Lögberg - 29.04.1954, Blaðsíða 7

7
LÖGBERG, FIMMTUDAGINN 29. APRIL 1954
Sumardagurinn fyrsti
Ræða fluit í Sambandskirkjunni í Winnipeg, 22. apríl 1954
Eftir W. J. LÍNDAL, dómara
Oft er talað um, að íslenzkan
sé orðfá í samanburði við ensk-
una, en stundum verður maður
var við hið gagnstæða — orð-
gnótt íslenzkrar tungu. 1 ensku
er alls eitt orð notað fyrir
alla sérstaka daga, það er orðið
„holiday“. En í íslenzku eru
orðin mörg — helgidagur, há-
tíðisadgur, tyllidagur og merkis-
dagur.
1 kvöld ætla ég ekki að tala
um helgidaga, enda eru þeir
sameiginleg eign allra kristinna
þjóða. Ég ætla að tala um ís-
lenzkan hátíðisdag.
Á íslandi eru tveir aðal hátíð-
isdagar: Sumardagurinn fyrsti
og fæðingardagur Jóns Sigurðs-
sonar, 17. júní, sem nú, síðan
árið 1944, er lýðveldisdagur
íslands.
Við Vestur-lslendingar eigum
einnig tvo íslenzka hátíðisdaga:
Sumardaginn fyrsta og íslend-
ingadaginn, og er vanalega
haldið upp á hann 2. ágúst eða
einhvern dag um það leyti. Um
Islendingadaginn þarf ei að
ræða í þetta sinn, en mætti
samt benda á, að við eigum að
halda báðum þessum hátíðis-
dögum við, og við eigum að gera
það einmitt af því að þeir eru
íslenzkir að uppruna en ekki
kanadiskir. Á þessum merkis-
dögum á aðal áherzlan að vera
lögð á það, að við erum Islend-
ingar eða af íslenzku bergi
brotin.
1 kvöld eigum við að færa
okkur í íslenzku sparifötin. Mér
væri ógeðfelt að halda ræðu á
Islendingadagshátíð nema á ís-
lenzku, enda hef ég aldrei gert
það. En að halda ræðu á ensku á
sumardaginn fyrsta er óhugs-
andi.
1 kvöld höldum við sumar-
málasamkomu. Sumarmál tákn-
ar byrjun sumars. Orðið „mál“
hefir sömu merkingu og í orð-
unum, „máltíð“, „í fyrramálið“
o. s. frv.
Sumarmáladagarnir eru síð-
ustu dagarnir á vetri og fyrstu
dagarnir í sumri, en ef um
sumarmáladaginn er talað er átt
við sumardaginn fyrsta.
Að halda upp á sumardaginn
fyrsta er ævagamall siður og á
rót sína að rekja til heiðninnar.
1 fornöld á Norðurlöndum skipt-
ist árið í tvennt, vetur og sumar,
°g hélzt sá siður áfram löngu
eftir að goðatrúin var lögð nið-
ur og jafnvel helzt við enn,
eins og sést í almanökum, bæði
á Islandi og hér. Sumardaginn
fyrsta ber alltaf upp á fimmtu-
úag. 1 bók Þorláks og Ketils,
sem kallaðist „Kristinn réttur“
er þannig skrifað:
„Hinn fimmti dagur viku skal
Vera fyrstur í sumri“.
Sumardaginn fyrsta ber upp á
fyrsta fimmtudag eftir 18. apríl
eða fyrir 26. apríl. Það hefir
ahtaf verið mikið haldið upp á
sumardaginn fyrsta á íslandi og
er hann nú lögboðinn þátíðis-
°g hvíldardagur.
Til þess að skilja sem bezt
það sem stendur að baki þessum
merkisdegi og kemur því til
leiðar að hann hefir fest svo
ójupar rætur í meðvitund þjóð-
arinnar, er nauðsynlegt að fara
langt til baka til goðafræðinnar
i fornöld.
1 fyrstu var þetta blótshátíð,
P- e- a. s. dýrkun goðanna og
veizluhald. Það er athugavert og
gott dæmi hvernig merking orða
getur breytzt, að eftir að kristni
var innleidd kom að því með
i.manum það var litið á
gómlu goðatrúna með andstyggð
og þess vegna breyttist orðið „að
blota“ 0g þýðir nú að bölva.
1 sama má segja um orðið
ragna, sem er skylt orðinu
>>regjn ; sem er , fleirtölu og
Py ir >,goð“ eða „guðir“. Þegar
ag er að einhver sé að blóta
°g ragna þá vitum við, að
mnsta kosti hér vestra, hvað
er att við.
Á heiðnum tímum voru mörg
, a árinu. Eitt var í byrjun
rar> nú október; annað var
um jólin, í enda desember og
byrjun janúar. Bæði orðið „jól“
og hátíðin í sambandi við jólin
voru innleidd í kristna trú. Á
miðsvetrardag, sem er fyrsti
dagur í þorra, var þorrablótið.
Á fyrsta degi í næsta mánuði,
sem kallaður var gói, nú góa,
var gói- eða góublót. Og svo á
sumarmálum var vorblótið og
vorveizlan.
Þótt goðatrúin hafi verið lögð
niður þá eru samt leifar eftir af
þessum fornu siðum, og hafa
sumar flutzt með okkur til
Ameríku. Árið 1902 var félags-
skapur stofnaður í Winnipeg,
sem var kallaður Helgi Magri og
stóð sá félagsskapur fyrir þorra-
blótssamkomunni í mörg ár og
heppnaðist vel. Það er álit
sumra að það sé einmitt þessi
gamla venja að samgleðjast á
þorranum, þegar sól fer að
hækka á lofti, sem kemur því
til leiðar að fólk safnast saman
á miðsvetrarmótum okkar; sem
nú eiga sér stað í sambandi
við hið árlega þing Þjóðræknis-
félagsins.
Á Islandi mynduðust þjóð-
hættir og'siðir, sem eru leifar af
gömlu þorra- og góublótunum og
stóð sami þjóðarandinn að baki
þeim. Þorri er karlkyns og áttu
bændur að fagna fyrsta degin-
um í þorra og að því kom síðar
að þessi fagnaðardagur var kall-
aður bóndadagur. Hann ber
alltaf upp á föstudag, í ár 22.
janúar.
Séra Jónas Jónasson frá
Hrafnagili ritaði afar merkilega
bók um íslenzka þjóðhætti.
Hann dó árið 1918 og honum
entist ekki aldur að láta prenta
bókina, en hún var gefin út
árið 1934. Einn kafli í bókinni
fjallar um hátíðir og merkis-
daga. Um bóndadaginn farast
séra Jónasi orð á þessa leið:
„Eftir fornum munnmælum
átti bóndinn á hverjum bæ að
fara snemma á fætur þennan
dag og ,fagna þorra' eða ,bjóða
þorra í garð‘. Hann átti þá að
fara út í eintómri skyrtunni og
annari brókarskálminni, en
draga hina á eftir sér, en vera
allsber að öðru. Svo átti
hann að hoppa á öðrum fæti
þrjá hringi í kringum bæinn og
viðhafa einhvern formála, sem
nú er líklega týndur, og bjóða
þorra í garð“.
Góa er kvenkyns orð og að
því kom, að fyrsti dagurinn í
góu var kallaður „konudagur“,
(í ár 21. febrúar), og áttu hús-
freyjur að taka sig til og fagna
góunni . Um konudaginn ritar
séra Jónas þannig:
„Þá er í sögnum, að húsfreyj-
ur hafi átt að fagna góu á svip-
aðan hátt og bændur áttu að
fagna þorra, hoppa fáklæddar
þrisvar í kringum bæinn og
heilsa henni við það tækifæri
með þessum formála:
Velkomin sértu, góa mín,
og gakktu inn í bæinn,
vertu ekki út í vindinum
vorlangan daginn“.
Báðir þessir sérstöku dagar
eru tilgreindir í nútíðar alman-
ökum, t. d. í Almanaki Hins ís-
lenzka þjóðvinafélags í Reykja-
vík og Ólafs Thorgeirssonar
almanakinu, sem er gefið út 1
Winnipeg.
Ég er að benda á þessi
gömlu blót á heiðnum tímum og
þjóðhættina, sem rekja rót
til þeirra, og svo þessa sérstöku
daga til þess að sýna hversu
afar mikil áhrif koma vorsins
hefir haft á hugsunarhátt og
venjur þjóðarinnar. Nú eru þess-
ir miðsvetrar — maður mætti
segja vors-vona þjóðhættir að
mestu fallnir niður, en aðal
áherzlan lögð á sumarkomuna
sjálfa, og þá sumardaginn fyrsta.
Séra Jónas Jónasson lýsir há-
tíðisdeginum þannig:
„Sumardagurinn fyrsti var
lengi mesta hátíð á landi hér,
næst jólunum. Enda var það
ekki að furða, þar sem Island er
hart land og hverjum manni
kært áhugamál, að sumarið
komi sem fyrst. Þá var fyrrum
haldið heilagt og messað, en það
var aftekið með tilskiþun 29.
maí 1744 . . . Þá var vant að lesa,
undir eins og komið var á fætur,
en síðan var skammtað ríflega
af öllu því bezta er búið átti
til, hangiket, magálar, sperðlar,
pottbrauð, flot, smér og önnur
gæði. Víða var sent í kaupstað
fyrir sumarmálin til þess að fá
sér í kút, því að þá var oftast
tekið að gerast tómlegt heima .. .
Þá var og annað, sem ekki ein-
kenndi þann dag síður; það voru
sumargjafirnar . . . Nú er þessi
siður að leggjast niður, að
minnsta kosti í kaupstöðunum
og í nánd við þá og útlenda lagið
með jólagjafir að koma í stað-
inn. En svo fátt eigum við Is-
lendingar af þjóðlegum menjum,
að það má ekki minna vera en
haldið sé í það, sem enn er til“.
Nú á síðustu árum er sumar-
dagurinn fyrsti á íslandi aðal-
lega fyrir börnin og þeim eru
gefnar gjafir, svipað og jóla-
gjafir í öðrum löndum. Samt er
þetta annar aðal hátíðisdagur
Islands og er auðskilið af hverju
það er og á vel við að benda á
aðal tildrögin.
1. Island er í jaðri heimskaut-
anna og vetrarmyrkrið því
mikið. Fólk hlakkaði til, þegar
dagurinn fór að lengjast.
2. Á sumardaginn fyrsta var
vorið komið og sól óðum að
hækka á lofti og vakti slíkt mik-
inn fögnuð eftir langan og
strangan vetur. Vor- og sólar-
ljóð íslenzkra skálda eru ekki að
ástæðulausu mörg og fögur og
geymist þessi fagnaðar tilfinning
í hjörtum þeirra hvert sem lífs-
leiðin liggur.
Eiríkur Magnússon, sem
dvaldist í Englandi yfir 40 ár,
var í Cambridge þegar hann orti
um komu vorsins í hrífandi
kvæði, sem hann kallaði, „Vor-
morgun“. Fyrsta versið er á
þessa leið:
„Sólin austrinu í
Bak við árdegis ský
Kveikir upprunans bálandi loga:
Og úr glossandi glóð
Fellur sólstafa flóð
Yfir fjörgyn og heiðríkan boga“.
3. En það, sem aðallega greip
þjóðina fyrr á öldum var vonar-
tilfinningin, sem kom með
hverju vori. Náttúruöfl Islands
eru sterk og erfið viðureignar.
Og svo bættist þar við verzlunar-
einokunin. Fátækt og eymd,
drepsóttir og sjúkdómar — þetta
allt kreppti mest að á vetrum.
Og svo komu móðuharðindin
eftir eldgosin miklu á átjándu
öldinni. Stundum var fóður- og
matarskortur svo mikill að
síðla vetrar dó kvikfé og jafnvel
fólk úr hor og hungri. Allt
virtist leggjast á eitt móti landi
og þjóð, og myndi margur hafa
gefizt upp ef hann hefði ekki
vitað að síðar myndi vora. Þetta
skapaði vonir í hjörtum manna,
svo þessi vordagur varð að von-
ardegi þjóðarinnar.
4. Sumardagurinn fyrsti var
sigurhátíð. Þjóðin hrósaði sigri
yfir andstreymi náttúruafla og
kúgun útlendra þjóða. Sigur
yfir andstreymi og mótlæti og
einkum sigur yfir ranglæti skap-
ar mannkosti. Sá sigur hlúir að
því bezta í fari manna og eykur
þjóðræknistilfinninguna. Það er
ekki eintóm tilviljun að hin síð-
ari gullöld íslands og íslenzkra
bókmennta hófst stuttu eftir
móðuharðindin.
Eitt annað dæmi, Bólu-
Hjálmar Jónsson. Um hann skal
aðeins herma það, sem Jónas
Jónsson segir:
„Hjálmar er skáld íslenzkrar
örbirgðar og hungurkvala“.
Árið 1851 var eitt af örlaga
árum íslands, en þá var þjóð-
fundurinn mikli haldinn og voru
sumir hræddir um að einhverjir
á þingi myndu vilja þiggja boð
Dana en ekki fylgja Jóni Sig-
urðssyni, en allir mótmæltu.
Hjálmar kvað Þjóðfundar-
söng og hrópar til Fjallkonu Is-
lands:
„Þér á brjósti barn þitt liggur,
blóðfjaðrirnar sogið fær;
ég vil svarinn son þinn dyggur
samur vera í dag og gær,
en hver þér annar alls ótryggur,
eitraður visni niður í tær“.
Island hefir gilda ástæðu til
að halda upp á sumardaginn
fyrsta — vordaginn, sóldaginn,
sigurdaginn.
Við Vestur-íslendingar höfum
okkar sumardaginn fyrsta, okkar
sumarmálahátíðir og samkomur
og við eigum að halda þeim við.
1 þessu landi eru tildrögin dá-
lítið öðru vísi en á Islandi, en
samt að mörgu leyti svipuð, og
skal því fara stuttlega yfir þau.
1. Hér er barátta ‘náo engu
síður en á Islandi, en hún er
annars eðlis, nema ef til vill
núna, eftir síðasta heimsstríðið,
þar sem Island er nú á alþjóða-
vegi. Aðal andstæðan, sem við
berjumst móti, eru aðdráttar-
öflin hér vestra, sem allt virðast
ætla að soga í sig. Við erum
hrædd um, að okkar dýru verð-
mæti muni dragast inn í hring-
iðuna og algjörlega hverfa.
2. Ýmsra orsaka vegna, sem
eru óhjákvæmilegar, eru Islend-
ingadagshátíðirnar smátt og
smátt að blandast og týna sín-
um íslenzka blæ. Sumardagur-
inn fyrsti er þess vegna sá eini
alíslenzki hátíðisdagur, sem við
eigum.
Á Islandi eru sæluhús á heið-
um, þar sem ferðamenn fá skjól
frá snjóbyljum og frosti og hvíld
yfir nóttina. Þessi sumarhátíð á
að vera sæluhús eða sælustund
fyrir okkur hér í Vesturheimi.
Þá getum við sem snöggvast
hvílst í baráttunni og samglaðst
yfir sigrum og vel unnu starfi.
Það ætti og vel við, að við hefð-
um á þessari gleðistund yfirlit
yfir það, sem við eigum og um
leið athuguðum viðhorfið og
framtíðina. Þetta gæti verið
nokkurs konar „state of the
union“ íhugun eða það, sem Is-
lendingar kalla „Eldhúsdagur".
3. Sumardagurinn fyrsti á að
vera okkar vordagur — okkar
vonadagur. Vestur-íslenzk skáld
Hefst ekki undan að vinna
fiskinn. Vantar tilfinnanlega
fullkomin hraðfrystihús
Frá fréttaritara Tímans,
Ólafsvík og Sandi.
1 dag mátti heita að hver ein-
asti bátur í Ólafsvík og á Hellis-
sandi kæmi að landi með það,
sem hann gat borið af fiski.
Hlaðafli er og má segja að hafi
verið síðustu þrjá dagana. Geysi-
miklar annir eru nú í þessum
verstöðvum og hefst vart undan
að vinna aflann, bæði vegna
frystihúsaskorts og mannfæðar.
1 gær var afli Ólafsvíkurbáta
mjög mikill og bárust alls á
land 120 lestir af átta bátum.
Aflahæstur var Glaður þann dag
með 19 lestir. Skipstjóri á hon-
um er Jónsteinn Halldórsson.
Afli annarra báta er mest höfðu
var þessi: Fróði 17 lestir, Týr 16
lestir, Víkingur 15 lestir. Dag-
ana áður hafði aflinn og verið
ágætur eða 10—15 lestir á bát.
Hafa nýja loðnu
Engin loðna hefir veiðzt vest-
an Snæfellsness, en loðna hefir
verið flutt að sunnan, og í gær
hafa oft kveðið um vonir vors-
ins, til dæmis Magnús Markús-
son:
„Djúpa lindin lífsins vona
líkn og djörfung jarðar sona
frjálsa, blíða, fagra vor“.
Einnig á hann að vera okkar
sóldagur. Oft kemur fyrir að
svartir skýbólstrar hylja okkar
íslenzku sól, en í dag er hún
björt og vermandi.
4. Þetta er okkar sigurhátíð.
Við höfum, þjóðernislega, oft,
eða eiginlega alltaf átt í vök að
verjast, en samt ekki gefist upp
og höfum því ástæðu til að sam-
gleðjast á þessum degi.
5. Hér, engu síður en á Islandi,
hefir baráttan glætt það bezta í
fari okkar. Hún hefir gert okkur
að betri borgurum þessa lands
um leið og við, sem enn erum
kallaðir synir Islands, viljum
vera það og fögnum yfir því,
höfum reynt að varðveita móð-
Stjórn Áburðarverksmiðju
ríkisins í Gufunesi bauð
f u 111 r ú u m búnaðarþings,
búnaðarþings, starfsmönn-
um Búnaðarfélags Islands
og fleiri gestum að skoða
verksmiðjuna í gær. Létu
gestirnir í ljós mikla ánægju
yfir þessu stórkostlega átaki,
sem gert hefir verið til
hagsbóta fyrir landbúnað-
inn með byggingu verk-
smiðjunnar.
Bændur skoða áburðinn
Fulltrúarnir skoðuðu bygg-
ingar og vélar verksmiðjunnar,
og fylgdust þeir með því, hvern-
ig vatni og lofti var smám saman
breytt í hvítan og fallegan
áburð. Tóku sumir áburðarögn
í hendurnar og skoðuðu vand-
lega þetta hvíta, mjúka duft,
sem á að tryggja bændur gegn
grasleysi í framtíðinni. Fannst
sumum áburðurinn vera fín-
gerðari en æskilegt væri, en
væntanlega stendur það til bóta.
beittu margir loðnu, og var þá
búizt við miklum afla.
Mokfiski í dag
Það reyndist og svo, að mok-
fiski var á bátana, meira en
nokkru sinni fyrr. ekki var þó
búið að vigta af öllum bátunum,
en aflinn yfirleitt talinn 12—20
lestir. Aflahæstur mun Mummi
hafa verið. Er þetta mjög falleg-
ur fiskur, og var lítill munur á
því, hvort beitt hafði verið síld
eða loðnu. Á morgun róa bát-
arnir aðeins með síld. Ágætt
veður er og fæst afli þessi á
venjulegum miðum Ólafsvíkur-
báta.
Trillurnar drekkhlaðnar
Á Hellissandi hefir verið hlað-
afli síðustu dagana og í gær kom
hver bátur að með það, sem hann
gat borið, eða svo mátti heita.
Frá Hellissandi róa fimm trillur
og einn dekkbátur. Stutt er að
fara eða aðeins hálfrar stundar
ferð eða rúmlega það. Trillurn-
ar koma með um sex lestir í
róðri. Bátarnir hafa fengið loðnu
c.ð sunnan í síðustu róðra.
—TÍMINN, 18. marz
urarfinn og færa hann okkur
sjálfum og hérlendri þjóð í nyt.
6. Einmitt af því að þetta er
sú eina sameiginlega hátíð
Austur- og Vestur-lslendinga á
hún að vera há-íslenzk. Það er
gleðiefni að skemmtiskráin í
þetta sinn er al-íslenzk að því
leyti að talað er á íslenzku og
íslenzk ljóð sungin við íslenzk
lög. Hljóðfærin eru auðvitað
allra þjóða eign.
1 kvöld óskum við hvert öðru
gleðilegs sumars. Á sumardag-
inn fyrsta á að gefa gjafir. Sú
bezta og í rauninni hin eina
gjöf, sem við eigum og sem við
getum gefið er viria- og sam-
vinnuhöndin.
Á þessum sumarfagnaði stíg-
um við á stokk og strengjum
þess heit, að helga allt það bezta
sem í eðli okkar býr í þágu ís-
lenzkrar tungu og íslenzkra
menningarerfða.
Vor í lofti — vor í íslenzkum
landbúnaði
Þegar búnaðarþingsfulltrúar
höfðu skoðað verksmiðjuna, var
þeim boðið til kaffidrykkju í
skrifstofubyggingu verksmiðj-
unnar. Vilhjálmur Þór, forstjóri,
formaður verksmiðjustjórnar,
bauð gestina velkomna með
stuttri ræðu. Sagði hann, að nú
væri vor í lofti og gróandinn í
nánd. Væri það mjög vel til
fallið, að verksmiðjan tæki til
starfa á þessum árstíma, þar
sem hún myndi styðja að aukn-
um gróanda í íslenzkri mold.
Nú væri einnig vor í íslenzk-
um landbúnaði, því að áburður-
inn frá verksmiðjunni myndi
auka afrakstur ræktunarlands-
ins og gera bændur óháðari inn-
flutningi á áburði en verið
hefir.
Þá vék Vilhjálmur máli sínu
til bandaríska sendiherrans,
sem var viðstaddur. Án skiln-
ings og aðstoðar Bandaríkjanna
hefði engin áburðarverksmiðja
verið reist. Þetta bæri að þakka
að verðleikum.
Hið ólrúlegasta hefir gerzt
Þorsteinn Sigurðsson, formað-
ur Búnaðarfélags Islands, þakk-
aði viðtökurnar með ræðu. Hann
sagði, að fyrir aldarfjórðungi
myndi enginn hafa trúað því,
að á þessum tíma myndi rísa
upp áburðarverksmiðja á Is-
landi. Þetta ótrúlega hefði nú
gerzt, með byggingu áburðar-
verksmiðjunnar, sem yrði senni-
lega stærsta fyrirtæki þessa
lands.
Þá myndu bændur ekki þurfa
að óttast grasbrest framar, ef
þeir kynnu að bera á, því að
reynslan hefði sannað það ómót-
mælanlega, að rétt notkun til-
búins áburðar gæti tryggt ör-
ugga grassprettu öll sumur,
hvernig sem tíðarfarið væri. Is-
lenzkir bændur ættu að vísu
ýmsa erfiðleika í vændum, en
með áburðarverksmiðjuna að
bakhjalli myndu þeir geta sigr-
að alla erfiðleika, og þeim myndi
takast að tryggja forustuhlut-
verk landbnaðarins á sviði at-
vinnulífsins í framtíðinni.
Hjálmar Finnsson, fram-
kvæmdastjóri verksmiðjunnar,
kvaddi búnaðarþingsfulltrúana
með þakklæti fyrir komuna.
—TÍMINN, 14. marz
Sendið peninga á öruggan hátt
Hvenær, sem þér hafið í hyggju að senda peninga til ættlands
yðar, eða hvar, sem vera vill í Canada, skuluð þér spyrjast fyrir
í The Royal Bank of Canada. Engu máli skiptir um upphæðir,
vér sendum þær á öruggan hátt, vafningalaust og með litlum
tilkostnaði.
Viðskipti yðar eru kærkomin
THE ROYAL BANK OF CANADA
Hveri útibú nýiur irygginga allra eigna bankans,
sem nema yfir $2,675,000,000.
Hver bátur frá Sandi og Ólafsvík kemur
drekkhlaðinn að landi
Áburðarverksmiðjan boðar nýtt vor í
íslenzka Bandbúnaðinum