Vísir - 17.04.1959, Síða 7

Föstudaginn 17. apríl 1959
VtSlR
JÞýóðieikhúsið:
„Húmar hægt að kveldi“.
Harmleikur eftir Eugene O’Neill.
Leikstjóri: Eirtar Pálsson.
ar um, að fleira inundi. frá hon-
um koma, sem yrði til a£i auka
hróður hans. Veikindi, einsemd
og þunglyndi þrúguðu hann as
meira með árunum. En þó er
sem hann hafi aldrei tekið eins
á við að ráða rúnir mannssál-
arinnar, kryfja hjörtun, opna
manneskjurnar í samlífi þeirra,
í fjölskyldulífinu, leita svara
ið vandræðunum og skyssun-
um, sem menn fremja æ ofan
í æ. Þetta kemur berast fram
i
í leikritinu, sem nú er sýnt í i
Þjóðleikhúsinu. A. m. k. að einu
leyti er skáldverk þetta allt að
því einsdæmi í heimsbókmenht
unum. Það er „sannsöguleg"
sjálfsævisaga í öllum .aðalatrið-
um, en slíkt er æði fátítt um
I leikrit, þó,að algengt sé í sögum
jog ljóðuni. Og þess munu eng-
jin dæmi, að skáld hafi afhjúp-
iað sjálft sig og sína nánustu
sem í þessu leikriti, en það
ifjallar um' foreldra þess og
syni þeirra tvo.
Leikurinn hefst á því, að
húsmóðirin' Mary er nýk-omin
heim af heilsuhæli, þar sem hún
hefir verið undir læknis néndi
vegna eiturlyfjanotkunar. Hún
má muna tvenna tímana, ólst
upp á siðsömu heimili, lærði á
hljóðfæri, gekk í klausturskóla.
Kynntis síðan einum glæsileg-
asta leikara landsins, James
Tyrone, og giftist honum. Hann
var talinn einn efnilegasti
Shakespeare-leikari, féll síðan
fyrir boði .um að leika róman-
tíska hetju fyrir fjöldann.
ÍHann hneigðist síðan mikið til
■drykkju, og fjölskyldan átti
ekki annað heimili árum saman
en misjöfn herbergi gistihús-
! anna landshornanna milli. Syn-
irnir eru uppkomnir og báðir
Tyrone-bræðurnir: Erlingur Gíslason og Róbert Arnfinnsson.
fyrir sopann eins og faðirinn. 'sér trú um. En hún er sem
sagt komin á aðra bylgjulengd,
svarar úr sínum heimi:
„Reyndu ekki að snerta mig.
Það er ekki rétt, þegar eg er
að reyna að verða nunna.“
Hugsun hennar staðnæmist
mikið við tilhugalíf þeirra
hjóna, endur fyrir löngu,
brúðkaupið, og þá ekki sízt
brúðarkjólinn. Hún hefir mik-
ið velt því fyrir sér í vímunni,
hvar hann muni vera niður
kominn. Áður en varir er hún
komin ofan af lofti. klædd
greiðslusloppi og með brúðar-
kjólinn á arminum. Þetta eru
lokin, og hér rís leikurinn
hæst, og það er raunaleg sjón
og mikil list eins og það birtist
á sviði Þjóðleikhússins, þegár
húsmóðirin líður um gólfið
eins og svefngengill, en maður
hennar og synir horfa á mátt-
vana og vonlausir, og þannig
lýkur þessum stórbrotna
harmleik, hún mælir síðast
þessi orð: ,,Já, það var um vor,
og eitthvað kom fyrir mig. Eg
man það svo glöggt. Eg varð
ástfangin af James Tyrone og
var svo sæl um hríð.“
Leikurinn er meistaralega
saminn í þá hnotskurn, að ævi
þessarar fjölskyldu líður öll
fyrir sjónum áhorfenda á göngu
þessa langa dags. í upphafi leiks
ríkir ást og friður, þegar hjón-
in leiðast fram á sviðið. Og það
er kyrrt líf sem ríkir góða
stund. En veður skipast í lofti
áður en varir. „Klögumálin
ganga á víxl.“ Hver hörmungin
eftir aðra dynur yfir. Fljótt
sækir í sama horfið með hús-
móðurina eftir að hún kemur
af héilsuhælinu. Og þá er svo
komið, að yngri sonurinn verð-
ur að fara á annað hæli —
berklahæli. Eldri sonurinn er
auðnuleysingi og . pfýrirleitinn
drykkjusvoli. Faðirinn upp-
stökkur og samansaumaður.
Framan af stendur þeim stugg-
ur af veikindum yngra bróður-
ins, en þegar úrskurður lækn-
isins kemur, er' ' sambandið
raunar röfið við móðurina, hún
vill ekki viðrkenna sannleik-
ann, hún er komin á vit eiturs-
ins og lifir í öðrum heimi. Hug-
urinn snýst um nokkur atvik
frá fyrri árum. Yngri sonur
hennar gengur til hennar til
að koma henni í skiln'ing um,
að hann sé með tæringu en ekki
aðeins kvef, eins og hún telur
Tyrone-hjónin: Arndís Björnsdóttir og Valur Gíslason.
í leik þessum er mikið um
ást, og að því er virðist einnig
um hatur, en a. m. k. álasanir.
Þrátt fyrir að í fjölskyldunni
rífi hver annan inn að hjarta-
rótum á stundum, hver kenni
öðrum en sjálfum sér um ó-
farir og yfirsjónir, ekki virðist
standa steinn yfir steini í lífi
þessa fólks, þá er í rauninni
ástin sem lifir þrátt fyrir allt,
þótt stundum blakti þar á veiku
skaxá. Allt virðist sokkio í kol-
svarta bölsýni og glötun, en
mannúðin býr undir og yfir, og
það er hún sem á að hafa síð-
asta orðið.
Þetta verk er afdráttarlaus-
asta. skilríki, sem hægt er að
hugsa sér um lífsreýnslu höf-
undar. Þetta hafði hann upp
lifað og það sem verra var.
Hann var eitt sinn svo langt
leiddur í svartsýni, að hann
gerði tilraun til ao fyrirfara
sér. Þá var hann enn ungur.
Og mörg raun átti enn eftir
yfir hann að ganga. Hann átíi
tíðum við heimilisböl að búa.
Böi-n hans hurfu honum hvert
eftir annað. Einn sonur hans
gerðist óviðbjarganlegur eitur-
lyfjaneytandi. Annar, Eugene
O’Neill yngi’i, varð hálærður í
þeirri grein, sem föður hans
var eftirlæti, grískum bók-
menntum. Hann hafði lokið
doktorsprófi og varfyrir nokkru
orðinn prófessor í grein sinni,
þegar hann svipti sig lífi. Þá
gei'ðist það með dóttur hans, að
hún ‘ giftist barnung manni
Harmleikurinn „Húmar hægt
að kveldi“ („Long day’s jour-
ney into night“) eftir banda-
ríska skóldið Eugene O’Neill
hefir nú verið sýndur þrisvar á
tæpri viku í Þjóðleikhúsinu.
Undii'ritaður gat ekki komið
því við að vera viðstaddur
frumsýninguna sl. föstudags-
kvöld. Þar var Ai'ndís Björns-
dóttir hyllt sérstaklega af á-
horfendum og leikurum í til-
efni af því, að hún átti 40 ára
leikaraafmæli fyrir nokkru. Og
Arndís leikur einmitt aðalhlut-
verkið í þessum sjónleik, má-
ske sitt mesta til þessa dags.
Skulu henni enn tjáðar ham-
ingjuóskir og þakkir fyrir list
liennar á leiksviðinu.
Ekki hefir áður vei'ið sýnt
hér á leiksviði neitt af þeim
leikritum eftir Eugene O’Neili,
sem talizt geta tákni’æn um
skáldskap hans og var ekki
vanzalaust að drægist lengur,
þar eð hér um ræðir eitt mesta
leikskáld í heimi á þessari öld.
Eugene 0‘Neill var fyrst og
fremst hafmleikaskáld, samdi
vei'k, sem voru stór í sniðum,
en hann skorti smekk, hæfi-
leika eða kunnáttu til að sníða
af þeim galla, sem margir
minni karlar gátu hæglega
sneitt hjá. En þrátt fyrir alla
vankantana voru verk hans svo
anáttug sem sjónleikir, að höf-
undi var mikið þolað, að hon-
um láðist að vera snyi’tilegt
skáld, snurfusa og slípa sitt
mál og takmarka sig. Segja má,
að verk hans séu tíðum eins og
liafsjór. Þau bera af því áhrif
á mai'gan hátt, hvílíkt uppeldi
og menntun hann hlaut og lífs-
reynslu áður en hann fann
kyrrð til að sinna skáldskapar-
kölluxxinni, en einnig eru mörg
þeirra eins og forspá um þær
skelfingar og ógæfu, sem áttu
eftir að dynja yfir þenna und-
arlega mann síðustu æviái'in.
Leikritið „Long day’s joui'-
ney into night“ kom ekki fram
ó sjónarsviðið fyrr en fimmtán
árum eftir að höfundur lauk
við það (1941) og tileinkaði
konu sinni með þeim orðum, að
það væri „leikrit um gamla
harma, skrifað með blóði og
tárum“. Skáldið lézt 1953, og
þrem árum síðar var leikrit
þetta sýnt í fyrsta sinn, ekki í
heimalandi höfundar, heldur í
Svíþjóð, á Dramaten í Stokk-
hólmi. Hann hafði tekið mikilli
tryggð við Svía. Sænskt var
það skáld, sem mest áhrif haíði
haft á hann, Strindberg.
Sænskir lesendur og leikhús-
gitsir höfðu vel kunnað að meta
O’Neiil, og úr þvísa landi barst
honúm hinn mesti heiður, sem
rithöfundi getur hlotnazt, Nó-
belsverðlaunin (1936). Hann
ákvað iöngu fyrir dauða sinn,
að Dramaten skyli hafa frum-
sýningarrétt á öllum hans leik-
í'itum, sem þá voru ósýnd. Síð-
ustu tuttugu árin eða svo lifði
hann í sífellt meiri einangrun
frá umheiminum, og enginn
nema kona hans vissi gerla,
hvað hann aðhafðist. Þeir voru
margir, sem voru úrkula von-
7
1 (Charlie Chaplin) sérs marg-
falt eldri, en það þótti föður
hennar slíkt ójafnræði og ó-
hæfa, að hann sleit sambandi
við hana að fullu. Hann var
vissulega saddur lífdaga, er
hann lézt hálfsjötugur.
Svo mörg eru þau orð, mundi.
einhver segja, og ekki hefðu
þau orðið svo mörg, ef undirrit-
aður teldi ekki, að sjónleikur
þessi væri sjaldgæfur viðburð-
ur í leikhúslífi okkar. Og þó er
við nokkuð að jafna, meira að
segja á þessum vetri. Á ég þar
við hin fi-amúrskarandi leikrit
„Allir synir mínir“ og „Horfðu
reiður um öxl“ og þann ágæta
flutning, sem þau hafa fengið.
Nú er spurningin: Hvort hefur
Þjóðleikhúsið orðið þess megn-
ugt að túlka þennan mikla
| hai'mleik svo sem hann verð- ■
I skuldar? Því miður ekki nægi-
lega.
Leikstjórinn Einar Pálsson .
hefUr unnið verk sitt vel í öllum.
aðalati'iðum, en það vei'ður að
teljst vafasamt, að hann hafi
valið rétt í aðalhlutvei'k leiks-
ins, hvort sem hann hefir ráðið1
mestu þar um eður ei. Það á eirv
hvex-n veginn ekki við okkar
beztu leikara, að þeim sé falið
að koma fram í hverjum einasta
sjónleik, sem fluttur er. Þeim
hættir við að missa áhugann á
því að hafa hamskipti. Um leik
Vals Gíslasonar verð ég að segja.
það, að hann er snilldarlegur á
köflum, t. d. þegar þyi’mir yfir
hann eftir að hann kemst að ■
raun um, að konan er farin að ■
sækja í eitrið aftur, fyrst eftir
að hún er komin heim af hæl-
inu. Eg vildi segja, að þögn hans
og yfii'þyrming talaði af mestri
snilld í þessum leik. Leikur Arn
dísar Björnsdóttur er ákaflega
nærfærinn og fíngei'ður, sterk-
ur á köflum. En einhvern veg-
inn finnst mér, að þetta hlut-
verk væri frekar við hæfi ann-
ai'rar leikkonu. Leikur Róberts
Ai’nfinnssonar er jafnbeztur, og
á stundum hreinasta afbi’agð.
Sumpart virðist Erlingur Gísla-
son hafa eitthvð til brunns að
bera fyrir hlutverk sitt, en leik-
ur hans reyndist of glompóttur,
þegar á reynir.
Þýðingin er á ágætu máli, en .
þó fjai'lægðist hún stundum æðl
mikið það sem höfundur vildi
sagt hafa. Um hið íslenzka
heiti leiki'itsins liggur mér við
að segja, að fljótt á litið mætti
ætla, að það væri þingeysk þýð-
ing á skáldsögu úr smálöndum
eftir Margit Söderholm.
Að lokum leyfi ég mér að
þakka Þjóðleikhúsinu fyrir að
ráðast í að flytja þetta stór-
brotna snilldarverk. Og þrátt
fyrir að ég hefði kosið sitthvað
öði'uvísi með flutning verksins,
þá vil ég fyrir alia muni skora
á alla, sem hrífast vilja af mik-
illi list, að láta ekki hjá líða að
sjá þennan leik.
G. B.
„Deyjandi6‘ eyjar.
Skotar hafa miklar áhyggjur
af því, hversu fólki fækkar ó
eyjunum með síröndum fram.
Svo líður varla nokkurt ár.
að ekki fari einhver smáeyja í
eyði, og sú, sem virðist vera
næst í röðinni er Fara í Orkn-
eyjum. Þar búa nú aðeins fjór-
ar hræður en fyrir 50 árum
voru íbúarnir 70 talsins.