Alþýðublaðið - 30.06.1965, Blaðsíða 7

Sjóður sunnlenzkra fræöa
og menntasetrið í Skógum
ÞÓRÐUR TÓMASSON frá Vallna-
túni er víðkunnur af ræktarsemi
við sunnlenzkar alþýðumenntir.
Hann situr nú í Skógum, veitir þar
forstöðu byggðasafni Rangæinga
og Vestur-Skaftfellinga, kennir
við héraðsskólann, gefur út tíma-
ritið Goðastein ásamt Jóni R.
Hjálmarssyni og leggur kappsam-
lega stund á ritstörf. Nýjasta bók
hans heitir „Frá horfinni öld“ og
flytur minningaþætti og frásagn-
ir. Skilar sjóður gamalla sunn-
lenzkra fræða sannarlega góðum
vöxtum í vörzlu Þórðar. Byggða
safnið er þegar ríkt að munum
og gögnum, og t-ínist þó margt til
enn, ef að líkum lætur, enda
Stjórnar Þórður því af mikilli fyr-
irhyggju og samvizkusemi. Hlýtur
liann að teljast einstakur maður í
slíku starfi, áhugasamur, fundvís
og gagnfróður, hyggur jafnt að
smáu sem stóru, og lætur honum
prýðisvel allt skipulag safnsins. Er
Sunnlendingum og ærinn sómi að
fulltinginu við Þórð. Forustumenn
Rangæinga og Skaftfellinga gera
sér ljósa grein fyrir menningar-
gildi byggðasafnsins og láta verk-
in tala eigi síður en orðin. Samt
ræður víst úrslitum, hversu alþýða
á Suðurlandi bregzt við tilætlun-
arsemi Þórðar, er hann leitar safn-
inu fanga. Og gestakomurnar að
Skógum sanna vissulega umboð
hans. Hann er ekki einrænn sér-
vitringur heldur fulltrúi lífs og
fólks. Sunnlendingar muna upp-
runa og sögu og gjalda átthögun-
um fagurlega þakkarskuldina. Þá
er tímaritið Goðasteinn órækt
vitni um mat Skógamanna á sunn-
lenzkum menningarerfðum. Jón
skólastjóri og Þórður frá Vallna-
túni telja ekki eftir sér að gefa út
vandað tímarit, svo að sunnlenzk
fræði eigi virðulegt málgagn.
Varla mun sú fyrirhöfn til fjár, þó
að Goðasteinn sé drjúgum meira
virði en árgjaldsins. Framtak
þeirra félaga sprettur af annarri
rót. Loks eru svo bækur Þórðar
Tómassonar, og skal aftur vikið
að „Frá horfinni öld”.
Hér er ágætlega fram lialdið
fyrri ritstörfum höfundar. Megin-
efni bókarinnar telst sagnir Elín-
ar Þorsteinsdóttur og minningar
Hallberu Halldórsdóttur. Virðast
þeir þættir næsta áþekkir í fljótu
bragði, en sverja sig í ólíkar ættir
við nánari kynni. Sagnir Elínar
væru kannski bezt komnar í
Morgni, því að þar segir frá ein-
kennilegri ófreskigáfu, og munu
sumar þær vitnanir andatrúar-
mönnum bærilegar sannanir. Mér
eru hins vegar sagnir hennar eink-
um fagnaðarefni vegna málfars
konunnar, en Þórður kemur því-
líku til skila af alúð og kostgæfni.
Minningar Hallberu reynast eigi
að síður forvitnilegri og eftirtekt-
arverðari. Þar er brugðið upp
minnisstæðum svipmyndum af
fólki og atburðum liðins tíma og
ýmsum fróðleik bjargað frá
gleymsku, svo að lesandinn verð-
ur margvísari. Kaflinn Minningar
frá Teigi mun til dæmis ærin
heimild um bólstað og athafnir
sunnlenzkrar fjölskyldu á öldinni,
er leið, siðvenjur hennar og þjóð-
félagshætti. Og í baksýn gervöll
sveitin, Fljótshlíðin eins og hún
er í dag og var, meðan Þverá
bruddi tún og engjar um þær
grónu slóðir. Svipuðu máli gegn-
ir um minningar Sigríðar Guðna-
dóttur og Guðna Einarsson frá
garðinum fræga, Skúmsstöðum í
Landeyjum, þó að ágripskenndari
séu og fábreyttari. Stuttu þætt-
irnir að bókarlokum standa vel
íyrir sínu.
Þórður Tómasson hefur num-
ið tungutak sitt af sunnlenzkri
alþýðu og þannig erft orðfæri
Oddaverjanna fornu, . en orðið
sér úti um sitthvað til viðbótar.
Aftur á móti fer hann stundum
klefavillt í frystihúsi málfræðinn-
ar, enda aðrir þar til leiðsagnar en
Sæmundur fróði og synir hans.
Eignarfallsbeyging nafnorðsins
feiti á blaðsíðu 59 er harla mis-
ráðín, svo og þátíðarmeðhöndlun
sagnarinnar að dýfa. Þórður ritar
af íþrótt, sem getur öðru hvoru
kallazt tilgerð. íslenzka hans er
venjulega frábær að dýrleika, og
ef út af ber fremur um að ræða
ryð á stáli en smíðisgalla. Hann
beitir sjaldan skapsmunum, túlk-
ar erindi sitt löngum af varfær-
inni alvöru, veit að kapp er bezt
með forsjó og fljótið vandfarið.
En hæglæti hans leynir á sér, og
slyngur gerist hann í kynningunni
á Elínu Þorsteinsdóttur. Þar sýn-
ist hvert orð vegið og metið:
„Sumarið 1955 sá ég fyrst frú
Elínu Þorsteinsdóttur, svipmikla,
tígulega konu, hvíta fyrir hærum,
hárið óvenju mikið og fagurt.
Fundum okkar bar saman hjá
frænda Elínar, Sveinbirni Jóns-
syni á Yzta-Skála undir Eyjafjöll-
um og syni hans, Einari. Úti var
dimmveður, rosi eins og hann get-
ur verstur orðið á Suðurlandi, en
inni var bjart og hlýtt og glatt á
hjalla. Ég þekkti Elínu af orð-
spori, sameiginleg vinkona okkar,
Þorgerður Hróbjartsdóttir á Mið-
Grund, hafði oft minnzt hennar í
mín eyru og þann veg, að ég vissi
glögg skil þess, að þar var ekki
meðalkonu að mæta. Ég vissi líka,
að hún hafði mætt mörgum mann-
raunum um ævina, en þó átt þrek
og gleði að gefa öðrum.
Draumar og dulræn atvik urðu
að nokkru uppistaða í þessu fyrsta
samtali okkar Elínar. Ég hélt til
fundar við hana, þegar ég kom til
Reykjavíkur um haustið, og sam-
an spunnum við þann þráð, sem
hér er rakinn. Sumt er tekið eftir
handriti Elínar, en mest er þó
árangur af tali tveggja manna. Ura
samfelldan þráð er hér ekki að
ræða, engin ævisaga rakin, aðeins
einstök atvik úr reynslu langrar
ævi og mest frá einum sjónarhóli,
á mörkum tveggja heima. Kanu
vera, að fleirum en mér þyki það
betur geymt en gleymt“.
„Frá horfinni öld“ ber starfi
Þórðar Tómassonar fagurt vitni.
Hann á í tvennum skilningi heima
að menntasetrinu í Skógum.
Helgi Sæmundsson.

SÁTTMÁLI S.Þ. 20 ÁRA
FULLTRUAR hinna 114 aðildar-
ríkja Sameinuðu þjóðanna hafa
minnzt þess í San Francisco, að
20 ár eru liðin síðan sáttmáli SÞ
var undirritaður þar í borg.
Margir munu ugglaust telja, að
þetta sé ekki hentugur tími til að
hylla SÞ. Sátt að segja hafa sam-
tökin haft yfir litlu að státa upp
á síðkastið. Eins og allir vita hef-
ur hallað undan fæti fyrir sam-
tökunum að undanförnu. Aldrei
hafa samtökin verið eins mátt-
vana og aldrei hafa áhrif þeirra
verið af eins skornum skammti
sem nú. Neitunarvald Rússa hef-
ur lamað áhrifamátt Öryggisi'áðs
ins þegar komið hefur til kasta
þess. Og í vetur varð heimurinn
vitni að þeim sorgarleik, að Alls-
herjarþingið var svo að segja ó-
starfhæft vegna hinnar svoköll-
uðu fjárhagskreppu samtakanna.
Þar seih þannig er í pottinn bú-
ið má spyrja hvaða framtíð Sam-
einuðu þjóðirnar eigi fyrir hönd-
um.
f .
•* VIÐVÖRUN U THANTS
U Thant aðalframkvæmdastjóri
hefur varað við því, að SÞ verði
„málfundafélag og ekkert annað“
ef þróun sú, sem orðið hefur á
fyrstu fimm mánuðum þessa árs,
verður ekki stöðvuð í tima.
33 manna nefndin, sem Alls-
herjarþingið skipaði til að finna
lausn ó fjárhagsvandamálinu áð-
ur en þingið kemur aftur saman
1. september, skýrði svo frá um
miðjan júní, að henni hefði ekki
tekizt að ná samkomulagi, og hún
bað um lengri frest. Síðan frest-
aði nefndin fundum fram í miðjan
ágúst. Seinna hafa þau gleðitíðindi
gerzt, að Norðurlönd og Bretland
hafa heitið að leggja fram 480
milljónir íslenzkra króna til sam-
takanna.
[
* OF HÁAR VONIR.
Sú ógæfa hefur fylgt SÞ allt frá
þeim degi er samtökin voru stofn-
uð að fólk hefur bundið við þau
geysiháar vonir, sem aldrei geta
rætzt, því að það er sérhverjum
mannlegum samtökum ofviða.
j Þannig sagði „New York Post”
I fyrir 20 árum, að stofnþingið i San
Francisco væri mikilvægasti fund-
urinn í sögu mannkynsins
Margir hafa aldrei gert sér grein
fyrir því, að SÞ er ekkert „yfir-
ríki“ eða eitthvað í líkingu við
það. Samtökin eru tæki í milli-
ríkjamálum, tæki til lausnar viss-
um verkefnum, sem fyrir þau eru
lögð, og ekkert annað. Og það er
undir hinum einstöku ríkjum
komið hvaða verkefni þau vilja
fela samtökunum í hendur.
Völd samtakanna eru mjög
lítil. Stofnríki SÞ hugðust ekki
afsala sér hluta af fullveldi sínu
í hendur hinum nýju samtökum.
Það er enn algerlega á valdi að-
ildarríkjanna hvað þau fela sam-
tökunum að gera í einstökum til-
vikum, og það sem gert er, er síð-
an komið undir hinum breytilegu
bandalögum í alþjóðastjórnmál-
um.
★ EINS OG BANKAREIKN-
INGUR
Um SÞ gildir svipað og banka-
reikning: Það er ekki hægt að taka
meira út af honum en lagt liefur
verið inn fyrirfram. Þetta á við
um öll aðildarríkin en einkum
stórveldin fimm, sem eiga fasta-
fulltrúa í öryggisráðinu. Segjai.
má eins og um dýrin í ,,Animal
Farm“ Orwells: Allir eru jafnir,
en sumir eru jafnari en aðrir, þ.
e. þau stórveldi, sem geta breytt
öllum ókvörðunum með neitunar-
valdi sínu.
Það gerir ástandið enn flóknara
Frh. ð 10. síffu.
Þarna var sáttmáli S.Þ. gerffur fyrir tuttugu áum.
ALÞÝÐUBLAÐffi — 30. júní 1965 7