Alþýðublaðið - 16.02.1965, Blaðsíða 8

ff
ea
1
I
RITSTJÓRI Alþýðublaðsins hefir beðið
mig að taka saman helztu staðreyndir
handritamálsins lesendum blaðsins til
glöggvunar á sögu þess. Ég varð við þess-
ari bón, jafnvel þótt ég hafi tvívegis áður
skrifað um málið (sbr. Vísi 8. og 9. des.
1964 og sama blað 29. og 30. jan. 1965).
Hjá endurtekningum verður ekki komizt,
og bið ég engrar velvirðingar á því, enda
er góð vísa sjaldnast of oft kveðin.
Handritamálið á fyrstu rætur sínar að
rekja til uppruna íslenzkra bókmennta, en
þær eru jafngamlar íslenzkri þjóð, því að
í landnámskynslóðinni og fyrstu kynslóð-
inni þar á eftir voru stórbrotin skáld, sem
verk hafa varðveitzt eftir. En hvað eru
íslenzkar bókmenntir? í þeim fræðiritum,
sem ég hefi lesið, þar sem rakin er saga
íslenzkra bókmennta, er sögð saga verka,
sem samin eru af íslendingum án tillits
til þess, hvort þau eru skráð á íslenzku eða
öðrum málum (t. d. latínu, sbr. verk Arn-
gríms lærða, eða dönsku, sbr. verk Gunn-
ars Gunnarssonar), svo og þýðingar á ís-
lenzku, sem miklum tökum hafa náð á
þjóðinni, t. d. kirkjulegar bókmenntir og
þýðingar meiri háttar verka. Ég hygg, að
þessir bókmenntafræðingar, sem ég hefi
!esið,.hafi rétt fyrir sér. Ef þetta allt væri
ekki tekið með, væri röng hugmynd gefin
um þróun íslenzkra bókmennta og þann
hugmyndaheim, sem þær eru sprottnar úr.
Því nefni ég þetta, að nokkuð hefir borið
á þeirri skoðun meðal andstæðinga hand-
ritamálsins í Danmörku, að efni bók-
mennta skipti máli fyrir þjóðerni þeirra.
Ég veit ekki, hvaða landi Völuspá heyrði
til samkvæmt slíkri kenningu, því að efni
hennar' er ekki bundið við nokkurt land og
jafnvel ekki nema lítillega við mannheim.
Og hvað eru íslenzk handrit? íslenzk
eru öll þau handrit, sem íslendingar hafa
skráð án tiHits til þess, hvar í veröldinni;
þeir hafa vferið staddir og án hliðsjónár af
því, á hvaða máli þeir skráðu. Þetta ætti
að liggja í augum uppi, en hvorttveggja
er, að um íslenzk handrit hafa erlendis
verið notuð þokukennd orð eins og „oíd-
nordisk” og „norrþn” (og á ensku „Old
Norse”) og reynt hefir verið að þrengja
hugtakið íslenzk handrit að öðru leyti (t. d.
miða það aðeins við handrit, sem skráð
eru á íslandi).
íslenzkum handritum var einkum safnað
og þau flutt til Danmerkur á 17. öld og
fyrri hluta 18. aldar. Ýmsar heimildir eru
fyrir því, að á fyrri hluta 17. aldar hafi
hér verið margt heillegra skinnbóka og
menn tregir að láta þær af hendi. Þetta
breyttist, er á leið öldina. Ýmsar ástæður
koma til greina, en tvennt virðist mestu
hafa valdið: hungur og pappír. Danskir
konungar beittu áhrifum sínum, og Danir
áttu á þessum tíma merka fornfræðinga,
sem með aðstoð íslenzkra manna gátu not-
fært sér handritin. Dæmi eru þess, að ís-
lenzk handrit lentu í Danmörku vegna þess,
að menn vildu fá sakaruppgjöf.
Hámarki - eða ef til vill réttara sagt sem
næst lokamarki — náði söfnun fornra
skinnbóka með starfi Árna Magnússonar.
Því hefir verið haldið fram, að Árni hafi
klófest þær fyrir fé konu- sinnar. Þessa
þjóðsögu hefir prófessor Einar Ól. Sveins-
son hrakið og sýnt fram á, að Árni hafði
þegar eignazt verulegasta hluta handrita
sinna, áður en hann kvæntist (1709). Auk
þess fékk Árni margt handrita að láni, og
urðu mörg þeirra innlyksa hjá honum.
íslenzku handritin, sem um er deilt, eru
í safni Árna Magnússonar, ?,þ. e. hið upp-
runalega safn hans og viðbætur við það,
runnar frá íslenzkum mönnum, og í Kon-
ungsbókhlöðu.
Um erfðaskrá Árna, sem stofnskrá Árna-
safns er reist á, er ýmislegt á huldu. Aug-
Ijóst virðist, svo að ekki sé fullyrt meira
en örugglega má álykta af heimildum, að
Árni hafi ekki gengið endanlega frá samn-
ingu erfðaskrárinnar, þó að ýmis atriði séu
augljóslega frá honum runnin. Frumritið er
glatað. í erfðaskránni segir, að Árni óski
þess, að gjöf sín verði „til Fædrenelandets
og Publici Nytte.” Enn fremur er fram
tekið, að tveir íslenzkir stúdentar skuli
njóta styrks af fjármunum þeim, sem hand-
rita- og bókagjöfinni fylgdu. Þetta tvennt
sýnir, að Árni hugsar sér stofnun sína sem
íslenzka stofnun, sem íslendingar vinni við
og verði íslenzku þjóðinni til gagns. Því
að hvað sem sagt verður um erfðaskrána
að öðru leyti, er ólíklegt, að þessi ákvæði
séu runnin frá dönskum mönnum. Af þessu
er erfitt að draga þá ályktun, að Árni hafi
verið því andvígur, að stofnun hans yrði á
íslandi, ef skilyrði til þess sköpuðust. Því
má bæta við, að þeir Danir, sem undir-
bjuggu stofnskrá safnsins — og gengu frá
eyfðaskránni — gera ráð fyrir, að íslenzk
ýfirvöld hafi sérstakt vald til þess að fýlgj-
ast með stjórn safnsins.
Stofnskrá safnsins var staðfest af konuhgi1
18. janúar 1760.
1837-39
Steingrímur Jónsson bisk-
up bar á þessum árum
fram óskir um, að skilað yrði til skjala-
safns biskupseihbættisins ýmsum skjölum,
sem lent höfðu í Árnasafni, úr skjalasöfn-
um biskupanna á Hólum og í Skálholti. Til-
mælunum var hafnað.
1QA7 Árið 1907 bar Hannes Þor-
* S I steinsson fram á Alþingi til-
lögu um' „að skora á stjórnina að
gjöra ráðstafanir til þess, að skilað verði
aftur landinu öllum þeim skjölum og hand-
ritum, sem fyrrum hafa verið léð Árna
Magnússyni og eru úr skjalasöfnum bisk-
ups, kirkna, klaustra eða annarra embætta
eða stofnana hér á landi, en hefur ekki
verið skilað til þessa.” Alþingi samþykkti
tillöguná. Jón Þorkelsson samdi í samræmi
við ályktunina skýrslu, er nefndist „Skýrsla
um skjöl og handrit í safni Árna Magnús-
sonar, sem komin eru úr opinberum skjala-
söfnum á íslandi.” Auk þess gerði Jón
grein fyrir skjölum í Ríkisskjalasafni Dana
og Konungsbókhlöðu, og var það í samræmi
við.ræðu tillögumanns á Alþingi. íslenzka
stjórnin kom málinu á framfæri við Dana-
stjórn. Tllmælunnm var hafnað.
1924-27
Á Alþingi þetta ár báyu
þeir Tryggvi Þórhallsson
og Benedikt Sveinsson fram áskorun til
ríkisstjórnarinnar þess efnis, að farið yrði
fram á, að íslandi yrði skilað handritum
og skjölum, sem Árni Magnússon hefði haft
að láni eða með svipuðu móti hefði lent í
dönskum söfnum, en væru runnin frá ís-
lenzkum stofnunum. Tillagan var samþykkt
9. apríi 1924.
Mál þetta var rætt í dansk-íslenzku ráð-
gjafarnefndinni, sem samþykkti 25. ágúst
1924 að leggja til við ríkisstjórnir Dana og
íslendinga að þær skipuðu nefnd til þess
að athuga málið. Málið gekk fyrir ýmsa
danska aðilja, t. d. trúnaðarnefnd, sem
Fræðslumálaráðuneyti Dana skipaði 8.
sept. 1924. Meirihluti nefndarinnar lagði
til, að íslendingum yrðu afhent skjöl og
handrit í sem mestu samræmi við skýrslu
Jóns Þorkelssonar, sem áður getur. Sum-
arið 1925 var að tilhlutan dansk-íslenzku
ráðgjafarnefndarinnar skipuð nefnd í mál-
Bók í tréspjöldum
ið. Til hennar völdu?t, af hálfu ráðgjafar-
nefndarinnar, Erik Arup prófessor og Ein-
ar Arnórsson og þrír séríræðingar, dönsku
skjalaverðirnir Kr. Erslev og L. Laursen
og Hannes Þorsteinsson þjóðskjalavörður.
Málið gékk aftur fyrir dansk-íslenzku ráð-
gjafarnefndina, háskólaráð Hafnarháskóla
og Árnanefnd. Niðurstaðan varð samning-
ur um skjalaskipti miUi Islands og Dan-
merkur, gerður 15. október lí
kvæmt honum fékk ísland um árí
28 um það bil 700 skjöl og 4.1
Konungsbókhlöðu og Árnásafní.
vörður við Konungsbókhlöðu hí
setja það skilyrði fyrir .afhen
tslendingar lýstu greinilega yfii
gerðu ekki frekari kröfur tií
Bjami Jónsson frá Vogi, sem í
ráðgjafarnefndinní, mótmælti
kvað óhugsandi, að íslendingar-1
yfirlýsingu, fyrr en rækilega hefí
hugað, hvað væri í bókasafninu
verðum hlutum fyrir ísland og
gætum ekki með réttu krafizt
eyjarbókar og Konungsbókar
Eddu. Yfirbókavörður féll þá
skilyrði.
1930
Á Alþingi þetta ár
borin tillaga af fimi
mönnum úr öllum stjórnmálaflo
efnis, að gömlum og nýjum
handritum, sem séu í dönskum
skilað til íslands. Tillagan var sal
ekki rædd í dansk-íslenzku ráðg.
1933-36
Á þessum ári
dansk-íslenzku
nefndinni rætt um nýskipan .
ar. Ákveðið var, að íslendingun
inn kostur á að skipa fulltrúa
og gaf danska stjórnin af þessv
25. maí 1936 konunglega tilskii
ákvæði um sklpun Árnanefndar
í stað þeirra, sem sett hefðu Vi
angsbréfi frá 24. sept. 1772.
þessu átti háskólaráð Háskóla
nefna til tvo menn í nefndina
Sáttmálasjóðs einn. Þetta mál
háskólaráði Háskóla íslands 7. ;
Voru þar nefndir til af hendi 1
prófessorarnir Árni Pálsson 0|
Nordal, en af hendi Sáttmálas
Arnórsson hæstaréttardómari. (
usson vildi hafna þessari nýskipí
leyti var háskólaráð samþykkt
strangan fyrirvara, sem var í ]
að ísland afsalaði sér engum ré’
um né siðferðilegum til hahdi
Bókunina tilgreini ég ekki hér,
að finna í gerðabók háskóla
þessu viðurkenndu dönsk yfirv
íslendinga af stiórn Árnasafni
framt áskildu íslendingar sér á
frekari handritaheimtar.
1938
Á Alþingi þetta ár
þingmenn, Gísli
Sveinbjöm Högnason, Vilmund
Þorsteinn Briem og Einar Olgei
þingsályktunartillögu þess efni
á ríkisstjórnina að taka tafx
samningaviðræður við dönsk 3
afhendingu íslenzkra handrita,
safngripa, sem nú eru i dönsk
og gildi hafa fyrir alþýðum
lands og menntir. Tillagan va
11. maí.
Þetta mál kom fyrir dansk-í:
gjafarnefndina.og hafði Gísli íh
orð fyrir íslenzku fulltrúumii
fulltrúarnir hreyfðu mótmælim
g 16. febrúar 1965 - ALÞ'ÍÐUBLAÐIÐ
/