lífsbrautin framundan verði ykkur greið
ástin sem gaf ykkur unaðsríkt vor
með aldrinum glæðist við hvert ykkar spor.
Á ferðum til heilla um fjórðung úr öld
með fögnuði minnast þess viljum í kvöld
synir og dætur vors sjálfstæða fróns
signi nú skál þeirra Guðrúnu og Jóns.
J. J. Middal.
lega hafa einnig, góðu heilli, orð
hans rætst á frændþjóðinni
norsku: “í sigri munt þú risa,
sem Dofrafjöll, til hæða!”
Af sömu rótum runninn er sá
lofsöngur hetjulundarinnar, sem
skáldið hefir fengið tilþrifamik-
inn ljóðabúning í kvæðum
“Sverðið”, en fórnarlund kon-
unnar lýsir hann eftirminnilega
í hinu frumlega kvæði “Sigyn”.
Sýna þau, að hann getur einnig
ort prýðileg löng kvæði, þegar
honum býður svo við að horfa.
Svipað má um kvæðið “Hrafn-
ar“ segja, er lýsir einnig aðdá-
un skáldsins á hetjulund þeirra,
sem eiga við köld kjör og ofur-
efli að glíma, og ber því vitni,
að samúð hans nær til málleys-
ingja eigi síður en mannanna
barna. Mynd-auðug eru þessi
kvæði, enda má finna þess næg
dæmi í ljóðum skáldsins, að
honum lætur eigi síður að
bregða upp glöggum myndum
í stuðluðu máli, en óbundnu.
Þá ber og sérstaklega að minn
ast kvæðis höfundar um Jón
Magnússon skáld, sem er hreim
mikil og markviss lýsing á þeim
rpýðimanni og ágæta skáldi, en
þetta er eitt erindið:
“Sá hann sól bjarta. —
Söng ljóð í hjarta,
Guðs gæska og mildi
glóði á hreinum skildi. —
— Aursléttur eigi
eftir skildi á vegi. —
Blá og bleik á vori
blóm gréru í spori”.
Þýðingin á “Lorelei” og end-
ursögnin af “Harmur hafkóngs-
ins” sýna það, að skáldinu bregst
eigi bogalistin í þeirri grein.
Þá er spakleg og göfug lífsskoð
un skáldsins ljósu letri skráð í
kvæðinu “Sóknin mikla”:
“Vor jörð er ung í alheims
stjarnarmergð. —
Ein ögn, — um regindjúp á
þeysiferð. —
Og það er allt í okkar sálir
spunnið,
sem á sér von um líf og sannan
mátt.
— Hver ærleg kennd, — hvert
verk sem vel er unnið,
í veröld hér, er spor í rétta átt”.
“í hverjum huga leyndist þögul
þrá. —
Og þó oss auðnist takmarkinu ná
og tindi vona, — annar hærri
hefur
sig hátt og fjarri — nýrra drauma
svið.
Hver dagur nýr er gjöf, sem
drottinn gefur,
að gera lífið stórt og fullkomið”.
Ljóð skáldsins, eigi síður en
sögur hans, með heilskyggni
þeirra á mennina og mannlífið,
bera því órækan vott, að með
þeirri menningar-viðleitni hefir
hann stigið “spor í rétta átt”„
auðgað þjóð vora að bókmennta-
legum verðmætum.
Eins og sæmir hugþekku og
listrænu efni þessa Ljóðakvers.
er það mjög snoturt að ytra frá-
gangi, prýtt fallegri káputeikn-
ingu eftir Ásgeir Júlíusson,
enda hefir Helgafellsútgáfan
getið sér ágætt orð fyrir vand-
aðan og fagran búning rita
sinna.
Jón er 90 ára, hefir verið
bindindismaður alla ævi. Fjöl-
mennt er heima hjá honum.
— Hverju þakkar þú, Jón
minn, að hafa náð þessum háa
aldri, spyr einn stórstúkumaður.
Eg þakka það bindindis og
reglusemi, svarar Jón. En í þann
mund heyrðist skarkali, brak og
brestir í næsta herbergi.
— Hverskonar læti eru þetta?
spyr stórstúkumaðurinn undr-
andi.
’— ó, þetta er hann faðir minn,
svarar Jón. — Hann lætur alltaf
svona, þegar hann er fullur.
Frá Heklueldi 1947
(Frh. af bls. 2)
En alls urðu landspjöll á 12—130
bæjum. í Fljótshlíðinni var það
ekki einungis, að jörð öll hyldist
vikri, heldur þurru einnig vatns
ból, og lækir, er knúðu rafstöðv-
ar, sem þar eru á flestum bæj-
um, stífluðust. Var þar því
næsta ömurlegt að dveljast, er
allt land var kafið áhndi, menn
og skepnur vatnslaus, og fólk
varð að sitja í myrkri og kulda.
Var því eigi að undra, þótt ugg
og óhug settiað mönnum, enda
hvarflaði það mjög að bændum
þar að slátra öllu sauðfé á einum
12—14 bæjum þegar í stað. Sem
betur fór var horfið frá því ráði,
hvernig sem ræðst að leysa vand-
kvæði manna þar í framtíðinni.
Að liðnum 3—4 fyrgtu dögun-
um tók mjög að draga úr gosinu
um hríð. En hinn 12. apríl hófst
önnur goshviða með mjög miklu
hraunrennsli og áköfum spreng-
ingum, en engu teljandi ösku-
falli. Þriðja goshríðin hófst 26.
apríl með líkum hætti og hin
fyrri.
1 þessum seinni hviðum hafa
einkum gígarnir í toppi fjallsins
og suðvesturöxl þess verið at-
hafnamestir. En hraunrennsli
hefir verið mest úr syðsta gígn-
um í sprungunni á Höskulds-
hjalla. Hefir hraun runnið þaðan
látlaust, þ ó 11 með misjöfnum
hraða hafi verið. En öll aðferð
þessa goss viirðist mjög með lík-
um hætti og fyrri Hekluelda, sem
vér höfum sagnir af.
Um e i n n hlut er þó þessi
Heklueldur sérstæður í sögu ís-
lands. í fyrsta sinn hafa vísinda-
menn getað fylgzt með öllum
atburðum allt frá fyrstu klukku-
stund gossins. Hefir alhliða rann-
sókn á gosinu og öllum áhrifum
þess til lands og sjávar verið
skipulö^ð, undir yfirumsjón At-
vinnudeildar Háskólans og
Rannsóknarráðs ríkisW, og verið
unnið að þeim af kappi, síðan
gosið hófst. Má vænta mikils
árangurs af þeim rannsóknum
bæði um eldgos almennt og ein-
nig hagnýtrar fræðslu. Þá hefir
og mikill straumur ferðamanna
verið að eldstöðvunum bæði í
lofti og á landi.
Niðurlag.
Heklugoshafa ætíð verið talin
til stórviðburða með þjóð vorri.
Er það hvorttveggja, að þau hafa
að öllum jafnaði verið hin stór-
fenglegustu og löngum haft hin-
ar alvarlegustu afleiðingar fyrir
heil byggðarlög eða j a f n v e 1
landsfjórðunga.' Enn er þetta ó-
b r e y 11. Heklueldur sá, er nú
brennur, hefir þegar veitt blóm-
legum byggðum þungar búsifjar,
þótt ekki geri hann meira að,
sem vonir standa til að verði,
þótt ekkert verið fullyrt. Það
mun að vísu ekki hætta á, að
nokkur hluti öskusvæðisins ó-
nýtist að fullu ,en nytjalitlar
munu þær jarðir verða á þessu
sumri og hin nætstu, svo að ekki
sé fastara að orði kveðiði. Fyrr
á öldum hefðu slík spjöll leitt af
sér felli og hungursneyð. En .þess
er nú að vænta, að alþjóð hlaupi
undir bagga með þeim, er fyrir
tjóninu verða, og létti þeim byrð-
arnar, eftir því sem föng eru á.
Fyrr ólu menn í brjósti svo
mikinn ugg við fjallið, jafnvel
þótt þar væri fullkomin kyrrð,
að þegar þeir Eggert Ólafsson
og Bjarni Pálsson gengu á Heklu
fyrstir manna 1750, veitti Ólafur
Gíslason Skálholtsbiskup þeim
þungar átölur fyrir að freista
drottins með slíkri fífldirfsku.
Mundi honum ekki blöskra gál-
eysið nú?
En þótt vér nú getum horft á
hamfarir Heklu úr hæfilegri
fjarlægð oss til augnayndis, meg-
um vér ætíð vera þess minnug,
að “skelfing og dauði” hafa
lengstum verið nátegnd umbrot-
um hennar.
Stígandi.