Lögberg - 19.04.1951, Blaðsíða 6

6
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 19. APRÍL, 1951
NÓTT
OG
MORGUN
Eftir LYTTON LÁVARÐ
J. J. BtLDFELL. þýddi
Hr. Birnie talaði ekki aðeins frönsku sem inn-
fæddur væn, heldur var öll hans hegðun, hreyf-
ingar og kækir franskir; ekki þó í samræmi við
hegðun fólks, sem tilheyrði hinum betri félags-
skap, heldur meira sérkennilegur og alþýðleg-
ur. Það er ekki hægt að segja, að hann hafi
verið ruddalegur, hann var of þagmælskur til
þess, en hann var auðsjáanlega af ófáguðu fólki
kominn og hafði verið kæruleysislega alinn
upp; íþróttir hans voru allar verklegs eðlis;
hann var afburða reikningsmaður, góður lyfja-
fræðingur og hafði lyfjastofu heima hjá sér;
hann bætti sín eigin föt og hálslín með óvið-
jafnanlegri snild. Philip grunaði hann um að
þrífa skó sína, en það var fordómur. Einu sinni
kom hann að Philip, þegar að hann var að draga
höfuð af hesti á pappír. „Þú hefir fundið þér
verkefnið“, og hann gaf Philip nokkrar bend-
ingar í sambandi við teikninguna, sem að sýndi
að hann þekkti vel til þeirrar listar. Philip, sem
varð hissa á því, reyndi að fá hann til að tala
frekar um teikningar, en árangurslaust. Það
eina, sem hann fékk Birnie til að segja var,
að hann hefði einu sinni verið leturgarfari.
Gawtrey virtist ekki vita mikið um þennan
mann, uppruna hans eða fyrri lífsferil, eða ef
hann vissi það, þá vildi hann ekki um það tala.
Birnie læddist áfram, leynilega og hljóðlega
eins og köttur; félagslyndi átti hann ekki til
— hafði ekki gaman af neinu — drakk mikið,
en var aldrei drukkinn. Það leyndi sér ekki að
hann hafði eitthvert vald yfir Gawtrey — ekki
minna vald, en Gawtrey hafði náð yfir Philip,
en það var annars eðlis. Philip hafði öðlast
einlæga velvild til velgjörðarmanns síns, en
Gawtrey virtist hafa leynilega andúð á Birnie,
og að það glaðnaði yfir honum í hvert sinn
sem að Bimie fór frá honum. Það var vani
Gawtreys að núa saman höndunum á kveldin.
þegar að Birnie fór að taka púnsskálina út úr
skapnum og búa sér til púns, á meðan að Philip
lá á milli svefns og vöku á sóffanum, og talaði
við hann svo klukkutímum skipti, stundum
fram undir morgun, í ham sem var blending-
ur af gosaskap og viðkvæmni, gamansemi og
tilfinningu, sem að til samans gerðu hina lokk-
andi samvist við hann hættulega.
Það var kveld eitt, er þeir sátu þannig sam-
an, að Philip eftir að hlusta á félaga sína minn-
ast þannig á menn og málefni, sagði við hann:
„Gawtrey! það er svo margt í sambandi við
þig, sem að ég skil ekki, svo margt, sem að
mér finnst erfitt að samræma við athafnir þín-
ar og stöðu, sem þú ert nú í, að mig langar til —
ef það er ekki of nærgöngult, að heyra eitt-
hvað um þitt fyrra líf. Mér þætti gaman að
bera það saman við mitt, þegar ég kemst á
þinn aldur; ég get þá litið til baka og séð hvað
ég á þinni fyrirmynd að þakka“.
„Mitt fyrra líf! Jæja, þú skalt fá að heyra
það. Það ætti að kenna þér að varast ásteiting-
arsteina æskunnar — kvenkærleika og óholla
vini“. Svo á meðan að hann var að búa til
púnsið, sem Philip sá að hann bjó til sterk-
ara en vanalega, hóf Gawtrey sögu sína þannig'
,,Saga manns, sem til einskis hefir verið
nýtur".
III. Kapítuli.
„Afi minn seldi göngustafi og regnhlífar í
ofurlitlum ranghala við Exeter Changi; hann
var útsjónarsamur og allmikill spekúlant. Eftir
að hann hafði dregið saman nokkurt fé, fór
hann að lána það til einhvers fátæks ræfils,
sem varð að borga okurverð fyrir íbúð sína og
neyddi hann til að taka helminginn af láninu
út í regnhlífum eða spansreyrstöfum og lét
hann þar á ofan borga 20% í vexti. Með þessu
náði hann fjárhagslegri fótfestu og reis hærra
og hærra í fjárhagsstiganum, unz að hann hafði
safnað 5000£ þegar að hann var fjörutíu ára.
Þá fór hann að hugsa um að gifta sig. Heið-
virður kaupmaður sem rak verzlun sína í
Strand og verzlaði aðallega með álnavöru, átti
einkadóttur, sem erft hafði 3220£ og nokkur
hús í Gills-stræti eftir langömmu sína, og sem
voru leigð til fanta og þjófa, er þó borguðu
leigu sína vikulega. Faðir minn kom sér í vin-
áttu við föður stúlkunnar, gaf honum bend-
ingar með nýja tegund af dropóttu lérefti, kom
honum til að fá einkarétt til að búa það til og
selja og lánaði honum 700£ til að koma þessu
í framkvæmd; og krafði hann svo um pening-
ana þegar verðið á léreftsvörum var sem lægst,
og fékk stúlkuna í stað peninganna, og á þeim
skiptum hagnaðist hann 2520£ auk stúlkunnar.
Afi minn gekk þá í félag við þennan heiðvirða
verzslunarmann og þeir efldu þennan einka-
rétt á léreftinu. Hann eignaðist tvo sonu með
konu sinni, og þegar hann eltist óx metorða-
gimi hans gagnvart sonum sínum, þeir áttu
að verða herramenn — annar þeirra var send-
ur á háskóla, hinn var látinn ganga í herinn.
Afi minn ætlaði sér að verða auðugur áður
en hann dæi; en hitaveiki, sem að hann fékk,
þegar að hann var að innkalla húsaleigu í Giles
stræti, varnaði honum frá því að ná því tak-
marki, og hann skildi eftir sig aðeins 20.000£,
sem var skipt jafnt á milli sona hans. Faðir
minn, skólamaðurinn (hér þagnaði Gawtrey um
stund og saup duglega á púnsinu, og hélt svo
áfram með auðsjáanlegum erfiðleikum), „faðir
minn, skólamaðurinn, var ákaflega siðavandur
maður — hafði á sér almenningsorð og tók mik-
inn og góðan þátt í málum og kjörum manna.
Hann kvæntist ungur, virðuglega. Ég er eina
afkvæmið af því hjónabandi; hann lifði sæmi-
legu lífi, var harðgeðja maður og önuglyndur,
heimilið var óskemtilegt, hann var siðavandur
og harður faðir, og móðir mín dó þegar ég var
tíu ára. Þegar ég var fjórtán ára kom franskur
maður, lítill og aldraður til okkar, hann var
heimspekingur og hafði flúið úr landi sínu sök-
um ofsókna, hann fyllti huga minn með allra
handa kenjum, sem sumar eru þar enn. Þegar
ég var átján ára var ég sendur til St. Johns
College í Cambridge. Faðir minn var nógu vel
efnum búinn til að láta mig njóta betri heimilis-
vistar á skólanum, en hann var að verða ágjarn,
honum fanst að ég væri eyðslusamur, ég væri
að verða að Sizar-þjóni máske til að storka
mér. Það var þá sem ég í fyrsta sinni stóð
andspænis þessari stéttaskipun lífsins, sem að
franski maðurinn hafði verið að segja mér frá.
Sizar; annað nafn á hundi! Ég var svo hraust-
ur, heilbrigður og fjörugur, að það var meira
líf í litla fingrinum á mér, heldur en helming-
urinn af heldri, upphefðar sperruleggja spjátr-
ungunum, sem þar voru, höfðu í öllum skrokkn-
um. Og mér finst oft, hélt Gawtrey áfaram, að
heilbrigði og fjör hafi fyrir mikið að svara!
Þegar við erum ung, þá líkjumst við villimönn-
unum, æskumönnum náttúrunnar, að því leyti
að við leggjum undarlega mikla áherzlu á líkam
lega hreysti og líkamsþjálfun. Hreystiátök mín
og hvatleikur — lyddur, sem ég lumbraði á —
girðingarnar sem að ég hljóp yfir — og róðrar-
samkeppnin sem að ég vann — er það ekki alt
skráð á St. Johns? Þessi afköst mín fylltu huga
minn með yfirgnæfandi meðvitund um mína
eigin yfirburði; ég gat ekki annað en fyrirlitið
þessa auðugu menn, sem að ég hefði getað
fleygt um með því að hnerra á. En þrátt fyrir
það var óyfirstíganlegur þröskuldur á milli mín
og þeirra — „Sizar“ var ekki hæfur félagi fyr-
ir þá lukkulegu, sem að auðurinn blessaði! En
það var einn ungur maður, ári yngri en ég,
af aðalsættum og erfingi að allmiklum eign-
um, sem aldrei sýndi mér þennan heimskulega
uppskafnings gikkshátt, sem ég átti að mæta
hjá hinum; það má vera að ættgöfgi hans hafi
gjört hann kærulausan fyrir vana og siðum,
sem áhrif hafa á þá, sem ófærir eru til að mæta
aðköstum lífsins. Hann var sá villtasti og ærsla-
mesti unglingur, sem á skólanum var —
lampabrjótur — ærslabelgur — áflogahundur
— í stuttu máli fjandans óróaseggur — flínkur,
samt ekki til náms — lítill vexti, holdgrannur,
en hugrakkur eins og ljón. Sameiginlegur vani
dróg okkur saman og mér þótti eins vænt um
hann eins og þó að hann hefði verið bróðir
minn — vænna um hann en bróðir — ég unni
honum, eins og hundur húsbónda sínum. Ég
skýldi honum í öllum okkar svaðilförum með
líkama mínum. Hann þurfti ekki annað en
segja við mig: „Hentu þér í vatnið“ og ég hefði
gert það, og ekki einu sinni gefið mér tíma
til að fara úr treyjunni. í stuttu máli, ég ann
þessum manni eins og að drambsamur maður
ann þeim sem stendur á milli hans og fyrir-
litningarinnar — eins og að vingjarnlegur mað-
ur ann þeim sem stendur á milli hans og ein-
stæðingsskaparins. Svo að maður segi langa
sögu í fáum orðum, þá framdi þessi vinur minn
óhæfu gegn skólareglunum eitt kveld. Það var
gamall skinhelgis hræsnari við skólann, sem
var á heimleið frá tedrykkju-samkvæmi. Þessi
vinur minn ásamt öðrum félaga sínum tóku
þennan mann, bundu fyrir augun á honum,
settu á hann handjárn og báru hann til baka
að húsi, þar sem piparmey, sem hann hafði ver-
ið að elta í tíu ár, bjó, og festu frakkalafið á
honum (hann var í síðum frakka) við dyra-
bjölluna í húsinu og skildu hann þar eftir. Þið
getið ímyndað ykkur hvaða endemis uppþoti
það olli, þegar að maðurinn fór að reyna að
losa sig; gömul vinnukona, sem var í þjónustu
hjá piparmeyjunni, helti öllu sem hún gat náð
í yfir höfuðið á manninum og hrópaði upp:
„Nauðgun og morð!“ Lögreglumenn komu og
leystu manninn og eltu þá sem valdir voru að
verkinu, og sem höfðu verið svo hugsunar-
lausir að bíða álengdar til að sjá hverju fram
færi og njóta gamans af leikslokunum. Nóttin
var dimm og þeir sluppu undan lögreglunni
heim á skólann, en hún elti þá heim að girð-
ingarhliði skólans. Fyrir þetta tiltæki var ég
rekinn af skólanum“.
„En þú áttir engan þátt í þessu“, sagði
Philip.
„Nei, en ég var grunaður og það var borið
upp á mig. Ég hefði getað hreinsað mig af því
með því að segja frá, hverjir þeir seku væru,
en faðir vinar míns var í opinberri stöðu —
harður, drambsamur stjórnmálamaður, sem að
vinur minn var dauðhræddur við. Ef að ég
hefði haldið sakleysi mínu ákveðið fram, þá
hefði ég máske komið rannsókninni í rétta átt.
Mér þótti vænt um að geta sýnt vini mínum
vináttumerki með því að taka ásökun þessa
upp á sjálfan mig fyrir hann. Hann var mér
mjög þakklátur, tók í hendina á mér og sagðist
aldrei skyldi gleyma þessari velgjörð minni.
Ég fór heim með smán. Ég þarf ekki að taka
hér fram hvað faðir minn sagði við mig. Ég
held, að honum hafi aldrei þótt neitt vænt um
mig upp frá því. Stuttu eftir þetta kom föður-
bróðir minn, Pafteinn George Gawtrey, heim
frá útlöndum; hann sýndi mér mikla vináttu,
svo ég fór frá föður mínum (sem mér var nú
orðið ómögulegt að vera hjá) og til hans. Hann
hafði verið mjög tilkomumikill maður — glað-
vær og eyðsluseggur; hann hafði eytt öllu sínu
fé og lifði nú á vitsmunum sínum — var útfar-
inn spilamaður. Ég varð hugfanginn af góð-
lyndi og gamansamri glaðværð hans;' hann
þekkti heiminn vel, og var eins og allir sem
upp á peninga spila, ör á fé, þegar teningarnir
voru honum hliðhollir — sem, ef satt skal segja,
þeir voru oftast, því hann var ekki að hnit-
miða hlutina. Þó að grunur nokkur ætti sér
stað í sambandi við aðferðir hans, þá höfðu
menn ekki komið auga á neitt athugunarvert í
sambandi við þær. Við bjuggum í ágætri íbúð,
kynntumst fólki úr öllum stéttum og nutum
lífisins í fyllsta mæli. Ég burstaði af mér skóla-
rykið og gjörðist eyðsluseggur. Ég vissi ekki
hvernig á því stóð, en í þessu nýja lífsviðhorfi
mínu voru allir mér góðir, og ég hafði skap-
gerð þannig lagaða, að ég var alls staðar vel-
kominn. Ég var bófi, en ærslafullur bófi, en
sú skapgerð er alls staðar velkomin. Ég var
enn sem komið var ekki óráðvandur, en sá
óráðvendnina allt í kringum mig, og það sýnd-
ist þægilegur og skemtilegur vegur, til að græða
fé; og nú mætti ég aftur vini mínum, erfingjan-
um unga. Skólabróðir minn var eins viltur í
Lundúnum, eins og að hann hafði verið í Cham-
bridge, en æsku-illvirkinn, sem var ekki tutt-
ugu ára gamall, hafði nú vaxið upp í fullþroska
þorpara“. Hér þagnaði Cawtrey og á andlitinu
á honum var þungur þykkjusvipur.
„Honum var ýmislegt vel gefið þessum unga
manni — hann var vel skýr, fljótur til og slæg-
ur, og hann komst í mikinn vinskap við föður-
bróður minn. Hann lærði af honum að henda
teningum og raða spilum og borgaði honum
1000£ fyrir kennsluna!“
„Að svíkja? Þú sagðir að hann hefði verið
ríkur!“
„Faðir hans var stórauðugur, og hann hafði
sjálfur ríflegar tekjur, en hann var eyðslusam-
ur, og auðugir menn elska hagnað, ekki síður
en þeir fátæku. Hann hafði enga afsökun, nema
hina veglegu afsökun allra lasta — singyrni.
Þó að hann væri ungur, þá varð hann nokkurs
konar fyrirmynd og þreifst vel á ránherfangi
jafninga sinna sem sóttust eftir þeim heiðri
að vera í félagsskap með honum. Ég hafði nú
séð föðurbróðir minn svíkja í spilum, en ég
tók/það ekki upp eftir honum; en þegar fyrir-
myndarmaðurinn viðhafði svik, og stærði sig
af hagnaði sínum, en gerði gys að varfærni
minni — þegar ég sá hann tignaðann og til-
beðinn, og engan grun falla á hann, sökum
þess að hann var í ætt við stóran hóp af aðals-
fólki, þá varð freistingin fyrir mig mikil, samt
stóðst ég hana ennþá, og það þrátt fyrir að
faðir minn hafði sífelt látið dynja í eyrum mér,
að ég væri til einskis nýtur og að ég kæmist
aldrei hjá örlögum þeim, sem óumflýjanlega
biðu allra slíkra manna. Um þetta leyti felldi
ég ást til stúlku — þú skilur ekki enn hvað það
meinar, sem betur fer. Stúlkan var falleg, og
ég hélt að henni hafði þótt vænt um mig, og
henni hefir máske þótt það — en ég var of
fátækur, sögðu aðstandendur hennar, til að
giftast henni. Við kyntustum og biðum átekta.
Það var góðvild mín til hennar og ásetningur
minn með að verða hennar maklegur sem að
brynjaði mig gegn fyrirmynd þeirri, sem að
vinur minn setti. Ég var nógu heimskur til að
kynna hann Maríu, sem að endaði með því, að
hann tældi hana“. (Gawtrey þagnaði aftur og
stundi við). „Þegar að ég vissi um svikin, skor-
aði ég hann á hólm. Hann neitaði að berjast
við æfintýramann af lágum ættum. Ég sló hann
til jarðar, og svo háðum við einvígi. Upp úr
því hafði ég kúlusár í síðunni, en hann“, bætti
Gawtrey við og néri saman höndunum og hló
kesknislega, „hann varð krypplingur alla æfi!
Þegar að mér fór að batna, þá komst ég aS því,
að vinur minn sem var, og sem var umkringd-
ur vinum og vegsemd í veikindum sínum, hafði
eyðilagt mannorð mitt með því að bera upp á
mig svikin, sem hann sjálfur framdi; og hin
vafasama framkoma föðurbróður míns stað-
festi þann framburð. Vinum hans háttbornum
tókst að hvítþvo nafn hans, og svívirðingar
hans lentu á mér. Þegar að ég komst á fætur,
var föðurbróðir minn breyttur — genginn í
félag með fjandmönnum mínum, og nafn mitt,
ástamál mín, fortíð mín og framtíð, eyðilögð.
Og þá, Philip — þá byrjaði sá ferill, sem að ég
hefi síðan gengið — foringi slæpingja og iðju-
leysingja með þúsundir gerfinafna og ótal við-
fangsefni. Mannfélagið kastaði mér á bug sak-
lausum. En ég hefi hefnt mín á því síðan! hæ!
hæ! hæ!“
Hlátur þessa manns hafði í sér seiðandi
mátt. 1 djúpi tóna hans var hlakkandi hrifning;
þar var engin vonleysis volæðis-hreimur, held-
ur innileg gleðihrifning! William Gawtrey var
gæddur dýrslegu líkamsþreki, sem kom hon-
um til þess að hafa dýrslega ánægju af öllu
sem hann gerði; lífseitrið sem hann drakk í
sig og lifði á var honum til hinnar mestu lífs-
ánægju.
„En hann faðir þinn — vissulega hefir hann
faðir . . .
„Hann faðir minn“, tók Gawtrey fram í,
„neitaði mér um peninga (smáupphæð) sem ég
einu sinni bað hann um, þegar ég á afturhvarfs-
stund ásetti mér að hefja heiðarlega smáverzl-
un. Neitun hans dró úr afturhvarfs kend minni,
hún gaf mér afsökun til þess að halda áfram
á vegi þeim, sem að ég var á — því meðvitund-
in hangir í afsökununum, eins og maður sem
er að drukkna í hálmstrái. En samt lét þessi
harðhjartaði faðir — þessi varasami siðferðis-
prúði peningadýrkari, mann, sem var óþokki
og hann þekkti lítið, narra sig til að leggja fé
í fjárhættufyrirtæki, sem átti að borga honum
50% hagnað. Það var í okurláns-verzlun og
nógu mikið til þess að frelsa hundruð slíkra
manna sem ég var frá tortýming, en hann tap-
aði því öllu. Það var nærri því allt sem að
hann átti; en hann lifir enn og við allsnægtir,
hann getur ekki spekúlerað, en hann getur
sparað: honum stæði alveg á sama þó að ég
sylti, því að hann hefir hina mestu unun af
að svelta sjálfan sig“.
„Og vinur þinn“, spurði Philip eftir dálitla
þögn; „hvað varð um hann og stúlkuna?“
„Vinur minn er lifandi og er orðinn stór-
menni, hann erfði eignir hins tigna föður síns
— óðal mjög gamalt og sem gefur af sér ágæt-
ar tekjur. Vesalings stúlkan! Þú skalt nú heyra
um hana. Við höfum heyrt sögur um fórnar-
dýr, sem hafa verið tæld og dáið á fátækra
heimilum, eða haugum mannfélagsins, iðrandi,
hjartabrotin og ömurlega aðþrengd. Slíkt kem-
ur máske oft fyrir, en það er ekki hið versta,
sem fyrir getur komið. Það er verra, held ég,
þegar hin geðþekku, iðrandi, saklausu fórnar-
dýr, gjörast sjálf táldragendur, þegar þau,
eða hún í þessu tilfelli, eitrast af and-
rúmslofti því, sem hún áður var í og
dró að sér — þegar hún fullþroskast, auð-
mýkist og rotnar ofan í málaða, glitrandi, star-
andi, allsherjar vændiskonu ástand v— sem oft
eyðileggur æskuna með fölsku brosi og fögr-
um loforðum — og verra — verra en allt ann-
að — þegar þær eiga börn — dætur, sem eru
máske aldar upp við þennan lifnað, læstar inni
og haldið til handa einhverjum gráhærðum
saurlifnaðargaur, tilfinninga- og hjartalausum,
nema ef að þungi eða áhrif peningana getur
kallast hjarta. Þetta varð hlutverk Maríu; og
ég óskaði af heilum huga, að hún hefði heldur
dáið í spítalanum! Ástmögur hennar eitraði sál
hennar og fegurð, og þegar að hann var orðinn
þreyttur á henni, útvegaði hann henni annan
ástmög. Þegar að hún var þrjátíu og sex ára
hitti ég hana í París, ásamt dóttur hennar, sem
þá var sextán ára. Ég hafði þá nóga peninga,
var tíður gestur í samkvæmum og hélt mig
eins og herramaður. Hún þekkti mig ekki fyrst,
og gjörði sér far um að kynnast mér, því þú
skalt vita, vinur“, (sagði Gawtrey og vék út
frá þræði sögunnar) „ að ég er ekki með öllu,
sá dauðans ræfill, sem þú gætir haldið að ég
sé með því að sjá mig hér í París — þú
þekkir ekki París, það er sú yndislegasta ólga
í félagslífinu hér, og úrhrökin sýnast oft hafa
yfirtökin. Ég kom hingað þegar friðurinn komst
á og hefi verið hér part úr hverju ári síðan.
Hin miklu umbrot og líf eru sundruð af hinum
mildari yl ríkisreglanna, en ótal ljón eru á
vegi ríkisframtakanna. Sumir halda að veldi
Napoleons sé liðið undir lok — áhrif þess eru
nú fyrst að byrja. Félagslífið er sundurtætt,
frá einum enda til annars, og ég hlæ að þess-
um smásprænum, sem þeir halda að þeir geti
haldið saman. (Þetta er ritað á því tímabili.
sem að ríki Louis Phillip virtist að væri að
komast á laggirnar, en veldi Napóleons að
þverra). „En svo að við snúum okkur aftur að
sögunni, þá segi ég að París er borg æfintýr-
anna — aðkomnir menn og ný andlit vekja
ekki neina undrun eða óþægilega athugun, það
er svo algengt að menn komi hingað í gæfu-
leit, og að menn verði stórríkir á einum degi,
og eyði allri auðlegðinni á einum mánuði, að
það er ekki fengist neitt við að leita uppi veil-
urnar í karaktir manna, nema hjá mönnum
sem tilheyra vissum flokki! Það var eitt af
minniháttar skáldum Grikkja, sem lét gull í
vasa sína svo að hann fyki ekki; — láttu gull
í vasa þína í París og þá getur þú boðið stríð-
ustu stormum lífsins byrginn, já, jafnvel and-
varanum frá Orolushneykslinu gamla!