Alþýðublaðið - 15.09.1965, Síða 7

LEIKHÚS:
ur og heimur
Hci-dís Þorvaldsdóttir í hlutverki Maggie.
Þjóðleikhúsið:
EFTIR SYNDAFALLIÐ
Leikrit í tveim þóttum
eftir Arthur Miller
Þýðandi: Jónas Kristjánsson
Leikstjóri: Benedikt Árnason
Leikmynd og búningateikningar:
Gunnar Bjarnason
Leikurinn gerist í hugarheimi
Quentins, mcðvitund hans og
minningum. Quentin er miðaldra
menntamaður amerískur, lögfræð-
ingur sem hefur beðið skipbrot í
starfi sínu, margfalt skipbrot í lífi
sínu. Það má segja, að leikurinn
lýsi sálkönnun Quentins, með á-
horfendur í könnuðarsæti, tilraun
hans að sigrast á lífi sínu, sætt-
ast við það, leit hans að „sönnu”
lífi eða „sannleikanum” í lífi sínu.
Minnsta kosti er textinn fullur af
orðum og glósum þvílíkrar merk-
íngar. Og líklegast er tilætlunin
sú að þessi tilraun heppnist,
Quentin, og áhorfendur með hon-
um, komi endurskírður upp úr eldi
sálkönnunarinnar, megnandi að
lifa lífinu á nýjan leik, við nýjan
og haldbetri sannleika en fyrr, í
nýjum kærleika. Eða eitthvað í
þessa áttina: lcikurinn leikur að
óhlutstæðum orðum og hugtök-
um fram og aftur, aftur og fram,
við stöðugar endurtekningar, en
þau eru sjaldnast umsett í áþreif-
anlegar skynmyndir, athafnir, at-
burði á sviðinu. Og þar sem það
gerist er sálarfræði leiksins ein-
att í beinaberasta lagi. Hrópleg-
asta dæmið er líklega þegar Quen-
tin „drepur” í senn eiginkonu
sína og móður, — auðvitað ekki í
alvörunni samt, heidur á einhverju
sálfræðilegu plani sínu. Það er
þessi yfirgengilega sálarfræði,
samgróin sjálfri leikhugmyndinni,
sem mestu virðist ráða um skip-
brot verksins. Því að Eftir synda-
fallið er óneitanlega misheppnað
verk, • — gagnger misskilningur
mikilhæfs höfundar á sjálfum sér
og efnivið sínum.
★ ORÐ,ORÐ.
Sviðið er sem sagt hugarheim-
ur, meðvitund og minningar Quen
tins. Þess er nú varla að vænta
að sú vistarvera sé nein venjuleg
dag- eða skrifstofa; lxugarheimur
inn er þess í stað samsettur af
hæklcandi tröppu- og pallakerfi í
blýgráum lit með tvær baktjalds-
myndir til tilbreytni, varðturn við
fangabúðir og stórboi'garútsýn til
skýjakljúfa. Þarna rekur Quentin
fortíð sína og ræðir hana, leggur
út af henni og leitar sér skiln-
ings á henni; hann ræðir um sök
og svik og sakleysi, mannlega
samábyrð og samsekt. Og dæmi
hans er ekki einangrað — honum
tekst að koma að bæði komm-
tinisma, fangabúðamorðum Þjóð-
verja, atómsprengjunni og mac-
carthismanum ameríska, öllu í
jafnvægi. Leikurinn er allur þessi
einræða Quentins; fortíð hans birt
ist aldrei í eigin rétti, sem sjálf-
stæðir atburðir, heldur ævinlega
í baksýn og til skýringar hugsana-
ferli hans. Og sá ferill megnar
því miður ekki að vekja né við-
halda áhuga óhorfenda, minnsta
kosti .ekki þess- áhorfanda sem
þetta skrifar; Quentio er ekki
mannlýsing heldur málpípa, far-
vegur tiltekinnar „andlegrar” um-
ræðu, sem mistekst vegna þess að
vandamálin hennar eru uppgerð,
sérgreind frá áþreifanlegu mann-
legu lífi ó sviðinu og marklaus án
þess. Það hefur margsinnis verið
látið í ljós að Arthur Miller gangi
of nærri einkamálum sínum í
þessum leik og einkum þá ævi
og örlögum miðkonu sinnar, Mari-
lyn Monroe. Er þessu ekki alveg
öfugt farið? Það virðist sönnu nær
að í sjálfri sögu Quentins eins
og hún birtist í brotum og brota-
brotum í leiknum sé fólginn efni-
viður í áhugavert verk. Andleg út-
legging liennar missir hins vegar
marks sem leikhúsefni vegna sál-
fræðilegi-ar einfeldni leiksins,
vegna þess grafalvarlega móral-
isma sem Arthur Miller virðist
halda að sé „lífspeki” að taka í
alvöru. Eftir syndafallið er ekki
annað en þessi „andlega útlegg-
ing” einkamálanna.
★ MILLFR OG MARILYN.
Svo mikið er víst að þáttur
Maggí-Marilynar er sá sem kemst
langnæst sönnu lífi á sviðinu.
Þegar hún birtist fá fólk og hlut-
ir á sviðinu skyndilega nýtt líf,
inntak og merkingu sem einæði
Quentins megnar aldrei að veita
því; þáttur Maggíar er þunga-
miðja leiksins í endalausum orð-
ræðu-umbúðum sem megna þó
ekki að týna henni með öllu. Saga
Maggíar er líklega einstaklega
amerísk, sagan um litlu saklausu
götustúlkuna sem verður fræg
stjarna og ferst á því, sagan um
framann sem deyðir og eyðilegg-
ur; hún lýsir sálfræði- og siðfræði-
bollaleggingum Millers með miklu
sannlegri hætti en endalaus orða-
lopi Quentins. Hlutverkið er kann-
ski eina eiginlega leikhlutverkið
í Eftir syndaíallið og veltur mik-
ið á meðförum þess um skilning
leiksins. Það er sýningu Benedikts
Árnasonar í Þjóðleikhúsinu til lofs
að þar er alls ekki reynt til að
nota sér æsigildi sögunnar eða
leggja upp neina „tragedíu” kyn-
þokkans. Þótt' Herdís Þorvalds-
dóttir megni ekki að lýsa til fulls
líkamsblóma Maggíar, yfirgengi-
legum kyntöfrum hennar, er hún
áreiðanlega réttvalin í hlutverkið;
í meðförum hennar birtist full-
komlega bernskur þokki stúlkunn-
ar, sakleysi hennar og þar með
umkomuleysi í hörðum heimi
kaupa og sölu. Og þessir eðlis-
þættir Maggíar skipta sízt minna
máli en sjálfur kynþokkinn. Hei'-
dís Þorvaldsdóttir vann enn einu
sinni frægan sigur við erfiðar að-
stæður; en annað mál er það, að
óneitanlega hefði þetta hlutverk
getað orðið einlivei'ri af yngri
leikkonum Þjóðleikhússins mikils
verðara tækifæri en það er Hei--
dísi. En þar er kannski engin önn-
ur sem ætlandi væri að réði við
hlutvei-kið?
Maggí er einfeldnin uppmáluð,
hlutverk Quentins miklu marg-
þættara og flóknai'a — á ytra
borði að minnsta kosti. Eftir synda-
fallið á allt sitt undir því komið
að takist að sanna Quentin fyr-
ir áhorfendum, gera grufl og sál-
arstrit hans raunverulegt á svið-
inu, óviðkomandi áhorfanda. Og
þar er við ramman reip að draga
þar sem vitsmunametnaður Mill
ei’s virðist stefna hlutverkinu
beint út í sandinn. Það væri fjai-ri
lagi að segja að Rúrik Haralds-
son hefði sannað sálkönnun og
sálarkvöl Quentins sem óhjá-
kvæmilegan veruleika fyrir áhoi’f-
endum: ef til vill er það alls ekki
hægt. En mér virtist hann fai'a
mjög vel og skynsamlega með
erfitt og vanþakklátt hlutverk,
hann lýsti Quentin, skilaði vanda-
málum hans einkar sanngjarnlega
án þess að stefna sér nokkurn-
tíma beinlínis í návígi við hlut-
verkið, upp á líf og dauða — sem
kann að vera nauðsynlegt, ef það
á að lánast til fullnustu. En lik-
lega á Rúrik Haraldsson enn ó-
fengið það stóra hlutverk sem
hæfi honum til fulls, sem geri
honum kleift að vinna þann sigur
á sviðinu sem hann er löngu kom-
inn að.
★ LEIÐIR OG MARK-
MIÐ.
Val Herdísar Þoi’valdsdóttur í
hlutverk Maggíar, leikur þeirra
Rúriks Haraldssonar, allt svipfar
sýningarinnar ber vinnubrögðum
og viðleitni leikstjórans, Bene-
dikts Árnasonar, hið bezta vitni.
Hann virðist í einu og öllu sýna
verkinu sjólfu staka trúmennsku.
En það leiðir af aðfei’ð hans og
leikendanna að áherzla sýningar-
innar verður Iangmest á hinurt*
vitsmunalega þætti verksins, um-
ræðu þess fi’emur en þeim lífs-
atvikum sem þar koma þó við
sögu. Og það kann þrátt fyrir
allt að vera hæpin niðui’staða: —
styi'kur Millers er óneitanlega
gamaldags realismi hans, hæii-
leiki til að lýsa samskiptum fólks
fremur en sál þess — þú í þetta
skiptið hafi hann villzt út á öng-
stigu ofmetins og misskilins vits-
munalífs. En sýning Þjóðleikhúss-
ins er sem sagt í einu og öllu
smekklega og snyrtilega unnin. Af
leikendum í minni hlutvei’kum er
einkum vert að nefna Bríetu Héð-
insdóttur sem léði Helgu sérkenni-
legt en sannfærandi svipmót; og
þá Baldvin Halldórsson og Ævar
Kvaran senx brugðu upp einföld-
um svipmyndum menntamanna á
valdi macearthismans. Meðferð
Bryndísar Pétursdóttur á Louise,
fyrri konu Quentins, vii’tist hins
vegar liæpin; það er misskilning-
ur að lýsa henni sem óþolandi
sitthvað til síns móls í skiptum
þeirra Quentins. — Valur Gísla-
son og Helga Valtýsdóttir lýstu
dyrgju; konan hefur áreiðanlega
foreldrum Quentins skilmei’kilega;
en Jón Júlíusson og Brynja Bene-
diktsdóttir áttu erfitt uppdráttar
í smáhlutverkum sínum þó að það
kæmi að engri sök; Þóra Friðriks-
dóttir lék Elise með litlum svip en
laglegum sem hann var. Eins og
stundum endranær virtist Þjóð-
Framhald á 10. síðu
ALÞÝÐUBLAÐIÐ - 15. sept. 1965 7