Alþýðublaðið - 15.03.1964, Blaðsíða 3

Á I'ESSU ári eru liöin 350 ár írá
fæðingu séra Hallgríms Péturs-
sonar. Ævi hans ,-hér Á 'jöiSSivarð -
aðélns 60 árj en í raun og veru
inun henni-ekki ljúka fyrr en þjóð-
in verður ólæs á bundjð raál, eiiis
og ;það Jiefur verið á liðnura öld-
unt Þess vegna er séra Hallgríms
ekki minnzt á samá hátt og margra
annarra; ágætismánna,. sem höfðu
mikla þýðingu. fyrir sína eigin
tíma, en nútíminn skilur , ekki,
nema með því að grafa í gömlum
rústum eða hrista rykið af hálf-
gleymdum doðröntum. Séra Hall-
grímur er maður vorrar eigin tíð-
ar, og verður maður framtiðarinn-
ar. nema eitthvert stórslys hendi
íslenzka menningu.
Þess er ekki kostur á einu síð-
kvöldi, þegar greinin á að fara í
prentsmiðjuna snemma að morgni,
að rita ýtarlega ritgerð um þenn-
an merkilega mann, enda munu
margir verða til þess á árinu, að
skrifa um hann og verk hans.
Þegar íslendingar ræða og rila
um séra Hallgrím, er engu líkara
en að hér sé um þrjá menn að
ræða. Maðurinn sjálfur átti merki
lega lífssögu, en auk þess varð
hann þjóðsagnapersóna og loks er
liann skáldið, sem lifir í ljóðum
sínum og sálmum.
Lífssaga Hallgríms er að mörgu
æfintýraleg, og margt á huldu.
Hann elst að miklu leyti upp á
Hólum, hinu norðlenzka mennta-
sctri, og enginn vafi á því, að ná-
grcnni við biskupsstól og skóla-
setur hefur skilið sitt hvað eftir,
þó að hann færi ungur til útlanda.
sem reynt hafa að geta í eyðurnar,
hafa haft tilhneigingu til að álíta,
að hér: hafi verlð .um „slysagift-
ingu'" -að ræða, sem ekki hafi átt
neina stoð í gagnkvæmúm kær-
leika -þeirra hjónanna. Og það
hefur jafnan vérið tilhheiging til
að gera Tyrkja-Guddu að hinum
vonda auda i lifi Hallgríms. Stytt-
ingarnafnið Tyrkja-Gudda ber þó
að mínu áliti alls ekkl að skUja
1 sem uppnefni í lítilsvirðingdr-
skýni, 'Gudda er eðlilega dregið af
Guðrlðarnafninu, eins og Gunna
af Guðrún eða Sigga af Sigríður,
j og-til ér að minnsta kosti eitt ann-
að dæmi um, að íslenzk kona væri i
! kennd við Tyrki. Var það Tyrkja-
1 Ólöf. Hitt er ekkert óeðlilegt, að
sitthvað hafi verið ólíkt með þeim
hjónum. Aldursmunur var nokkur i
og æviferill hvors um sig sérkenni- I
legur. Hef ég reynt að gera grein i
fyrir hugmyndum mínum um þetta '
efni á öðrum stað, og læt þar við .
I sitja. \
Þriðji viðburðurinn, sem mark-
ar sérstakan kapitula í lífi séra
Hallgríms, er prestvígsla hans. —
Með henni er hann fullkomlega.
tekinn i sátt við sinn gamla vin,
Brynjólfur Sveinsson, og hefur |
fengið þá uppreist innan kirkjunn |
ar, er ekki varð betri á kosið. Hann !
er sjálfsagt fátækur af, en áður
langt líður, fer hann að njóta virð
ingar og trausts. Skáldfrægðin!
eykst, efnahagurinn verður sæmi-
iegur. Hann verður persónulegur
vinur sumra fremstu valdamanna
og menntamanna landsins.
Einn atburðurinn enn veldur
röndina. Hann stillir sig ekkl um
að henda gaman að sjálfum bisk-
úpnum,- þegar hann verður að
rangla milli hjallanna á Suður-
nesjum; og bíðá- méð visitazíuna,
meðan karlarnir eru í róðri. Hann
gengst inn á að stela heyi frá sjálf
um sér handa ófyrirleitnum strákn
um, sem þékkja ekki Saurbæjar-
þrestinn í sjón, - en þegar allt
hefur komizt upp, og peyjarnir
eru qrðnir heldur hæverskir í
hegðun sinni, notar hann tæki-
færið og gefur þeim siðferðilega
áminningu í veganesti. Svipuð
kýmni kemur fram i sögunni um
viðtalið við kerlinguna, sem hann
sjálfUr segir fréttina af, þvi að
nú sé búið að vígja Hallgrím Pét-
ursson til prests. Sennilega hefur
enginn haft meira gaman af til-
svari kerlingar en- Hallgrímur sjálf
ur, eins og þjóðsögurnar lýsa hon-
um, Hinn þátturinn í lýsingum
þjóðsagnanna af Hállgrími er
helgimyndin, píslarvotturinn, scm
sjálfur er lifandi eftirmynd hans,
sem séra Hallgrímur kveður um
í sínum dásamlegu passíusálmum.
Þjáning, dauði, en um leið trú,
sem allt sigrar, og loks hinn himn
eski ljómi og englar við dánar-
beðinn, heilsulindin, sem sjúkfr
menn fá lækningu af, sökum þess,
að sjálfur hefur hann þvegið þar
sár sín. Séra Hallgrímur verður
því ekki dýrlingur á þann hátt sem
helgramannasögur kaþólskra mið-
alda lýstu slíkum mönnum, né held
ur hversdagslegur maður, sem
tekst að skrifa skáldskap, sem er
ofar eigin persónuleika hans sjálfs
Sjálfsagt hefur hann verið kjark-1
mikill og ekki líklegur til að láta
sér allt fyrir brjósti brenná. Og
svo virðist sem hann hafi verið
stórhuga og djarfur í fyrirætlun- i
um sínum, því að hann hefur ung- i
ur að aldri komizt í iðnaðarnám. I
Á lians tímum var það töluverður 1
framavegur að leggja fyrir sig iðn-
grein eins og járnsmíði. Skólinn
var vafalaust harður, og ekki tek-
ið mjúkum höndum á lærlingun-
um, fremur en tíðkaðist við annað
nám. Samt hefur áreiðanlega ver-
ið brotið blað í ævi Hallgríms, er
Brynjólfur konrektor kemur lion-
um í sjálfan Frúarskóla. Sú leið
var, hvað sem öðru leið, líklegri
til mannvirðinga og hárra metorða.
Auk þess liefur maður með slík-
um gáfum og námsáhuga fundjð
mikla hugsvölun í lærdómsiðkun-
um við æðri skóla. Það, sem liggur
eftir Hallgrím Pétursson, ber þcss
glögglega vitni, að hann hefur fús-
lega lagt stund á fleira og meira
en það, sem námsskráin krafðist
á hverjum tíma.
Næsti stórviðburðurinn í lífi
hans gerist svo, þegar hann hætt-
ir skólanámi, kynnist Guðríði Sím
onardóttur og heldur af stað til
íslands. Mér er ekki kunnugt um
neinar heimildir, sem gefi eindreg
ið til kynna, hvort Guðríður veit
um dauða manns síns, þegar hún
kynnist Hallgrími, en víst er um
það, að hefði Eyjólfur fyrri maður
hennar ekki verið fallinn frá, þeg-
ar þau setjast að í Keflavík, hefði
liórdómsbrot þeirra liaft enn al-
varlegri afleiðingar, eins og rétt-
arfari aldarinnar var háttað. Bæði
almenningur og þeir fræðimenn,
straumlivörfum. Það eru veikindi
hans, líkþráin. Nokkur aðdragandi
virðist hafa orðið að heilsuleysi
hans, og framan af hefur hann þó
að minnsta kosti nægilega líkams-
burði til að geta framkvæmt eitt
hið mesta afrek, sem unnið hefur
verið í íslenzkum bókmenntum, og
eitt af ágætustu snilldarverkum
kristninnar í heiminum.
Æviferill séra Hallgríms er eng-
an veginn líkur jöfnum straumi,
heldur fljóti, sem fellur í bugð-
um með fossaföllum og djúpum
hyljum. Ég hef getið liér um
nokkra atburði, sem líklegir eru
til að hafa orkað mjög á viðkvæma
skáldsál, en þess ber að gæta,
að önnur atvik, sem fyrir
koma, gátu átt sama þátt í mótun
hugans. Missir litlu stúlkunnar
eða húsbrunninn í Saurbæ, svo að
tvö dæmi séu nefnd, hafa haft á-
lirif á séra Hallgrím, og þær and-
legu hreyfingar, sem hann hefur
komizt í snertingu við, og síðar,
hlutu að hræra viðkvæma strengi
í sál hans. Eitt er að minnsta
kosti víst, að mestu snilldarverk
mannsandans, dýpsta speki eða
guðdómur spámanns og skálds
verður aldrei skýrður né skilinn út
frá ytri atburðum einum saman.
Hallgrímur Pétursson er víða
nefndur í þjóðsögum og sögnum.
Eins og hann kemur þar fyrir sjón-
ir, er liann tvíþættur f eðli, og
þannig er liann í rauninni mann-
legri og eðlilegri en hann hefði ver
ið, ef aðeins annar liinna tveggja
þátta liefði verið dreginn fram í
dagsljósið. Þjóðsagan gerir úr
lionum gamánsaman alþýðumann,
sem er liálfgerður grallari í aðra
| — heldur er liiminninn svo ofinn |
inn í jarðvistina, að hann verður
hvortveggja í senn, glaðlegur og
hressilegur íslenzkur sveitaprest-
ur og liiminsins bjarti þegn. Hyrfi
annar þáttur Hallgrímsmyndar-
innar, yrði hinn algerlega óraun-
verulegur. Þjóðsagan hefur þvi
túlkað Hallgrím þannig, að bezt
er í samræmi við sjálfa hugsun
holdtekjunnar í kristinni guð-
fræði, þar sem hið guðlega og
lieilaga er fullkomlega samtvinn-
að hinu jarðneska og hversdags-
lega lífi mannanna.
Þá er það skáldið — einkum
passíusálmaskáldið. — Svo sem
kunnugt er, hefur Nýja testament-
ið inni að lialda fjögur guðspjöll.
Auk þeirra eru til nokkur önnur,
sem bera það nafn, en voru ekki
tekin með í ritsafn biblíunnar.
Sum þeirra eru þó harla merki-
leg á sína vísu. En þegar ég fór
á sínum tíma að kynna mér þessi
rit, fann ég bczt, hvílík andleg
tröll þeir hafa verið, sem skrifuðu
hin fjögur. Það skiptir ekki máli
í þessu sambandi, hvort þetta er
að þakka sérstökum guðlegum inn
blæstri eða mannlegri snilld. Sama
máli gegnir um séra Hallgrím. Með
siðbótinni kemur nýr söngstíll inn
í kirkjuna, ný ljóðform. Hin fyrstu
sálmaskáld lúthersku kirkjunnar
túlka hugsun sína hálf-vandræða-
lega, og er þar þó meiri fegurð
að finna en sumir vilja vera láta.
Samtíðarmenn séra Hallgríms eru
komnir lengra, — en tröllið, sem
gnæfir yfir alla, er passíusálma-
skáldið holdsveika. „Gat ei nema
Guð og eldur gjört svo dýrðlegt
furðuverk", orti Jónas um fjallið
Skjaldbreið. Það er guðlegur inn-
blástur og eldmóður hjartans, sem
gerir bæði guðspjöllin og passíu-
sálmana að því, sem þessi rit liafa
verið, eru og verða.
Þrátt fyrir Það, sem ritað hefur
verið um passíusálmana, er lang-
ur vegur frá þvi, að þeim hafi
verið gerð full skil. Vafalaust eiga
bæði bókmenntafræðingar og guð
fræðingar eftir að inna af hendi
mikið rannsóknarstarf til skiln-
ingsauka fyrir komandi kynslóðir.
Það dugar ekki, að skýra passíu-
sálmana út frá einhverjum for-
múlum, sem menn telja, að gildi
um kveðskap tuttugustu aldarinn-
ar. Auðvitað eiga félagslegar að-
stæður aldarinnar sinn þátt í hugs
unarhætti skáldsins, en rætur
verksins liggja langtum dýpra og
lengra aftur í tímann. Og það,
sem meira er um vert, — hér er
kafað svo djúpt í mannlegt eðli,
hugsun og tilfinningalíf, að sér-
hver öld mun þar finna sjálfa sig,
ef augun eru opin á annað borð.
Sú aðferð, að reyna að túlka
passíusálmana út frá stefnum og
straumum 17. aldarinnar, eins og
þær hreyfingar birtust erlendis,
jafnvel í Danmörku og Þýzkalandi,
hlýtur að leiða út á villigötur.
Menningarsaga íslands hefur al-
drej verið, og er ekki enn í dag
nákvæmlega hliðstæð við sögu ann
arra landa. Flokkar eða hreyfing-
ar, sem erlendis berast á bana-
spjótum, ná að jafnaði ekki til ís-
lendinga fyrr en eggjarnar taka
að sljóvgast og nokkuð dregur úr
svæsnustu andstæðunum. Þetta
gerir það að verkum, að flestir and
ans menn þjóðar vorrar og raun-
ar öll alþýða hafa varðveitt í sjálf
um sér áhrif og erfðir frá stefn-
um, sem verið höfðu andstæðar.
íslendingurinn er því oftast bæði
fastheldinn og frjálslyndur, bæði
dulsæismaður og raunsæismaður,
bæði skynsemistrúarmaður og til-
finningamaður, bæði félagshyggju
maður og einstaklingur. Segjum
svo, að af þessu leiði ósamræmi og
ósamkvæmni, og ýmiss konar um-
brot í þjóðarsálinni, og auðvitað
Framh. á 13. siðn
í dag er minnzt 350 ára fæðingarafmæiis Hatl-
gríms Péturssonar. i tilefni af því hefur séra Jakob
Jónsson skrifað þessa grein fyrir Alþýðublaðið.
ALÞÝÐUBLAÐIÐ — 15. marz 1964 >