Lögberg - 20.01.1949, Blaðsíða 7

LÖGBERG, FIMTUDAGINN, 20. JANÚAR, 1949
UM BÆXUR
Eftir STEFÁN EINARSSON
BÆKUR FRÁ NORÐRA — Á AKUREYRI
FYRIR MISSERI síðan bárust mér nokkrar bækur frá útgáfu-
félaginu “Norðri” á Akureyri með þeim tilmælum að ég minntist
þeirra einhversstaðar í blöðum. Og þótt ég leggi það ekki í vana
minn að ritdæma bækur í stórum stíl, þykir mér að þessu sinni vel
þess vert að vekja athygli manna á forlaginu og bókum þess, eigi
aðeins vegna þess að forlagið virðist vera gott þar sem bækur þess
eru tvímælalaust góðar, heldur líka vegna þess að Austfirðingar
virðast standa að forlaginu. Forstjóri þess er Albert J. Finnboga-
son, sonur Jóns Finnbogasonar verts á Seyðisfirði.
Vera má að hin austfirzku
kynni hafi ráðið nokkru þar um
að forlagið hefur prentað bækur
eftir tvo Austfirðinga, góða og
gegna: Helga Valtýsson, gamlan
blaðamenn og kennara, en síung-
an áhugamann þótt hann sé kom-
inn yfir sjötugt (f. 25. okt. 1877)
og Ólaf Jónsson, framkvæmdar-
stjóra Ræktunarfélags Norður-
lands. (f. 23. marz 1895). Helgi
er Loðmfirðingur að uppruna,
en Ólafur fæddur í Freyshólum
á Völlum.
Skal nú fyrst vikið að verk-
um þessara manna.
Helgi Vatýsson vakti fyrst
athygli með litlu ljóðakveri, er
hann kallaði Blýantsmyndir og
kom út 1908. Hann hafði verið í
Noregi við nám, fyrst á kenn-
araskóla 1897—1900, síðan við
leikfimi, söng- og tungumála-
nám í Osló, og við blaðamenn-
sku hafði hann líka fengist þar
(1900). Báru kvæðin vott um
kynni hans af norskum, einkum
nýorskum, menntum, sem voru
á nýnorsku, en það var á þeim
árum engin meðmæli með þeim
á Islandi, því íslendingar skildu
ekki þá og skilja víst tæplega
enn hver styrkur þeim mætti
verða að nákomnustu frænd-
málunum í baráttunni til við-
halds tungu sinni. En í kvæðun-
um var hiti og fjör, og hefur það
síðan loðað við flest það sem
Hclgi hefur hrist fram úr ermi
sér sem blaðamaður, ljóða- og
sagna-skáld. Helgi var mikill
forgöngumaður ungmennafé-
lagshreifingarinnar, stofnaði til
að efla hana Skinfaxa (1907-11),
og hélt úfi Unga íslandi til
menntunar æskulýðnum (1911—
13), auk þess hafði hann verið
ritstjóri Skólablaðsins 1906—08.
Eins og nýnorsku málsmönnun-
um var honum umhugað um að
vekja upp hina fornu íslenzku
vikivaka eftir fyrirmyndum frá
Færeyjum. í því skyni gaf hann
út íslenzka vikivaka og söngleiki
1927.
Á árunum 1933—35 skrifaði
hann okkra sagnaþætti í Eim-
reiðina undir dulnefninu Bjarni
Sveinsson, merkastir þeirra voru
sagnaþættirnir “Á Dælamýrum”
í Eimreiðinni 1934—35.
Sennilega hafa góðar viðtök-
ur þessara greina og þátta vald-
ið því að Helgi réðst í að gefa
út smásögusafnið Væringjar,
smásögur frá ýmsum löndum
eftir einn þeirra. Kom safnið út
hjá “Norðra” á Akureyri 1935.
Þetta eru átta sögur, flestar frá
útivistarárum Helga í Noregi,
(Bergen) sem íslenzkur konsúll
hefði átt að gegna, ef nokkur hef-
ði verið.
SYKUR TOMATA
12% til 14% Sykurefni
Hug:sið yður, sætar
tómötur, með f mörg-
um tilfellum y f i r
12% af sykri, Slfkt
hefir aldrei áður
heyrst. Athugið feg-
urð þessa Avaxtar,
sem oft verður tvö
fet á. lertgd, Smærri
en ven.iulegrar tðmöt-
ur, en sætan og syk-
urefnin gera þennan
á v ö x t einn þann
fullkomnasta, s e m
bekst hefir á síðari
árum; endist iengi og
er s a n n u r herra-
manns matur, bæði
s e m ávaxtamauk.
sðsa og þykksafi. ó-
viðiafnanlegt, Verið á
undan, Pantið stvax,
(pakki 15c póntfrítt)
FRf—Vor stóra 1949
frK og rœklunarbók -
Stcerri en áður
dominion seed house
Georgetown Ont,
Bókin hefst með skissu um
“Falco iscalndicus” ímynd vær-
ingjans, er situr hátt yfir fogla-
geri dýragarðsins í London og
hugsar heim.
Vildfagel har varken bo eller
viv,—
Vildfagel ar dock ett harrligt liv.
Svo fer íslenzka fálkanum og
svo fer væringjanum,—þeir eiga
hvergi heima, fylgja útþrá og
æfintýralöngun sinni, en halda
þó alltaf heim til íslands um
síðir.
Helgi er sjálfur slíkur vær-
ingi, fullur æfintýra og brasks,
og þó forsjá íslendinga þar sem
hann fer, þeir Björn Bergs og
Þormóður Kormáks eru klofn-
ingar af honum sjálfum, hinn
norræni maður og keltinn í per-
sónu hans.
Á fund þessara félaga streyma
íslenzkir æfintýramenn á stríðs-
árunum. “Ásgeir ungi” gáir eigi
annars en að sigla, og hann siglir
þar til að skip hans er skotið í
kaf. En hann horfir í norðvestur
á dauðastundinni, eins og íslenz-
ki hvíti gæðingurinn, sem skot-
inn er í kaf af öðru skipi.
“Hjörleifur” er mjög af öðru
húsi og laus við allan æfintýra-
brag að því er séð verður. Þó
kann hann þá list að fara í felur,
ef menn gera, rekistefnu eftir
honum. Hann vill ekki heim.
Söguhetjan í “Svörtum fjöðr-
um” kemur til þess að týna lífi
sínu, þreyttur á lífinu eftir það
að konan hefur svikið hann. En
hann kemur líka með “Svartar
fjaðrir” í vasanum, er hann les
sér til sálubótar og afsökunar
áður en hann skilur við Garða
og Gröf. Mannlýsingin er ágæt,
og dómurinn um “Svartar fjaðr-
ir” snjall.
Síðasta saga bókarinnar
“Sveinki Salómons” er líka af
einum æfintýramanni er kom til
Noregs og Danmerkur og lék þar
listir sínar. Þetta er maður af
ætt Vellygna-Bjarna, hraðlyg-
inn og fullur af stílgáska, sem
minnir á Heljarslóðarorustu,
Píslarsögu Jóns Þumlungs, Þór-
berg og Hagalín. Ber sagan því
ljóst vitni, hve létt höfundi er
um að bregða sér í annara
manna ham með eftirhermum,
og hve mikill fjörkálfur hann
er, þegar hann vill það við hafa.
Annars lagar stíll Helga sig
mjög eftir efni, er heitur og and-
stuttur, innilegur í alvöru og
sorg, raunsær og hugsær á víxl.
En auðsær er þó skyldleiki höf-
undar við hugsæ skáld frá því
um aldamót, og kemur það enn
betur fram í síðari bók hans,
einkum í hinni rómantísku skóg-
arhöggs-sögu frá Dælamýrum,
sem full er eigi aðeins af dular-
fullum fyrirbrigðum, heldur líka
djúpri nátturukend, sem minnir
á Einar Benediktsson.
Þær tvær sögur, sem enn eru
ótaldar í Vœringjum, gerast báð-
ar heima á Islandi.
“Kreptir hnefar” lýsir síðustu
kijeðju drykkjumanns í Reykja-
vík, manns sem drekkur eins
og hetja og deyr sem hetja.
“A gentleman” segir frá af-
dönkuðum kaupsýslumanni;
hann fer um, og reynir enn að
plata sig á fram með kurt, en
verður lítt ágengt þrátt fyrir
símtöl um hundruð króna á
næstu grösum. Minnir maðurinn
ekki alllíðið á suma flækinga
Hamsuns og uppgerðarlæti
þeirra. Þetta er ágæt saga.
1 bókinni Á Dælmýrum, er
“Norði” gaf út 1947 er smásagan
“Þrír í Lundúnum” skrifuð 1911
og er í nánu sambandi við Vær-
ingja-þætti fyrri bókarinnar.
Þessir þrír í Lundúnum eru
skáldið — Björn Bergs — sjálft,
þá skömmu búinn að gefa út
kvæðakver sitt, austfirzki mál-
arinn (Kjarval) og íslenzki
myndhöggvarinn (Einar Jóns-
son). Alla þessa þrjá dreymdi
drauma stóra, og um skáldið er
þess getið, að “hugur hans var
óvenjuheitur og frjór — á ís-
lenzka vísu. Og viðhorf hans til
lífsins var óslökkvandi eirðar-
laus þrá, sem hann skynjaði eigi
til hlítar . . .”
Já, eflaust dreymdi skáldið
stóra drauma, en í samanburði
við snillingana tvo, Kjarval og
Einar, og í smanburði við ann-
an yngri austfirzkan snilling,
Gunnar Gunnarsson, átti það
ekki fyrir þessum unga sveim-
huga og væringja að liggja að
móta drauma þessa í hina
hörðu mynt margra og stórra rit-
verka.
Til þess var hann eflaust of
fjölhæfur, of fjöllyndur, of lík-
ur Álfi á Vindhæli. í stað þess
gat hann notið lífsins, lifað líf-
inu á ríkara hátt en hinir snill-
ingarnir er voru bundnir á klafa
framleiðlsu sinnar. Hann lagði
land undir fót og lifði undursam-
leg æfintýri sem blaðamaður og
kaupamaður, æfintýri eins og
fundinn við “Skógarbjörninn”
(um 1900), eða blaðamannasigur
eins og “Þegar ég sat um Henry
Ford” (1915—16).
Langmerkust eru þó æfintýri
hans í skauti norskrar náttúru
eins hann lýsir þeim í “Hrím-
skógur” (1918) og í lengsta
kafla bókar: “Á Dælamýrum.”
Á Dælamýrum sekkur hinn ís-
lenzki unglingur eigi aðeins sál
sinni á kaf í norska fjall-náttúru
á öllum tímum árs, og kemur
þaðan endurnærður eins og
maður úr laug. En hann vingast
líka við stórtrén, sem hann hegg-
ur, við björn og réf og við hina
óviðjafnanlegu fugla skógarins,
smáa og stóra, einkum stórfugl-
inn þiður og orra, er á vorin
sökkva sér í ógleymishaf kyn-
hvatarinnar og verða þá að bráð
veiðmönnum eins og Höska
gamla. Kynnin við Höska gamla,
skógarmanninn, veiðimanninn,
sem hvergi unir nema í fjall-
skógunum, verða náin og inni-
leg, ennþá innilegri verða þó
kynnin við Svallaugu, selstúlk-
una, sem er frelsi skógarins
holdi klætt, en reynist líka bund-
in sem tré fast á rótarfótum,
þegar ástin blossar upp milli
hennar og íslenzka væringjans.
En væringjanum halda engin
bönd: hann vill út til íslands.
Miklu síðar (á Akureyri)
þrjónar Helgi framhald aftan á
þessa þætti, en framhaldið jafn-
ast eigi á við hið norska skógar-
æfintýri, sem, eins og áður segir,
er eigi aðeins fullt af djúpri
náttúrukennd, heldu líka dulúð
og myrkri skóganna, og dulr-
ænni reynslu skógarbúa.
Frá Noregi er smásagan “1
Sílóam” um ofsatrú hins tungu-
talandi Fíladelfíu-safnaðar í
Vestur-Noregi.
Islenzku sögurnar munu flest-
ar skrifaðar eftir að höfundur
flutti frá Reykjavík, en hann
yarð kennari við Reykjaskóla í
Hrútafirði 1930—32, við Núps-
skóla ( Dýrafirði ^932—35 og
það ár fór hann alfari til Akur-
eyrar þar sem hann hefur verið
síðan.
Sumar þessara sagna eru smá-
skissur eins og “Lóa”, sem er
lýsing á skygnri stúlku og miðli
(1932), eins og “Lífið og dauð-
inn”, realistisk minning um jass-
trallandi stúlku sitjandi á kistu
systur sinnar á leið til grafar,
(1933), “Hver sendi þig?” um
máríerluna á glugganum, sem á
svipstunda breytir sorg og sút
herbergisbúa í vonglaðan hug
(1933). Sama má segja um
“Steingerði” með hinar fögru ]
hendur (1940), og drauminn
um “Hið gullna ryk endurminn-
inganna (1939).
Meir af aldarlýsingu, stund-
um með ádeilublæ er í “Vega-
gerðarmenn” (1932—33), “Á
mölinni I og II”, en í báðum
þessum sögum andvarpar höf-
undur yfir flótta manna úr
sveitum í þorp og borgir — á
mölina. Og hann sér misvitru
vegagerðarmannanna, s e m
greiða þessum flótta veg með
bættum samgöngum, og til-
gangsleysi skólanna í sveitinni,
sem áttu að bæta úr útþránni,
en gera þveröfugt.
Annars er líka dulræn smá-
saga í “Vegagerðarmenn” ís-
lenzk hliðstæða við morðsöguna
og draugasöguna á Dælamýrum.
“Jass” og “Grettur” eru báðar
ádeilur í skopformi á viss lífs-
form kaupstaðarmenningarinn-
ar.
Árið 1933 stofnaði Eimreiðin
til samkeppni um verðlauna-
sögu og birti upp úr því verð-
launasögu er nefndist “Aust-
fjarðarþokan.” í sögu þeirri þótti
Helga loðmfrizka “smalaþok-
unni sinni” ekki gert nógu hátt
undir höfði og gerði bragarbót
með þáttum þeim sem hér eru
prentaðir undir því nafni. Þess-
ir impressionistisku þættir
minna mig á “Krarup Kro” eftir
Kielland, og er ekki leiðum að
að líkjast.
Það sést af undanfarandi at-
hugasemdum, að Helga hefur
ekki ávallt líkað við samtíð sína,
einkum upp á síðkastið, og væri
þó synd að segja að hann væri
ádeilugjarn um skör fram. Hitt
má og fyrirgefast manni á stjöt-
safna sögnunum um þessa miklu
tugsaldri þótt han hafi ánægju
af að rifja upp hetjusögur for-
tíðarinnar. Þetta hefur hann
gert með Söguþáttum Landpóst-
anna I-II er úf komu (hjá
“Norðra”?) 1942. Mun það hafa
verið kært viðfangsefni Helga að
ferðalanga og æfintýralegu
göngu-hrólfa, sem oftar en flest-
ir ^amtímamenn þeirra munu
hafa átt íslenzkum hestum og
eigin fótum fjör að launa í bar-
áttu við hina mislynda veðr-
áttu vetrarins á íslandi.
En Helgi var æfintýramaður
eins og póstarnir, og þótt merki-
legt mætti virðast átti hann á
stjötugsaldri enn eftir eitthvert
merkilegasta æfintýri æfi sinn-
ar, en það var að fara á vit hinna
íslenzku hreindýra til sumar-
paradísar þeirra á Vesturöræf-
um, suðvestur af Jökuldal, í
Kringilsár-rana, er verður á
milli Jökulsár á Brú að austan
en Kringilsár að vestan.
En ferðir þessar í Kringilsár-
rana fór Helgi með Eðvarði Sig-
urgeirssyni ljósmyndara haust-
ið 1939, vor og haust 1943 og
sumarið 1944. Voru þeir að
nokkru leyti erindrekar lands-
stjórnarinnar, er styrkti för
þeirra, að nokkru leyti, vóru þeir
studdir til ferðalagsins af bóka-
útgáfunni “Norðri” sem gaf út
bók þá, Á hreindýraslóðum 1945,
er Helgi skrifaði um ferðalögin,
um sögu hreindýranna á Islandi,
og um eyðingu þeirra fram til
þess tíma. Einnig eru í bókinni
tillögur Helga um friðun þeirra
og notkun í framtíðinni, og eru
þessar tillögur í fyrsta sinn reist-
ar á nánum kynnum af hjörð-
inni eins og hún er nú.
Bókin er mjög vel skrifuð og
ber þess merki að Helgi nú sem
fyrr er hvergi nær eðli sínu
heldur en uppi á öræfum í sam-
félagi við náttúruna. Slík snert-
ing við móður náttúru snýr hon-
um að jafnaði í hrifinn dulspek-
ing, og skiftir engi máli hvort
náttúran er skógarnir norsku
eða íslenzku öræfin.
Bókin er prýdd hinum fegur-
stu og fróðlegustu myndum af
hreindýrunum og af háfjalla-
náttúrunni, þar á meðal prýði-
legar myndir af Snæfelli. Gott
kort af öræfunum fylgir bókinni.
Framhald
EINN HEIMA
(Héraðslýsing)
Hef ég mest í hug að freista
hér í nœði, yrkja kvæði.
Enda veit ég engan geta,
orkað neinu, ef hvergi reynir.
Skáldin góðu skygnast óra
skilningsleið og vandann greiða.
Líklegt er ég lágstíg geri
lukkuskref í mínu stefi. *
Hvað skal segja, ég veit eigi,
oftast ráðin finnast bráðum.
Helzt er hverju barni að byrja,
bratta göngu í smááföngum.
Lít því núna laust um túnið,
Ijósan fífublett og þýfi,
sé ég fyrst á svæði nyrzta,
sem er brotið Enniskoti.
Áfram senn ég augum renni,
eftirtektin nærist blekkta.
Brúnum renndar breiðar lendur
blasa við frá öllum hliðum.
Undra þétt sjást álfa klettar,
á þeim standa beggja handa,
seiða duldum söng og mildum,
sanna boða forna skoðun.
Lengi hljóður hlusta á seiðinn.
Hugsun vaknar, stjarfinn slaknar.
Sé í anda opnin standa,
Eiríkshól, og fleiri bólin.
Litaskrúðið skrautíbúða,
skærar logar regnsins boga.
Inn að stika ég þó hika,
oft í vanda mennskir standa.
Lít ég við, og sjónarsviðið,
sífelt stækkar, brúnin hækkar.
Borgarvirki, ímynd orku,
undrum lýsir, minjar hýsir,
óravegi arma teygir
—öfga bindur fólskra vinda—
inn að breiðum Arnarheiðar
út á sanda Húnastrandar.
Töframyndir múlu og tinda
Miðhóps víða flötinn prýða,
Ijóst þær tíðum lognið blíða,
laðar fram í sólskins ramma.
Þing og Ásar enn við blasa,
út um Skaga og Vatnsneshaga.
Byrgja nær ein brúnin stóra
bezta fundinn Ingimundar.
Fjöllin hringinn hér í kringum,
halda vörð um byggða svörðinn,
leyfa mynd til augnayndis,
yfir sjóinn Húnaflóa.
Eiríksjökuls íss að þökum,
einnig greiða sjónarleiði.
Séð því geta menn og matið
margan þátt í landsins háttum.
Þessi fjöll, með fögrum hjöllum,
fjölda tinda, rósir linda,
hrikafléttum hárra kletta,
hlýleg skörðin fagurgjörðu,
þröngra dala, bekki og bala,
blómaskraut í urðalautum—
bröttu fjöllin, fremst af öllu,
fagurt gera þetta hérað.
Nú er löngu lokið göngu
—Ijómi frœgðar einn til þægðar—
Ásmundar, sem upp nam bera
alt sitt gull um voðafúlla
hamrasveipi á himingnýpu,
hélt þar seiminn lengi geymast.
Klettaflugið kappadugur
kaus ei neinn að reyna seinna.
Núpur mætur, gulls er gætir,
geymir nafn hans aldasafni.
Fellin önnur, karla og kvenna, <2
kalla minning framliðinna.
Nefna sæmir nokkur dæmi:
Nœst að muna Spákonuna,
Jörund, harla hraustan karlinn,
harðan Sóta beint á móti.
Eygja menn, sem úti finna
yndisgrunn í náttúrunni,
meriklega marga vegu
mikla sýn frá koti mínu.
Auðna veiti öll þess breyting
útsýn geti samræmst betur.
Vænum skal það Víðidálnum
verða hrós, ef ég má kjósa.
SIGVALDI JÓHANNESSON,
Enniskoti, Víðidal, Hvs.
1) þ, e, Vatnsdalinn
2) Urðarfell
Sandfell
Selfell
Spákonufell
Asmu ndarn úpu r
Rauðkollur
Jörundarfell
Sötafell eru örnefni
á ýmsum hjúkum I Víðidalsfjalli,