Lögberg - 08.03.1951, Page 3

LÖGBERG, FIMTUDAGINN 8. MARZ, 1951
3
Hugleiðingar um þjóðræknis-
og mannfélagsmól
bornar fram á Miðs-
vetrarmóti Fróns í
Winnipeg, 26. feb. 1951
Eftir VALDIMAR BJORNSON
Flestar ræður fluttar á þjóð-
ræknisþingum eru mjög svipað-
ar. Sjálfsagt finnst ræðumönn-
unum erfitt að komast hjá því
að tala um „gamla landið góðra
erfða“. Þá er venjulega höggvið
í sama far með „ástkæra ylhýra
málið“ — vöndun þess og varð-
veizlu í fjarlægð annarar heims-
álfu. Þetta er alt saman eðli-
legt og óhjákvæmilegt, þó það
sé tilbreytingarlítið frá sjónar-
miði áheyrenda.
Mér fannst það ánægjulegt að
geta breytt til, að nokkru leyti
frá því í síðasta skipti, sem mér
veittist tækifæri að flytja ræðu
a Frónsmótinu, fyrir fjórum ár-
um. Þá var maður rétt að segja
nýkominn frá íslandi eftir fjögra
ára dvöl. Þá lá það beint fyrir
að tala um ástandið á íslandi
stríðsárin, um áhrif langdvalar
erlends setuliðs á land og þjóð,
°g um afstöðu íslands í alheims
málum að stríðinu loknu. Síðan
hafa fleiri heimsótt okkur frá
>.gamla landinu“, og ekki væri
maður að flytja ykkur neitt nýtt
eða spennandi hér í kvöld með
því að minnast á íslandsdvöl
emu sinni enn — sérstaklega
þar sem varla var um komu
þangað að ræða, aðeins tólf daga
heimsókn til Reykjavíkur í júní
°g júlí síðastl.
Kona mín og börn voru á Is-
landi lengur í fyrra sumar,
komu ekki vestur aftur fyrr en
eftir miðjan ágúst. Sonurinn
litli, rúmlega ársgamall þá, lauk
því af samt að læra að ganga
a íslandi. Dæturnar, önnur langt
komin á þriðja ár, hin ekki fimm
ara, veita okkur núna lifandi
dæmi um einn þann erfiðleika,
sem verður okkur tíðrætt á
þjóðræknisþingum — viðhald
íslenzkunnar. Þær skildu ís-
lenzku og töluðu málið að
nokkru leyti áður en farið var
lil ísjands í júní í fyrra. Þegar
hingað var komið aftur þá voru
þær búnar að týna niður ensk-
unni. Nú tala þau bæði íslenzku
°g ensku jöfnum höndum. Og
hvað verður það lengi? Spurn-
i°gin er víðtæk. Þótt dæmið sé
óregið úr einni fjölskyldu, þá
má heimfæra það víða í íslend-
inga-byggðum okkar. Við segj-
Um núna, eins og sagt hefir ver-
ið eiginlega í fleiri áratugi, að
íslenzkan eigi framtíðar lífsvon
a vörum unglinga í þessari álfu
helzt og nærri því eingöngu þar
sem fjölmennar Islendinga-
hyggðir eru — eða þá á úteyjum
°§ afskekktum bóndabæjum.
®n nú eru bóndabýlin okkar
ekki einangruð. Og jafnvel í
Mikley er enskan stöðugt að
sigra. Okkur hjónunum fannst
heimsókn til Mikleyjar fyrir
hálfu öðru ári líkjast því að vera
homin til Bíldudals eða Vopna-
fjarðar — til íslenzks sjávar-
þ°rPs, þar sem báta-útgerð réði
h'fsháttum, og íslenzk tunga og
yenjur ættu sér enn griðastað
1 enskum heimi.
, Yfirhntt nær enskan yfir-
öndinni þegar börnin komast
ut og fara að hitta enskumæl-
andi leikfélaga. Hið gagnstæða
sannaðist með börn okkar á göt-
Um og leikvöllum Reykjavíkur
1 fyrra sumar. Og nú er leikur-
lnn hafinn í hina áttina. Ekki
verður langt komið í barnaskóla
nami fyrr en ísienzkan hverfi
naerri algerlega. Þetta er engin
sPeki. Ekki þarf að segja ykkur
stíðlega frá slíkum staðreynd-
Um- Þetta hefir verið dagleg
reynsla margra ára hjá okkur
er í Vesturheimi, og hjá öðr-
Um þjóðarbrotum, sem reynt
afa eftir megni að halda er-
endu máli við á fjarlægri slóð
mér lá nær að segja, að halda
moðurmáli við á erlendri slóð.
j n nú erum við komin það langt
la fan(fnámsárunum hér vestra
að varla tíðkast lengur að kalla
þá sem ekki eru af íslenzku
bergi brotnir „útlendinga“. Það
þekktist „í mínu ungdæmi", og
vottar fyrir því enn.
Hvert stefna slíkar hugleiðing-
ar sem þessar? Að svartsýnni
iippgjöf og algeru vonleysi í
þjóðræknisbaráttunni er safnað
getur enn slíku liði sem mætt
er hér í kvöjd? Við vonum ekki.
Þeim hefir fækkað ört hér
vestra sem kunna virkilega að
tala íslenzku. Þeim fækkar líka
smátt og smátt, sem hafa gagn
af íslenzkri ræðu og lestri. Við
viljum vera raunsæir. Það þýð-
ir ekkert að skapa okkur nokk-
urs konar vonarheim, sem á
ekkert skylt við veruleikann.
Við endurtökum: „Það kemur
mér enginn ofan í gröf áður en
ég er dáinn“. En við vitum að
málið fer dvínandi sem hlutur
arfs þess er við reynum að varð-
veita í lengstu lög.
Kennslustóll í íslenzku við
Manitoba-háskóla er verðugur
bautasteinn landnámsfrumherja
— slíkra manna sem Ásmundar
Jóhannssonar, og eru þeir marg-
ir aðrir, ungir og gamlir, sem
með honum hafa lyft þessu
Grettis-taki í framkvæmd. En
ef áherzlan eigi nú að leggjast
eingöngu á háskólann í forn-
norrænu, þar með viðurkenn
um vér að íslenzkan sem lifandi
nútímamál eigi lítið eftir vor
á meðal. Kennslustóllinn og alt
sem hann kann að flytja með
sér af uppörfun hjá almenningi
og viðurkenningu hjá þeim
lærðu verður að vera — frá
sjónarmiði Vestur-íslendinga
yfirleitt — aðeins þáttur í þjóð-
ræknisstarfsemi þeirra. Þing
Þjóðræknisfélagsins, sem nú er
hafið, hefir „útbreiðslumál11
dagskrá, nú sem endranær. Það
mál er áríðandi. Starfið verður
að vera víðtækt. Það verður að
vekja áhuga fyrir verðmæti ís
lenzka arfsins meðal þeirra sem
hann nær til. Kennslustóllinn
gæti hjálpað til þess. En við
„stólum“ ekki á hann einan.
Þjóðræknisfélags-deildirnar og
lestrarfélögin verða að hlynna
að. Hið sama gildir um kirkj-
urnar og félögin okkar yfirleitt.
Vestur-íslenzku blöðin okkar
hér í Winnipeg hafa altaf verið
máttarstólpar í þessari viðleitni.
Við verðu mað halda þeim við,
styrkja þau, kaupa og lesa, auka
en ekki veikja afkastamögu-
leika þeirra. Þegar öllu er á
botninn hvolft, þá eru það heim-
ilin sem verða að taka á sig þær
kvaðir, sem fylgja varðveizlu
menningarerfða. Framför í þeim
efnum sem byggist aðeins á
fjölda fundarsamþykkta eða eld-
móða lofræðna er engin fram-
för. „Þar sem við ekkert er að
stríða, þar er eigi sigur neinn að
fá“. Umfangsefnið er nógu erf-
itt. Hver einstaklingur, sem sæk-
ir þjóðræknisþing eða styrkir
þennan félagsskap að máli verð-
ur ekki aðeins að njóta þeirrar
uppörfunar sem stundar stemm-
ing flytur, heldur líka að láta
hönd fylgja máli. Verkin verða
að tala — ekki bara ræðumenn-
irnir.
Að maður minnist aftur á
blöðin okkar, Heimskringlu og
Lögberg. Starfsemi þeirra hefir
altaf verið þýðingarmikil. Það
starf hefir meira gildi nú en
nokkurn tíma fyrr. Einu sinni
var kirkjan aðal-stoð og stytta
í baráttunni fyrir viðhaldi ís-
lenzkrar tungu í Vesturheimi.
Börn fengu kristilega fræðslu —
en sú fræðsla var á íslenzku.
Þjóðræknin og guðræknin héldu
saman höndum. Mér er minnis-
stætt í þessu sambandi þing lút-
erska kirkjufélagsins, sem hald-
ið var í byggðinni okkar fyrir
sunnan, í Minneota, árið 1930.
Ræður voru haldnar á sunnu-
dagsskemmtun, og þá var minnst
meðal annars athafnarinnar sem
einmitt þá daga var að fara fram
á Þingvöllum — Alþingishátíð-
arinnar. Svo voru líka ræður
um bernsku-endurminningar,
og þangað var maður kominn
frá Dakota-byggðinni, sem hafði
verið fyrstu ár sín í Minnesota.
Hann lýsti því ekkert nákvæm-
lega, hafði líkast til verið svona
sex ára þegar foreldrar hans
fluttust. En mér fannst það fall-
egt og einhvern veginn tákn-
rænt, þegar hann notaði aðeins
þessi orð til þess að sýna það
að hann héldi einhverja tryggð
við gömlu byggðina. „Hér“,
sagði hann, „lærði ég bænir mín-
ar. Hér lærði ég:
Vertu, guð faðir, faðir minn,
í frelsarans Jesú nafni.
Hönd þín leiði mig út og inn,
svo allri synd ég hafni“.
Þetta er fallega sagt og hugs-
að. Að maður tali ekki um inni-
hald versins, þá var frásögn
mannsins svo augljóst dæmi
þess hvernig íslenzkan sjálf
varð nærri óaðskiljanlegur þátt-
ur andlega arfsins, sem var svo
hjartfólginn meðal landnáms-
manna hér vestra. Ég verð að
játa það, að sem strák-hnokki
hélt ég að kaþólskan væri tungu
mál. Við höfðum, bæði í bæ og
sveit, íslenzka kirkju, norska
kirltju, sænska kirkju og þýzka
kirkju — þess vegna hlaut í
einföldum barnshuga kaþólsk
kirkja að greina þjóðflokk en
ekki trúarflokk. En nú er kirkj-
an hjá okkur hætt að tala ís-
lenzku, að mestu leyti. Hún boð-
ar nú sinn boðskap á annari
tungu, af eðlilegum og vel skilj-
anlegum ástæðum. Kirkjurnar
okkar eru hættar að vera megin-
stoð íslenzkrar þjóðrækni. Satt
að segja er Þjóðræknisfélagið
nú sá eini félagsskapur, sem hef-
ir það eindregið markmið að
hlúa að viðhaldi tungunnar hér
í landi. Sú staðreynd ætti að
efla hjá okkur fórnfýsi og starfs-
vilja í öllum áformum félags-
ins. Hér ættu ágreiningsefni,
sem eiga rætur sínar að rekja til
annara verkahringa að gleym-
ast í einingu og samheldni um
aðal málefnið — varðveizlu
menningararfsins dýrmæta og
marg-umrædda. Þjóðræknisfé
lagsstjórnin hefir, að mínum
dómi, gengið á undan með góðu
eftirdæmi hvað það snertir.
En, svo að maður víkji að því
a ný, þá eru íslenzku blöðin
Við metum hjálp og velvilja,
og þökkum innilega fyrir. En í
viðhaldi tveggja blaða ættum
við að reyna að vera sjálfbjarga.
Blöðin mundu lifa lengi og í
blóma ef aðeins tíundi hver
maður sem telst til íslenzka
kynstofnsins hér vestra gerðist
áskrifandi — og stæði í skilum
með greiðslu árgjaldsins. Þetta
virðist vera það allra minnsta
sem við getum gert. Ef það held-
ur áfram að kreppa að hjá blöð-
unum okkar, þá finnst mér ekki
ofsagt að við játum að það sé
okkur til háborinnar skammar.
Islenzka stjórnin heiðraði, fyrir
aðeins fimm árum. þessa
traustu þjóna í víngarði þjóð-
rækninnar, Stefán Einarsson og
Einar Páll Jónsson, með því
að bjóða þeim heim, ásamt frúm
þeirra. Okkur ber að þakka þeim
i’yrir velunnið starf í áratugi —
en hólræður bg þakklæti eru
veikir „víxlar“ gegn vaxandi
dýrtíð og minnkandi tekjum.
Við verðum að styrkja blöðin
ef við ætlum okkur að vera
virkilegir stuðningsmenn þeirra
hugsjóna og þess málstaðs, sem
gefið hafa blöðunum sinn til-
verurétt.
---------
Nú er ræðan líklega hátt upp
í það að vera hálfnuð, og það
sem komið er myndaðist sem
nokkurs konar útúrdúr frá því,
sem minnst var á í byrjun. Ég
var að játa það, að kannske
væri þýðingarlaust að vera að
tala við ykkur hér í kvöld um
skamma -dvöl á íslandi í fyrra.
En um leið var ég að láta það í
ljós að mig hálf langaði að tala
einmitt um það. Nú, sem betur
fer, hafa fleiri Vestur-Islend-
ingar heimsótt Island á síðast-
liðnu sumri. Ég get ekki ímynd-
að mér betri leið til þess að efla
þau kynni, sem þurfa að hald-
ast milli okkar hér vestra og
„gamla landsins“, en einmitt
slíkar heimsóknir. Ekki gefst
öllum það tækifæri. Ég komst
í fyrra vegna þess að stórblað,
sem ég vann þá við, sendi mig
um Norðurlönd til þess að semja
greinarflokk. En ég hitti fleiri
Vestur-íslendinga héðan frá
Canada í Reykjavík, og varð
samferða tveimur frá Banda-
ríkjunum, er eiga heima í Chi-
cago. Þeir munu aldrei telja eft-
ir sér það fé sem fór í slíka
ökkar aðal driffjöðrin í allri við- ^rð’JF1!|i;Í__sem,ha£a r,áð. áA^ví
leitni til þjóðræknisviðhalds. Að
styrkja þau og stuðla að eflingu
þeirra er þess vegna lífsspurs-
mál í allri þjóðræknisbaráttunni
hjá okkur. Kirkjan er, af eðli-
legum ástæðum, gengin úr liði
í þjóðræknisstríðinu, og þess
vegna eru nú Þjóðræknisfélagið
og blöðin þau einu öfl, sem
halda skildi fyrir þjóðerni og
máli. Væru íslenzku vikublöðin
okkar horfin, þá væri öllu þjóð-
legu sambandi byggða og
dreifðra einstaklinga slitið, bæði
inn á við og út í frá.
Alþingi íslands hefir gefið
okkur dæmi um það, hvernig
beri að meta starfsemi vestur-
íslenzku blaðanna. Það hefir
styrkt blöðin með beinum fjár-
framlögum. Heimaþjóðin á þakk
ir skilið fyrir slíka hjálp. ÍS'
lendingar heima vita, að þjóð-
ræknisstarfsemi meðal niðja
gamla Fróns hér í fjarlægðinni
sé ekki bara þýðingarlaust
skraum. Það vitum við er vér
sjáum útrétta hjálparhönd
stjórnarinnar sjálfrar til lið-
veizlu útgáfu íslenzkra blaða
hjá okkur. Það vitum við líka
í hlýjum kveðjum, sem sendar
hafa verið þessu þingi nú í ár,
eins og oftar. Það vitum við er
við hlýðum á eða lesum um ræð-
ur þær, sem kærkomnir gestir
að heiman flytja hér í Winnipeg
og víða um landsbyggðir — næg
ir í því sambandi að minnast að-
eins á gesti, sem hafa komið á
síðasta misseri — Pálma Hann-
esson, rektor Menntaskólans í
Reykjavík; Alexander Jóhann-
esson, rektor Háskóla íslands;
Herra Sigurgeir Sigurðsson,
biskup yfir Islandi; og síðast sá,
sem hefir nýkvatt ykkur hér
nyrðra og okkur suður í Minne-
sota, Páll Kolka læknir.
mundu aldrei sjá eftir því. Aðr
ir gætu komið því til leiðar, ef
það væri virkilega sett sem
markmið.
Það sem kvartað var um svo
lengi — kulda gagnvart vestur-
förum heima — er löngu horfið.
Sannanir um hið nýja viðhorf
eru margar, í bundnu og ó-
bundnu máli, í orðum og verk-
um. Kanadastjórn sýndi vinar-
þel á höfðinglegan hátt með op-
inberum sjóði til styrktar náms-
mönnum, er kæmu hingað til
lands samkvæmt tilteknum
reglugerðum. Frá Bandaríkjun-
um hafa námsmenn að heiman
fengið styrkveitingar hjá ýms-
um stofnunum, og hefir opin-
beru fé aðeins nýlega verið var-
ið til hjálpar vísindamönnum og
sérfræðingum, er komið hafa
stöku sinnum vegna viðreisnar-
stofnunarinnar — ECA eða
Marhall Plan.
Á meðan ég var á íslandi í
herþjónustu stríðsárin, setti Al-
þingi á stofn námsstyrkjasjóð í
því einu augnamiði að hjálpa
einum Vestur-íslending á ári
hverju að sækja nám við Há-
skóla íslands. Ekki veit ég betur
en að aðeins einn einasti af þjóð-
broti okkar hér vestra hefir
reynt að notfæra sér þetta ein-
staka tækifæri, og eru nærri átta
ár liðin síðan að Alþingi auð-
sýndi þessa rausn. Hitt í fyrra
var sumarnámskeið fyrir karl-
menn og konur sem vildu njóta
þess að læra meir um íslenzka
tungu, sögu, bókmenntir og
menningu við uppsprettulind
þeirra verðmæta, á sjálfu Is-
landi.
Sumarnámskeiðið við Há-
skóla íslands í Reykjavík var
all-sæmilega sótt, þegar reiknað
Framhald á bls. 4
PHONE 724 944
Dr. S. J. Jóhannesson
SUTTE 6—652 HOME ST.
Vi&talstími 3—5 eftir hádegi
J. J. SWANSON & CO.
LIMITED
308 AVENUE BLDG. WINNIPEG
Fasteignasalar. Leigja hús. Út_
vega peningalán og eldsábyrgö,
bifreiðaábyrgð o. s. frv.
Phone 927 538
SARGENT TAXI
PHONE 722 401
FOR QUICK, RELIABLE
SERVICE
DR. E. JOHNSON
304 EVELINE STREET
Selkirk. Man.
Office Hours 2.30 - 6 p.m.
Phones: Office 26 — Res. 230
Andrews, Andrews,
Thorvaldson and
Eggertson
Lö gfrœðin gar
209 BANK OF NOVA SCOTIA BG.
Portage og Garry St.
Phone 928 291
CANADIAN FISH
PRODUCERS, LTD.
J. H. PAGE, Managing Dlrector
Wholesale Distributors of Fresh and
Frozen Fish.
311 CHAMBERS STREET
Office Ph. 26 328 Res. Ph. 73 917
HAGBORGI
■ pnOME 2IS5ip
FUEl/?w
131 M-—
Office Phone
924 762
Res. Phone
726 115
Dr. L. A. Sigurdson
528 MEDICAL ARTS BLDG.
Office Hours: 4 p.m. - 6 p.m.
and by appointment.
A. S. BARDAL
843 SHERBROOK STREET
Selur líkkistur og annast um flt-
farir. Allur útbúnaður sá bezU.
Ennfremur selur hann allskonar
minnisvarða og legsteina.
Skrifstofu talsími 27 324
Heimilis talsími 26 444
Phone 23 996 761 Notre Dame Ave.
Just West of New Matemity Hospital
Nell’s Flower Shop
Wedding Bouquets. Cut Flowers,
Funeral Designs, Corsages,
Bedding Plants
Nell Johnson
27 482
Ruth Rowland
88 790
S. O. BJERRING
Canadian Stamp Co.
RUBBER & METAL STAMPS
NOTARY & CORPORATE SEALS
CELLULOID BUTTONS
324 Smith St. Winnipeg
PHONE 924 624
Phone 21101
ESTIMATES
FREE
J. M. INGIMUNDSON
Asphalt Roofs and Insulated
Siding — Repairs
Country Orders Attended To
632 Simcoe St.
Winnlpeg, Man.
DR. A. V. JOHNSON
Dentist
506 SOMERSET BUILDING
Telephone 97 932
Home Telephonpe 2f,2 398
Talsfmi 925 826 Heimilis 404 630
DR. K. J. AUSTMANN
SérfrœOingur í augna, egrna, nef
og kvcrka sjúkdómum
209 Medieal Arts Bldg.
Stofutími: 2.00 til 5.00 e. h.
DR. ROBERT BLACK
Scrfrœðingur i augna, eyrna, nef
og hálssjúkdómum.
401 MEDICAL ARTS BLDG.
Graham and Kennedy St.
Skrifstofusími 923 815
Heimasími 403 794
ílrosftíl
JEWELLERS
447 Portage Ave.
Branch
Store at
123
TENTH ST.
BRANDON
Ph. 926 885
GUNDRY PYMORE
Limited
Brítish Quaiity Fish Xettino
58 VICTORIA ST. WINNIPEG
Phone 928 211
Manager T. R. THORVALDSON
Your patronage wili be appreciated
Gunnar Erlendsson
Pianist and Teacher
Studio — 636 Home Street
Telephone 725 448
Dr. P. H. T. Thorlakson
WINNIPEG CLINIC
St. Mary’s and Vaughan, Wlnnipeg
PHONE 926 441
PHONE 927 025
H. J. H. Palmason, C.A.
H. J. PALMASON & CO.
Chartered Accountants
505 Confederation Life Bldg.
WINNIPEG MANITOBA
Office 933 587 Res. 444 389 !
THORARINSON & !|
APPLEBY
BARRISTERS and SOLICITORS
4th Floor — Crown Trust Bldg. I
364 Main Street
WINNIPEG CANADA
PARKER, PARKER &
KRISTJANSSON
Barristers - Solicitors
Ben C. Parker. K.C.
B. Stuart Parker, A. F. Kristjansson
500 Canadian Bank of Commerce
Chambers
Winnipeg, Man. Phone 923 561
SELKIRK METAL PRODUCTS
Reykháfar, öruggasta eldsvörn,
og ávalt hreinir. Hitaeiningar-
rör, ný uppfynding. Sparar eldi-
við, heldur hita frá að rjúka út
með reyknum.—Skrifið, slmið til
KELLY SVEINSSON
625 Wall Street Winnipeg
Just North of Portage Ave.
Símar: 33 744 — 34 431
JOHN A. HILLSMAN,
M.D.. Ch. M.
332 MEDICAL ARTS BLDG.
Offlce 929 349 Res. 493 288
DR. H. W. TWEED
TannUeknir
508 TORONTO GENERAL TRUSTS
BUILDING
Cor. Portage Ave. og Smlth St.
Phone 926 952 WINNIFEG
G. F. Jonasson, Pres. & Mán. Dir.
Keystone Fisheries
Limited
Wholesale Distributors of
FRESH AND FROZEN FISH
404 SCOTT BLIC, Sfmi 925 227