Lögberg - 01.07.1954, Blaðsíða 2

2
LÖGBERG, FIMMTUDAGINN 1. JÚLI 1954
Maílhías Þórðarson, íyrrverandi rilsljóri:
Áuðæfi hafsins og hagnýting þeirra
Árið 1927 kom út í Kaup-
mannahöín bók eftir Matt-
hías Þórðarson ritsljóra, er
nefndist „Havets Rigdomme
og deres Udnyttelse". Bók
þessari var ágætlega lekið,
bæði af ritdómurum og al-
mennum lesendum, enda var
hún stórfróðleg og prýðilega
rituð Árið 1940 kom hún út í
endurbættri og aukinni út-
gáfu. Hafði höfundur m. a.
aukið við bókina löngum
kafla, er hann n e f n d i
„Havets Rigdomme og deres
Betydning". Nú hefur það
orðið að samkomulagi milli
Matthíasar og ritstjóra Vík-
ings, að þessi hluli bókar-
innar birlist í Víkingi í ís-
lenzkri þýðingu. Kemur rit-
gerð þessi smám saman í
nokkrum næslu blöðum.
Þykir blaðinu það verulegur
fengur, að geta flutt lesend-
um sínum þessa ágætu rit-
gerð. —Ritstj.
SPAKMÆLI
Fyrir heilbrigða er fiskur holl
og góð fæða, en sjúklingar mega
ekki án hans vera.
•—Frank Braham
Óefað mundu fæðast færri
veikluð og ófullburða börn, ef
mæðurnar vissu, hvað fiskur er
heilsusamleg fæða.
—Frú Sinclair
Nokkur inngangsorð
Árið 1929 skrifaði höfundur
þessarar bókar — Havets rig-
domme — skýrslu um ferð til
Mið- og Suður-Evrópu, Pól-
lands, Rúmeníu og fleiri landa.
Til ferðarinnar var stofnað að
tilhlutun „Síldareinkasölunnar“
í þeim tilgangi að athuga mögu-
leika með sölu á síld og öðrum
fiskitegundum í þessum löndum.
Árangur af ferðinni var meðal
annars sá, að ég hneigðist að
þeirri skoðun, að þrátt fyrir
gott veðurfar, frjósöm héruð og
fagurt landslag, væri fólk á
þessum slóðum smávaxið, veiklu
legt og illa útlítandi og yfirleitt
að því er virtist, á lágu menn-
ingarstigi og lifði við mun lakari
skilyrði en fólk í hinum norð-
lægari löndum.
Við að brjóta heilann um,
hvernig á þessu stæði, komst ég
að þeirri niðurstöðu, að orsökin
gæti tæplega verið önnur en sú,
að almenningur hlyti að lifa við
lakara viðurværi en menn, er
ættu heima í norðurhluta álf-
unnar, og þá mundi það helzt
vera veruleg vöntun á fiskmeti
eða sjávarafurðum, er fólk við
strendur Norðursjávarins og
Atlantshafsins ætti auðvelt með
að afla sér og neytti daglega
meira eða minna.
Að ferðinni lokinni hafði ég
orð á þessu við nokkra menn,
er ég bjóst við að gætu ráðið
gátuna, en varð litlu fróðan, sem
í raun og veru getur talizt eðli-
legt. Ég skrifaði nokkrar grein-
ar um málið, þar á meðal í ensk
og svensk blöð og tímarit, og
lét þá skoðun óhikað í ljós, að
neyzla fiskjar væri heilsusam-
leg og ýms efni í sjávarafurðum
væru jafnvel ómissandi fyrir
vöxt og þroska manna og sterk-
ar líkur væru til þess, að fiskur-
inn í hafinu við strendur Norður
Evrópu, væri orsök til þeirra
yfirburða, er norræni kynstofn-
inn hefði yfir fólk í fjarliggjandi
löndum, sem ætti örðugt og
jafnvel ómögulegt með að afla
sér hans, og þar af leiðandi lifði
oft við skort og harðrétti. Marg-
ir létu þá skoðun í ljós, að þessi
getgáta væri ekki ósennileg, en
málið þyrfti að athugast ítar-
lega frá sem flestum hliðum.
Hvernig nokkrir menn og þar
á meðal læknar, er ég hafði rætt
við um málið, litu á það, skulu
hér tilfærð um nokkur dæmi:
I innganginum fyrir hinu
stóra riti „Dansk Fiskeristat“,
sem gefið var út 1935, skrifar
landþingmaður, formaður fyrir
„Dansk Fiskeri Forening“, M. C.
Jensen, meðal annars á þessa
leið: „Fyrir tveim öldum síðan
var fiskmeti aðalfæða alþýðu
manna hér í Danmörku og hafði
verið frá ómunatíð. Það hefur
máske verið orsök til þess, eftir
því sem nokkrir menn fullyrða,
að forfeður okkar voru harð-
gjörir menn, sterkir og hraustir“.
Læknir, dr. med Johanne
Christensen, skrifar á þessa leið:
„Einstöku menn eru þeirrar
skoðunar, að gjörfileiki, þrek og
dugnaður, sem einkennir hinn
norræna kynþátt, sé öðru frem-
ur að þakka neyzlu fiskmetis.
Að mótmæla þessu er ærið örð-
ugt, þegar maður hyggur að því,
að við strendur Atlantshafsins,
Norðursjávarins, á Norðurlönd-
um og íslandi stóð vagga vík-
inga og hraustra og þróttmikilla
sægarpa, er ekki aðeins námu
óbyggð lönd, heldur lögðu undir
sig margfalt fjölmennari lönd og
þjóðflokka. í því sambandi má
einnig minnast þess, að Japanar,
víkingarnir í austri, í „landi
sólaruppkomunnar“, sem mikið
til lifa á fiski og sjávarafurðum,
hafa sýnt mikla yfirburði yfir
nágranna sína á meginlandi
Asíu. — „Matur er mannsins
megin“, segir íslenzkt máltæki,
og það er ekki aðeins söguieg
reynsla, heldur og rannsóknir
vísindamanna, sem færa okkur
fullar sannanir fyrir því, að fisk-
meti er meðal hinna heilsusam-
legustu fæðutegunda“.
I íslenzku vikublaði („Vikan".
maí 1939) er tekið svo til orða:
„I Mývatnssveit má óhikað segja
að þar er yfirleitt stálhraust og
bráðgáfað fólk. Maður hefur
fulla ástæðu til að ætla, að það
sé ekki sízt fiskurinn í vatninu,
sem í aldaraðir, í blíðu og stríðu,
í góðu og misjöfnu árferði og
mikið til hefur verið fæða al-
mennings, hafi haft bætandi á-
hrif, hvað það snertir. Mestur
hluti héraðsbúa hefur dvalið hér
mann fram af manni“. —
Þessi og svipuð ummæli, sem
á síðari árum hafa verið látin í
ljós, sýna berlega, að menn eru
að komast í skilning um það,
hvílíkt verðmæti fiskmeti er í
raun og veru og hve mikla þýð-
ingu neyzla þess hefur fyrir
heilbrigði manna og vellíðan.
Enginn taki orð mín svo, að
alþýða manna hafi ekki um lang-
an aldur haft fullan skilning á
því, hvað fiskurinn væri mikils
virði, holl og góð fæða. í harð-
æri, þegar örðugt var með alla
aðdrætti til lands og sjávar og
lítill var afli, var fiskur oft í
daglegu tali kallaður „Guðs
blessun". sem fólkið sízt mátti
án vera“. Jafnvel þjóðsagnir
herma, að Sighvatur Þórðarson,
einn meðal hinna merkustu hirð
skálda sögualdarinnar, hafi öðl-
ast skáldgáfu sína af því að hann
í æsku í föðurgarði hafi borðað
fisk.
Þar sem hér að framan er
skýrt frá því, að athuganir höf-
undar þessarar bókar á fólki í
Suður-Evrópu hafi gefið tilefni
til þess að ganga úr skugga um
það, að fiskmeti sé ekki aðeins
heilsusamleg fæða, heldur og
fæða, sem ekki má án vera, þá
er það nauðsynlegt að taka fram
flest þau atriði, sem manni virð-
ist að skýri málið.
Það er ekki ófróðlegt að heyra
ummæli tveggja merkra rithöf-
unda, sem skrifa um lifnaðar-
hætti manna og lífskjör á fjar-
lægum stöðum, og engin ástæða
er til að draga í efa, að rétt sé
frá skýrt. Annar þessara manna
er Olav Bang, rithöfundur, og
skrifar hann ritgerð undir yfir-
skriftinni „Havboerne“, um
fiskimenn á vesturströnd Jót-
lands í Hislorisk Aarbog 1919,
en hinn, ritstjóri Berl. Tid.,
Einar Black, skrifar um ferð til
Suður-Evrópu — Rúmeníu — í
blað sitt 18. des. 1939. — „Um
fiskimenn hér á vesturströnd
Jótlands“, skrifar Olav Bang,
„hefur fyrir löngu verið sagt,
að þeir séu fátækir, en þrek-
vaxnir, sterkir og stórir eru
þeir, ötulir og úthaldsgóðir“.
Hann heldur svo áfram og seg-
ir: „Þegar maður athugar hér
ástæður manna yfirleitt, lítur
yfir þorpin, sem teygja sig með
ströndinni og sumstaðar góðan
spöl inn í landið finnst manni
hér yndislegt um að litast. Leggi
maður svo leið sína um aðal-
götuna og gefi gætur að litlu
laglegu húsunum, beggja megin,
með snotrum blómgörðum að
framan og matjurta og ávaxta-
reitum á stórum svæðum að
húsabaki, þykir manni hér vina-
legt og vel um gengið. Það ber
heldur ekki neinn skugga á
myndina að sjá laglegt skóla-
hús og kirkju á fögrum stað og
leikfimisvöll skammt frá þorp-
inu, svo og hreinlega, vel mál-
aða mótor-vélbáta við bryggj-
urnar eða við festar skammt frá
landi, alla af nýjustu gerð, því
að þá er enginn lengur í vafa um
það, að hér líður fólki vel og
unir hag sínum hið bezta.
En taki maður svo tali einn
hinna þægilegu, djörfu og bráð-
hyggnu manna eða hraustlegu
og velklæddu konur, sem verða
á vegi manns, þá kemst maður
ekki hjá því að verða snortinn
af hinum mikla lífskrafti, sem
þessir niðjar hinna fornu vík-
inga eru gæddir, því framfarirn-
ar á öllum sviðum leyna sér
ekki, og manni finnst það ótrú-
legt, en jafnframt ánægjulegt,
hvernig fólk hér fylgist með í
öllu nytsamlegu og uppbyggi-
legu, sem nýir tímar færa með
sér og sterk velvakandi kynslóð
grípur báðum höndum og hag-
nýtir sér“. — Þetta er skrifað
skömmu eftir lok fyrri heims-
styr j aldarinnar.
Tuttugu árum síðar (1939)
skrifar ritstjóri Einar Black, um
ferð sína í Rúmeníu á þessa leið:
— „Þið megið ekki halda það,
að bændurnir í Rúmeníu hafi
fénað, alifugla eða þessháttar á
búum sínum. Alls ekki. Eða hafi
matjurtagarða, eða með öðrum
orðum reki landbúnað eins og
danskir bændur gera. Nei, það
er öðru nær. Með afar frum-
stæðum verkfærum yrkja þeir
jörðina og rækta tvær kornteg-
undir, hveiti og mais. Maisinn
mylja bændurnir og sjóða í poka
lérefti eða baka úr honum
brauð. Þetta er aðalfæða 80%
af íbúum landsins. Afleiðingin
af þessu viðurværi — sem er
bæði slæmt og óhollt, — hefur
eðlilega það í för með sér, að
þjóðin — að bændunum ekki
undanskildum — lifir við sult
og seyru. Húskofunum hjá öll-
um almenningi er hróflað upp af
leir, sem sólin herðir, og flestir
kofarnir eru aðeins með einu
herbergi, en nokkrir með tveim-
ur, gjörsneyddir öllum þægind-
um og skrauti. 1 þessari eins
herbergis íbúð, sem í hæsta lagi
er sem svarar 1/3 að stærð í
hlutfalli við venjuleg herbergi,
sefur að jafnaði öll fjölskyldan,
oft 8 manneskjur, Elzti meðlim-
ur fjölskyldunnar — venjulega
húsbóndinn — lætur fara sem
bezt um sig og sefur á ofninum.
Gluggarúðurnar eru útþandar
dýrablöðrur og teygðar sundur-
skornar garnir. Meira en helm-
ingur íbúanna kann hvorki að
lesa eða skrifa'*. —
Það er þessi ótrúlegi mismun-
ur á menningunni fyrir norðan
og sunnan, milli heimkynna
hinna herskáu víkinga fornald-
arinnar og niðja þeirra og hinna
snauðu vesalinga, niðja þeirra
manna, er lifðu undir handar-
jaðrinum á mestu menntamönn-
um heimins, Grikkjum öðru
megin og Rómverjum hinum
megin, — sem gaf mér tilefni
til þess að athuga, hvernig í ó-
sköpunum þessi mismunur á
lífskjörum manna gæti átt sér
stað. Að viðurværi og lífskjör
almennings í einu hinna frjó-
sömustu landa Evrópu séu eins
og lýst er hér að framan, getur
ekki annað en vakið undrun
þeirra manna, er ókunnugir eru.
En hér er ekki um einstakt land
að ræða. Raddir úr annarri átt,
sem ætla má, að hafi við góð og
gild rök að styðjast, hafa nýlega
látið heyra til sín í merkum víð-
lesnum blöðum og skal hér fljótt
farið yfir sögu.
Páll Ellehöj, yfirlæknir á
Sumatra, vekur athygli manna
á því, að í miðríkjum Norður-
Ameríku sé# fólkið „að „visna
upp“ og fá á sig einkenni og
blæ þeirra manna, er langdvöl-
um lifa inni á meginlahdinu,
jafnframt sem hið gagnstæða á
sér stað við strendur Atlants-
hafsins og Kyrrahafsins.
Svipaðar fregnir berast ann-
ars staðar að. „Hægt og hægt
fækkar fólkinu, það „veslast
upp“, skrifar hinn þjóðkunni rit-
höfundur Geoffrey Growther í
útvarpserindi frá London til
Ameríku: „Ibúum Englands
fækkar hraðfara“, segir hann,
„og haldi það áfram á sama
hátt og það hefur gert í síðustu
áratugi þá nemur fækkunin svo
miklu, að í stað 50 milljóna, sem
íbúafjöldinn er nú, verður hann
ekki meiri en 10 milljónir að 100
árum liðnum; og þess er ekki
langt að bíða, að svipað eigi sér
stað hvað snertir Ameríku.
I Frakklandi er útlitið ennþá
lakara. — 1 Normandí og öðrum
norðlægum sjóhéruðum (fiski-
bæjum), sem bæði hvað viðvík-
ur fólksfjölda og manngildi,
hefur miðlað ríkinu talsverðu
af ungu og ötulu fólki árlega, er
nú orðið ekki nægilegt afgangs
til þess að fylla skarðið annars
staðar. Það hefur komið til tals
að fá fólk frá öðrum löndum,
helzt frá Hollandi, sem hefur
fleira fólk en þörf er fyrir, því
þar fjölgar fólki jafnt og stöð-
ugt. Á síðustu 50 árum hefur því
fjölgað meir en um helming, írá
4 milljónum í 8 milljónir nú. —
Og Holland getur hæglega hjálp
að Frakklandi um 100.000
manns árlega.
Að fá fólk frá Hollandi frem-
ur en annars staðar að, er meðal
annars rökstutt með því, að það
sé ávinningur fyrir þjóðina að
fá úrvalsfólk af norrænum æit-
siofni.
Frá írlandi — hinni „grænu
grösugu eyju“ — er svipað að
segja og ekki betra. Irskur rit-
höfundur, Sván Ó. Faóláin.
skrifar síðastliðið ár meðal ann-
ars á þessa leið: „Við Irlending-
ar höfum verið á hraðfara flótta
frá fósturjörðinni síðan hung-
ursneyðin mikla flæddi yfir
landið á miðri síðustu öld. Á
síðustu hundrað árum hefur
fólkinu fækkað um meir en
helming, frá 6—7 milljónum
niður í 3 milljónir íbúa. Áður
fyrr gátum við kennt Englend-
ingum um allar hrakfarirnar, að
þeir hefðu eyðilagt landið og
sogið úr okkur blóðið, en nú er
það ekki hægt lengur. Árið 1946
höfðum við haft sjálfsstjórn í 251
ár, og þá sýndi fólkstalan að
fólkinu fór sífækkandi. En
hvernig getum við skýrt það, að
fólkinu fækkar ár frá ári. Nátt-
úrlega hefur flutningur fólks af
landi burt mikið að segja, en
það eitt út af fyrir sig er e’kki
ráðning gátunnar“.
„Það getur vel verið“, segir
þessi írski rithöfundur, „að
landsmenn mínir sýni hugrekki
og karlmennsku á vígvellinum,
en t. d. í ástamálum eru þeir
hroðalegar lyddur og ragmenni.
Þeir eiga tæplega svo mikla
sjálfsbjargarviðleitni í fari sínu,
að þeir hafi mannrænu í sér til
að viðhalda hinum dauðvona
ættstofni“.
„Áður en bíóin komu til sög-
unnar“, skrifar höfundur enn-
fremur, „var lítið um skemmt-
anir á vetrum og hafðist unga
fólkið í smáþorpunum þá helzt
við á veitingahúsum eða hímdi
undir húsveggjum og horfði út í
bláinn. En þrátt fyrir allt hef
ég mætur á þjóð minni. — Það
er útlit fyrir, að Irar deyi smátt
og smátt út, en ef svo verður,
mundi heimurinn missa mikið“.
„Fiskur er í orðsins fyllsta
skilningi nú orðinn mikið til að-
eins hátíða- og herramanns-
matur“, skrifar enskur rithöf-
undur. „Meiri hluti þess fiskjar,
sem aflast og fluttur er inn í
landið frá öðrum þjóðum og
seldur er á torginu, fer til hins
betur megandi hluta þjóðarinn-
ar, en hinar dýrari fiskitegund-
ir eru undantekningarlaust not-
aðar til að bera á borð fyrir
gesti á gistihúsum og opinber-
um matsölustöðum. Hversu ör-
lítið brot er það ekki af ungu
kynslóðinni, sem hefur borðað
rækjur, humar, ostrur, og aðrar
þess háttar fiskitegundir, sem á
löngu liðnum tímum, meðal
annarra fisktegunda, var al-
gengur alþýðumatur. Ýms þau
efni, sem eru ómissandi til við-
halds mannlegum líkama eru
ekki notuð lengur, en aðrar fá-
nýtar og jafnvel skaðlegar fæðu-
tegundir eru komnar í staðinn“.
* * *
Menningin hefur náð meiri
þroska norðan til í álfunni en
víðast hvar annars staðar. Saga
Norðurlanda er annað og meira
en saga víkinga og yfirgangs-
manna. Það er saga þróttmikilla
þolinna manna, karla og kvenna;
í baráttunni fyrir tilverunni, að
tryggja sér og sínum viðunan-
leg lífskjör. Norður-Evrópumenn
hafa fremur öðrum rutt braut-
ina, ræktað landið og byggt
það. Þeir hafa sótt verðmæti úr
djúpi hafsins og iðrum jarðar-
innar, dreift framleiðslunni og
flutt hana til fjarlægra landa. I
aldaraðir hefur athafnasvæði
þeirra verið heima og erlendis
og það hefur náð frá hafi til
hafs og heimskautanna á milli.
Norrænt þrek, dugnaður og
framtakssemi, hefur verið dáð
frá ómunatíð .Meðal þúsunda og
aftur þúsunda, manna, sem hafa
rutt brautina og skapað verð-
mæti og rekið atvinnu bæði á
sjó og landi, vil ég taka tvö
dæmi, sem á hvaða tíma sem er,
bæði í nútíð og framtíð, munu
álitin til fyrirmyndar. Fyrra
dæmið er tekið úr söguöld Is-
lands, þar sem greint er frá
ungum norðlenzkum bóndasyni
og tekið orðrétt eins og það,
skrumlaust, blátt áfram, hefur
geymzt greypt á skinnið frá
hendi sagnritarans, og er á þessa
leið:
„Ófeigur hét maður og var
Skíðason. Hann bjó á Reykjum
í Miðfirði. Móðir hans hét Gunn-
laug dóttir Ófeigs úr Skörðum.
Kona Ófeigs hét Þorgerður, hún
var ættstór kona og skörungur
mikill. Ófeigur var spekingur
mikill og ráðagerðamaður. Ekki
var honum fjárhagurinn hægur,
átti lendur miklar, en minna
lausafé.
Ófegiur átti son við konu
sinni, er Oddur hét. Hann var
vænn sýnum og vel mannaður
og lagðist sá orðrómur á, að eng-
inn maður þar í sveitinni væri
betur menntur en Oddur.
Svo fer fram um hríð, þar til
Oddur er 12 vetra. Það var einn
dag, að Oddur kemur að máli
við föður sinn og biður hann
leggja fram fé með sér og hann
vilji fara að heiman. En föður
hans fannst engin ástæða til þess
að hjálpa honum um farareyri.
Daginn eftir tekur Oddur vað '
af þili og veiðarfæri og þar til
fékk hann 12 álnir vaðmáls hjá
móður sinni, er bað honum vel-
farnaðar og gengur Oddur svo
brott. Hann fer út á Vatnsnes
og ræðst í sveit með vermönn-
um, þiggur af þeim hagræði
þau, sem hann þarf nauðsyn-
legast, að láni og leigu. Og er
þeir vissu ætt hans góða, en
hann var vinsæll sjálfur, þá
hættu þeir til þess að eiga að
honum.
Oddur kaupir nú allt í skuld
og er með þeim þau misseri í
fiskveri og er svo sagt, að þeirra
hlutur væri í bezta lagi, er Odd-
ur var í sveit með. Þar var hann
þrjá vetur og þrjú sumur og var
þá svo komið, að hann hafði
goldið hverjum það, er átti, en
þó hafði hann aflað sér góðs
kaupeyris.
Að liðnum þessum þremur ár-
um kaupir hann sér hlut í ferju
og ræðst norður til Stranda og
flytur farma norðan, viðu, hval
og fiska og aflar svo fjár. Nú
græðir hann brátt fé, þar til
hann á einn ferjuna og heldur
nú svo milli Miðfjarðar og
Stranda nokkur sumur og er nú
vellauðugur maður.
Nú kaupir hann hlut í kaup-
fari og ræðst til utanferða og er
nú í ferðum um hríð og tekst
enn vel og karlmannlega, og
verður vel til fjár og mann-
heilla. Ekki líður lengi þar til
hann á einn skipið og mestan
hluta farmsins og er nú enn í
kaupferðum og gerist stórauð-
ugur maður og ágætur. Hann er
oft með höfðingjum og tignum
mönnum utan lands og er vel
virður sem hann var. Nú kaupir
hann annað skip og hafði bæði
í kaupferðum og svo var sagt,
að enginn væri þann tíma í
kaupferðum, sá er jafnauðugur
væri sem Oddur. Hann var og
farsælli (gleggri skipstjóri) en
aðrir menn. Aldrei kom hann
norðar skipi sínu en á Eyjafjörð
og eigi vestar en í Hrútafjörð.
Vinir Odds báðu hann nú að
hætta kaupferðum og gerir hann
það að beiðni þeirra. Hann
kaupir land í Miðfirði, það er á
Mel heitir, eflir þar mikinn bún-
að og gerist rausnarmaðUr í bú-
inu og nú var enginn maður
jafn ágætur, sem Oddur var
fyrir norðan land. Það er sagt,
að enginn maður væri jafn auð-
ugur hér á íslandi, sem Oddur,
heldur segja menn hitt, að hann
hafi eigi átt minna fé en þrír
þeir er auðugastir voru. Oddur
setur nú skip sitt upp í Hrúta-
firði. 1 öllu var fé hans mikið,
gull, silfur, jarðir og gangandi
fé. Oddur bjó að Mel til elli og
naut mikillar virðingar af mönn-
um öllum, er kynntust honum“.
Það er borið fram FEIS-EL
I þessu felast aukin þægindi,
því þessir pappírs-klútar eru
kunnir að mýkt og fara vel
með nefið.
KAUPIÐ
^TaceeUe
VASAKLÚTA
KAUPENDUR LÖGBERGS
Á ÍSLANDI
Gerið svo vel að senda mér sem fyTst greiðslu fyrir
yfirstandandi árgang Lögbergs, kr. 75.00. Dragið
ekki að greiða andvirðið. Það léttir innheimtuna.
Æskilegt að gjaldið sé sent í póstávísun. Þeir sem
eiga ógreidda eldri árganga, eru vinsamlega beðnir
að snúa sér til mín.
SINDRI SIGURJÓNSSON
LANGHOLTSVEGI 206 — REYKJAVÍK