Vínland - 01.03.1903, Blaðsíða 6

Maxim Gorky.
Undarlegt er það en þó satt, að hin stærstu
bókmenta ljós eru sem stendur í höndutn annað-
hvort smáþjóðanna ellegar þeirra þjóða, sem
neðarlega eru í röð menta þjóðanna. Mestu nú-
lifandi skáld heimsins eru á Norðurlöndum og
stærstu skáldsagna höfundarnir, sem nú eru uppi,
eru á líússlandi og Póllandi.
Kússneski skáldrita höfundurinn Leon Tolstoy
er víst af flestum talinn freœstur allra skáldsagna
meistara, sem nú lifa. En Iiann er maður fjör-
gamall og dagar hans eru vafalaust því nær taldir.
Mörgum verður því að leiða getur að því, hver af
lærisveinum hans muni hljóta Elíasar kápuna.
t>eir af yngri skálduuum, sem helzt eru ueftidir
sem “eftirmenn” Tolstoys, heita Anton Chekoff,
Vladimar Korelenko og Maxim Gorky. Allir liafa
menn þessir unnið sór til frægðar með ritum sín-
um, en hinn síðast nefndi er bazt kunnugur orð-
inn öðrum þjóðuin og einkum ensku lesandi
mönntlm. Við bókum hans er tekið með gapandi
gini ogeftir þeim sótt ekki minna en bókutn sjálfs
Kiplings, bæði á Englandi og hér í landi.
Aðal-einkenni þeirrar bókmenta-stefnu, sem
við Tolstoy er kend, er meðaumkunarsemin og
mannúðin gagnvart aumingjunum, öllum þeim,
sem lágt standa í mannfélags stiganum. Tolstoy
er Móses bændalýðsins á Rússlaudi, sein sm ár og
aldir hefur búið við fákunnáttu og þrælkun. Gorky
er sannur lærisveiun Tolstoys og hanu hefur valið
sér yrkisefui ef til vill skör neðar en nokkurn
tíma Tolstoy. Hann lýsir dreggjunum á botni
mannlífsins. Fátæklingunum og ræfluuum í
borgunum og vírkasti manufélagsins gefur hann
sérstaklega gaum. Og af því, er séð verður, virð-
ist tilgangur hans vera sá, að sýna, að eftir alt séu
þessir aumiugjar menn, og afla þeim vina.
Gotky leggur lag sitt við flakkara, húsgangamenn
og betlara til að kyunast tilfinninga líti þeirra, og
hanii kaf'ar til botns á liati siðspiilingar og óláns
til að rannsaka þar sáiarlífið.
Alt fram að siðustu tíð hefur Gorky brúkað
skáldsögu listinatif að flytja með kenniugarsínar,
en nú hefur hann líka tekið leikrita listina í sína
þjónustu. Tvö leikrit hafa nú birzt eftir hann.
Hið síðara er nýútkoinið og er nú á hvers manns
vörum. Ritið heitir “Na Doie” ^á ensku er það
kallað “At the Bottom’\ Niðri á Botni). Leik-
persónurnar eru að mestu leyti flakkarar, betlarar,
prakkarar, utlagarog glæpamenn. Ritið var ný-
legu leikið í Moskva, og er þetta liaft eftir einu
blaðinu þar:
“Leikurinn er söngur; það ersálmur um mann-
legt eðli. Ilann er ba:ði hryliilegur og gleðileg-
ur. ‘Niðri á botninum’sér maður siðspilt og út-
skúfað fólk, og segir við samvizku sína: ‘Það er
dautt: það heftir mist alla tilfinningu.’ Og maður
sættir sig við það og lætur sig engu skifta hveruig
því líður.
“En alt í einu hrekkur maður iipp við þá
óvæntu vitrun, að það er enn lifandi!
“8vo birtist manni undarleg og ósegjanlega
fögur sjön: Niðri í forinni, niðrií óhreinindunum,
ijótleikanum, siðleysiiin, viðbjóðnum; niðri í
dreggjunum— lifir mannssálin samt sem áður.”
Stuttur útdráttur úr þessu skáldriti er á þessa
leið:
Sagan gerist í einum liinum lélegasta og
lægsta gistiskála, þar sem hinir út.skúfuðu aum-
ingjar haí'a aðsetursitt. Forstöðukona gistihússins
er andstyggileg skepna, sem hefur óleytileg ásta-
mök við nrann, sem þar gistir, Yaska Pepiel
að nafni, sem er þjófur og þjófs son. Eu Vaska
ber ást til systur heunar, ungrar stúlku, sem verð-
ur þess vegna fyrir reiði hennar. Maður húsmóð-
urinnar er inesti svíðingur og hún hvetur Vaska
til að “koma lionum úr veginum” á einhvern hátt.
Eitt sinn verður liún áheyrandi ástamála þeirra
V'aska og systur sinnar, og í brjálsæði reiði sinnar
hellir hún sjóðandi vatni yfirhöfuð hemni. Vaska
ætlar þá að drepa hana, én í uppþotinu leggur hatin
í þeas stað mann hennar knífi. Hún kærir hann
þegar um morð til að hefna sln á honum fyrir að
fótum troða ást sina.
Margar aðrar skuggamyndir úr lífinu á gisti-
húsuuum eru sýudar: rifrildi, áflog, drykkjuslark,
fjárglæfrabrögð og þjófnaður.
Svo keraur til þessara ræfla gamaÚ maður, sem
verið liafði fangi í Siberíu. Hann heitir Louka.
ÞesSi gamli förukarl er ljós í ríki myrkranna.
Hann er euginn trúboði eða prédikari; bara lát-
laus, táliaus, góðhjartaður maður, sem er það
eiginlegt. að elska meðbræður sína og hefur sér-
staka hæíileika til að vekja alt gott, sem dáið hef-
ur í hjörtuin manuanna. Hann er uudur blátt
áí'ram, barnslegur, góðlyndur, og þó hygginn og
fyndinn upp á siun máta, og alveg ómótstáeðilegur.
Hann keinur undramiklu til leiðar í þessuin
heimkynnum vesaldóms og glæpa. Hann afstýrir
morði, sem Papiel hafði áformað, og kemnr hon-
um til að bæta líf sitt og vinna fyrir sér á heiðar-
legan liátt; hann fær forfallinn drykkjumanu til
að ganga í bindiiidi; hann biæs anda göfugleikans
í brjóst hinna vesælustu rælla; hann buggar deyj-
andi kvenmanns-auiningja og endurlífgar í
hjarta liennar vouiua um betra líf hinuin megin
grafarinnar; lianu reisir á fætur ósiðsama konu
með því að leiða liuga hennar að hinu f'yrra
breinlífi hennar og sakfausu ást.
Og hyernig gerir hann nú þessi kraftaverk?
Með hógværum orðum, með kærleiksríkuin atlot-
um ognákvæmni, með því að vekja hvervetna liið
góða í sálum inannanna. Hann særir aldrei nokk-
urn mannþhanii launar ávalt ilt með góðu. Hann
skapaði ekki nýja menu; þeir voru til áður, en
þeir voru andlega sofandi. Hann vakti þá.
Stundum hefur það verið fundiö að þeirii
skáldskaparstefnu, sem Gorky fylgir, aö hún sýni
rnanni að eius ljótleika lífsins og skapi hjá manni
óhollar lífsskoðanir. En því lofsverðara er það þá
þegar einnig er brugðið upp svona fögru Ijósi
líknarinnar og vonarinnar yfir myrkur böls og
spillingar. Ekki skal maður samt taka öllu því,
sem Gorky hefur ritað, með fögnuði og ekk! væri
ráðlegt, að fá unglingum sumar bækur hans i
hendur, er. hann er mjög hátt upp hafinn yfir
flesta svonefnda bölsýnismenn.
Björrvstjerne Björnson.
Avalt síðan sjötiu ára afmælishátíð Björnsons
var haldin 8. des. síðastl. hafa bókmenta blöðin
verið að flytja ritgerðir um hann. Þeim kemur
sainan um, að hann sé einhver allra merkasti rit-
höfundur, sem nú er uppi í heiminum. Flest
blöðin telja haun mestan allra rithöfunda á
Norðurlöndum, en sumirtelja ILinrik Ibsen honum
meiri. Blaðið Uarper’s Weekly segir um Björn-
son: “Hann er einn af heimsius mestu leikrita-
skáldum, og eru ieikrit hans leikin nærri um alla
jörð; hanti er öflugasti stjórnmálamaður þjöðar
sinuar; hann er aðdáanlegur hlaðamaður, skorin-
ortur, frumlegur, sannfærandi, og birtast ritgerðir
hans ekki að eins í .norskum blöðnm, heldur iíka
í helztu blöðum Euglands, Þýzkalands og Frakk-
lands.” Ekki hefði blaðið átt að gleyma því, að
liann er enn freinur einhver mesti ræðuskörungur,
sem nú er uppi.
Maður að nafni Hrolf Wisby hefur ritað
langa grein um Björnson í blaðið Eceniny Post,
sem gefið er ut f New Yorlc. Skýrir hann svo frá,
að Björnson sé fræg-istur fyrir þá skuld, að hann
sé faðir nútíðar bókmentanna norsku. Telur höf-
undur sá, að þjóðlegar og sjálfstæðar bókmentir
Norðmanna byrji árið 1857, þegarskáldsagaBjörn-
sons, “Synnöve Solbakken,” kom fyrst á prent.—
Sú saga (Sigrún á Sunnuhvoli) hefur verið þýdd á
íslenzku af Jóni Olafssyni og er prentuö i“Iðunn.”
Á ensku er hún þýdd af próf. R. B. Andersou.
Hér kemur nokkur kafli úr ritgerð Iirolfs
Wisby:
“Það var með Björnson eins ogByron, að hann
vakuaði upp við það einn fagran morgun,að hann
var orðinn frægur inaður. Vinir hans átti von á,
að hin mikla mælska hans gerði hann #að heims-
frægum ræðuinanni; og blaðagreinir hans gáfu
vinum hans vonir um, að hann yrði óvenjulega
mikill blaðamaður. En svo lék hann á þá alla.
Dálítil yfirlætislaus bók—“Synnöve Solbakkeu”—
sást í gluggum bókabúðanna í Kaupmannahöfn
og vakti hina mestu eftirtekt. Blöðin og ritdóm-
endurnir eignuðu Ibsen söguna, því höfundurinu
nef'ndi sig að eins “B. B.”, en Ibsen hafði við ýms
taikifæri tekið sér rithöfundar nafnið “Brynjolf
Bjarme”, og Ibsen var um það leyti eins vel þektur
eins og Björnson var óþektur. Þegar nú Ibsen af-
salaði sér þeim heiðri, að vera höfundur bókar-
innar, leiddi það tii þess, að sagan var á ný gagn-
rýnd í öllum blöðum og alls staðar kvað við hinn
inesti lofsöngur um söguna og höfundinn, jafnt
lijá lærðum ritdómurum og alþýðu. Lofsöngur
þessi var heldur ekki út í bláinn. Þessi litla bók
var hornsteipninn undir bókmentir Noregs. Það,
sem ritað hafði verið af Norðmönnum fram á
þann dag, alt frá Wergeland og Welhaven lil
Ibsens, hafði haft. danskan keim. Björnson varð
fyrstur til að semja norskt rit, sein var í alla staði
norskt og bar af öllum ritum af því það varnorskt.
Eins áreiðanlega og Hómer skóp hinar fornu bók-
mentir Grikkja með ljóðum sínum, eins skóp
Björnson hinar þjóðlegu hókmentir Noregs ineð
sveitasögunni sinni,“SynnöveSolbakken.” Honuin
ber því sú mikla virðing, að teljast hinn eini nú-