Vísir - 01.03.1961, Qupperneq 4

VISIB
EIGA HINIR AFVEGALEIDDU AÐ
FARAST Á LITLA-HRAUNI?
Heimiljshættir þar ósamboðnir
nutíma þjóðfélagi.
„Gott kall Garðar, ef eigi væru Ófriðarstaðir og Óttarstaðir,“
sagðir merkiprestur í Görðum á dögum Brynjólfs biskups. Svo
bétu tveir sóknarbæir, en karl átti við Hafnarfjörð og Bessa-
staði.
Þegar rætt er um það hér austan fjalls, með allmiklum rök-
um, að Árnessýsla sé mesta framtíðarhérað þessa lands, dettur
þeim, sem þeta ritar, stundum þetta spakmæli séra Ólafs gamla
i hug, en hefir tilhneigingu til að snúa því upp á Árnessýslu
á þann hátt að hún væri mikil öndvegissýsla, ef ekki væri þar
„Letigarðurinn“ og Garðyrkjuskólinn.
Það var Jónas Jónsson, þá-
verandi ráðherra, sem stofnaði
vinnuhælið á Litla-Hrauni. Jón-
as var á þeim árum mjög um-
deildur, svo sem kunnugt er, en
ég man að ég heyrði einn and-
stæðing hans þá og lengi síðar,
Valtý ritstjóra Stefánsson
segja, eitthvað á þá leið að
Litla-Hraun væri sú bezta hug-
mynd, sem Jónas hefði nokkru
sinni fengið og væri hún til fyr
irmyndar. Og Jónas var hepp-
inn í valinu með fyrsta ,,staðar-
ráðsmanninn“ á Litla-Hrauni.
Sigurður Heiðdal var um felst
vandanum vaxinn og hafði
mannbætandi áhrif á vistmenn,
að allra dómi sem til þekkja.
Eg kynntist lítillega vist-
mönnum á Litla-Hi-auni á þeim
góðu gömlu dögum, þegar Sig-
urður Heiðdal réð þar ríkjum.
Við vorum garðyrkjustrákar
hjá Ragnari Asgeirssyni á Laug
arvatni eitt sumar við Ragnar
T. Árnason, núverandi útvarps-
þulur, sem á þeim árum var
kallaður Bonni. Þarna voru
margir ungir menn við ýmis
konar störf, og hollt ungum
sálum að dvelja með þeim
Ragnari Ásgeirssyni og Bjarna
skólastjóra. En auk þess dvaldi
þarna flokkur frá Litla-Hrauni
undir stjórn Sigursteins verk-
stjóra. Fangarnir voru menn á
ýmsum aldri og ýmis konar af-
brot höfðu þeir á samvizkunni,
sem sum eru komin úr móð eins
og landabruggun og hrossa-
þjófnaður. Þeir unnu að vega-
gerð og ýmis konar jarðabóta-
vinnu en fóru „heim“ um helg-
ar
Það var helzt
hestaþjófurinn.
Við Bonni höfðum í mörg
horn að líta þetta sumar, því
L'augarvatn var dýrlegur stað-
ur. En ekki held ég, að hafi fall
ið niður mörg kvöld, að við
drykkjum kvöldkaffi með föng
unum, og hinir yngri meðal
þeirra urðu brátt meðal vina
okkar. Það var engin lögregla á
staðnum, aðeins verkstjórinn,
og þegar hann lagði sig á kvöld
in, fóru strákarnir stundum út
með okkur og aldrei kom þetta
að sök, og er ég þó ekki frá því,
að Bjarni hafi stundum litið
okkur hornauga, og lái ég hon-
um það ekki.
Það er gleðiiegt til þess að
hugsa, að flestir hinna ungu fé-
laga okkar Bonna frá Litla-
Hrauni urðu hinir nýtustu borg
arar síðar meir og áttu þangað
aldrei afturkvæmt. Eg þakka
það fyrst og fremst Sigurði
Heiðdal og hinu frjálsa, at-
hafnasama lífi, sem var sam-
fara Litla-Hrauni. Einhver erf-
iðasti fanginn, sem ég kynntist
þarna, var norðlenzkur hesta-
þjófur. Hann var mesti heið-
urskarl í daglegi’i umgengni, en
mér er nær að halda, að hann
hafi verið þarna of stutt. Það
mun hafa verið eitt síðasta
embættisverk Jónasar sem
dómsmálaráðherra að náða
þennan bónda. Hann hélt áfram
að stela hrossum og mér er
sagt, að eitt sinn hafi honum
meira að segja orðið það á að
stela kvenmanni og það að vísu
farið sæmilega, eftir atvikum.
Þá var öldin önnur.
Fyrir réttum fjórum árum
bað ég Pál Hallgrímsson, sýslu
mann á Selfossi, um blaðaviðtal
vegna Vísis viðvíkjandi Litla-
Hrauni. Þess skal getið, að Páli
ber sem sýslumanni aðeins
mjög takmörkuð afskipti af
þessari stofnun, en hann hafði
þá átt sæti í nefnd, er fjallaði
um fangelsismál. Páll fór ekk-
ert dult með það, að hann hefði
lítið álit á „blaðasnápum“ (og
neita ég að skilja það viðhorf
hans) og þverneitaði viðtali, en
rækileg viðgerð á hælinu og
þar voru að ýmsu leyti einskon-
ar þáttaskil, eða áttu að vera.
Skömmu áður eða í árslok 1956
mun óafplánuð refsivist á ís-
landi hafa ninnið allt að 100 ár-
um. Þó hafði vinnuhælið ekki
verið notað nema til hálfs þá að
undanförnu, og má í því sam-
bandi nefna, að frá því í júní
1954 til septembermánaðar
1956 var talið rúna á Litla-
Hrauni fyi'ir 32 fanga. Á þessu
tímabili munu hafa verið þar
fæstir 7 fangar og flestir 22 eða
rúml. 15 fangar að meðaltali,
fangelsið aðeins halfsetið
Vanhugsaðar breytmgar.
En nú átti þetta að breytast
allt til batnaðar, en þetta hefur
víst farið heldur á annan veg,
í þessum efnum og öðrum á
Litla-Hrauni, en til var ætlast
og um það mætti fara mörgum
orðum, en aðeins er hægt að
drepa á það helzta í stuttri
blaðagrein. Fyrst og fremst
mnnu brev+lnrcqr þær sem P"-
mann Jónasson, þáverandi
dómsmálaráðherra, lét gera á
hælinu og endurbætur hafa
verið mjög vanhugsaðar og ó-
hentugar, þótt þær muni hafa
kostað unp undir það eins mik-
ið og nýtt hæli frá grunni. Þá
var fjölgað varðmönnum hælis-
ins um helming og ráðinn nýr
forstjóri. Þetta hefði getað ver-
ið réttlætanlegt og nauðsynlegt,
ef ekki hefði verið einblínt á
pólitíska hentugleika ráðherr-
ans, enda uoohófst nú ein
mesta skálmöld á Litla-Hrauni,
svo sem kunnugt er. Það væri
miög ósanngiarnt að skella allri
skuld af þeim mistökum og
vandræðum, sem hafa steðiað
að Litla-Hrauni síðustu árin á
núverandi forstjóra hælisins.
En þó ber að undirstrika, að
aldrei má slaka á kröfunni um
óafplánuð refsivist hafa hækk
að allverulega síðan í árslok
árið 1956 og sé nú komin tölu-
vert á aðra öldina. Ef ekki bær-
ust nú fréttir af endurskipulagi
og uppbyggingu fangelsismála
landsins mætti ætla að með
sama áframhaldi yrði að náða
hálfa íslenzku þjóðina á 70 ára
afmæli forsetans hinn 13. maí
árið 1964.
Náin kynni af Litla-Hrauni
og heimilisháttum þar.
Það vildi svo til, að eftir að
eg skrapp með sýslumanni í
Árnessýslu niður á Litla-Hraun
starfaði ég á fjórða ár í skrif-
stofu hans á Selfossi. Átti ég þá
eftir að fara margar ferðirnar
niður á „garð“, ásamt fulltrúa
embættisins, og kynnast vinnu-
hælinu allnáið og föngum á
hverjum tíma. bæði nprsónu-
lega og af skjölum og skilrikj-
um Að sjálfsögðu verður sú
reynsla mín að því er viðkem-
ur sýslumannsembættinu á Sel
fossi ekki birt í blaðagrein en
málið á aðrar hliðar.
Það þarf ekki náin kynni af
Litla-Hrauni til að sjá að hin
gamla hugsjón þeirra Jónasar
Jónssonar og Sigurðar Heið-
dal um vinnuhæli á Litla-
Hrauni er nú gjörsamlega að
engu orðin. Og þetta heimili er
átti að vera mannbætandi og
göfgandi er fyrst og fremst
mannskemmandi og leiðir til
glötunar og tortímingar. Vinn-
an er nafnið tómt, en kveliandi!
aðgerðarleysi ásamt einangrun
j og innilokun einkennir heimilið
'og alla framgöngu vistmanna
Hvílíkur aðbúnaður og hvílík-
ur munur er á þessum óham-
^ingjusömu ungu mönnum eða
, fyrirrennurum þeirra er við
Bonni áttum að félöeum á
Laugarvatni, enda eru aðstæð-
urnar á ýmsan hátt hinar ólík-
ustu. Eg tala um unga menn en
þeir eru á síðari tímum í mikl-
^um meiri hluta á Litla-Hrauni.
Auðnuleysi og
athafnaleysi.
| Litla-Hraun í dag er ekki
lengur neitt vinnuhæli, þar er
dvölin nú fyrst og fremst háð |
athafnaleysi og auðnuleysi og1
Það er staðarlegt heim að Iíta á Litla-Hrauni.
sýndi mér jafnframt þá góð-
mennsku, sem ekki kom á óvart
að bjóðast til að skreppa með
mér niður á „Hraun“. Var þetta
þegið með þökkum og Ingimar
í Fagrahvammi ráðinn bifreið-
arstjóri og ljósmyndari farar-
innar. Munu hafa birtzt einar
tvær greinar í Vísi hér að lút-
andi, á sínum tíma, og skal ekki
orðlengja það hér eða það, sem
þá var efst á baugi.
j Um það leyti er ég kom að
Litla-Hrauni í fyrsta skipti á-
‘samt Páli sýslumanni fór fram
það, að forstjóri vinnuhælisins
þarf að vera úrvals maður til að
leysa þau verkefni, sem þar eru
á hverjum tíma, fagmaður á
þessu sviði, sérmenntaður í sem
flestum greinum sem hér að
lúta. Reynsla kaupfélagsstjóra
úti á landi og framámennska í
framsókn kemur hér að litlu
haldi
Þá má og benda á það í þessu
sambandi, að afbrotum mun
síður en svo hafa fækkað, síð-
ustu árin og má því ætla, að
þrátt fyrir allar náðanir muni
er í þeim efnum sannarlega af
sem áður var. Sigurður Heið-
dal byggði í upphafi allan bú-
skap á hælinu upp með það
fyrir augum, að vistmenn störf
uðu að honum og starfræktu
hann Þá var sett upp viðgerða-
verkstæði þar og unnið um
langt árabil að viðgerðum á bif-
reiðum og búvélum héraðsbúa.
Umfangsmikil steinagerð og
vikuriðnaður var þar á tíma-
bili til mikils hagræðis fyrir
sýslubúa, enda hæg heimatökin
á Eyrarbakka til slíkrar starf-
Miðvikudaginn 1. marz 19€I
semi. Þá mun og á tímabili hafa
verið unnið á vegum hælisins
að trésmíði og járnsmíði, eink-
um með tilliti til hæfni vist-
manna á hverjum tíma. Auk
þess störfuðu svo vinnuflokkar
frá hælinu á Laugarvatni, um
árabil, að Reykjum f Ölfusi og
jafnvel að heyskap fyrir hælið
og einstaka bændur, víðsvegar
í Flóa og Ölfusi og víðar.
Fangar unnu og
fengu laun.
Áherzla var lögð á að vist-
mennirnir hefðu á hverjum
tíma nóg að starfa, reynt að
miða störfin við hæfni þeirra
og getu og þeim greidd laun
samkvæmt mati bústjórans og
ráðuneytisins á hverjum tíma
og eitthvað reynt að miða kaup
ið við afköst, en þó munu regl-
ur hafa gilt hér um. Stundum
voru vistmennirnir verkstjórar
og verkstæðisformenn og mætti
nefna dæmi um ágætan árang-
ur af störfum þeirra. Öll mun
þessi starfsemi nú niður lögð á
Litla-Hrauni að undanskildu
því, að fangarnir eru eitthvað
látnir dútla við búskapinn, sem
að langmestu leyti er rekinn
með aðkeyptri vinnu.
Hvað um fangana? Hvað
gera þeir og hvernig drepa þeir
tímann?
Þeir eru að mestu sem reköld
á göngum hælisins, eða þeir
liggja reykjandi í klefum sín-
um og harma örlög sín og brotn
ar framtíðarvonir og þeir eru
fortakslaust einhverjir allra
mestu einstæðingar þjóðfélags-
ins, þessir ungu vistmenn á
Litla-Hrauni, sem í mörgum til-
fellum eru efnismenn að upp-
lagi. Það liggur í augum uppi
að í slíku umhverfi þrífast ýms
ar hetjusögur vel um forn inn-
brot, bílastuldi og ýmis konar
óknytti og þarf engan að undra
slíkt. Þá eru og lögð á ráðin, í
gamni og alvöru, um brott-
hlauo og ævintýri og kemur
sumt af því jafnvel til fram-
kvæmda á stundum.
Sjálfbo'ðaliðar veita
föngunum uppörfun.
Hvernig er það svo með hina
andlegu og „mórölsku" upp-
byggingu vistmanna á Litla-
Hrauni? Hver er hlutur kirkj-
unnar og fræðslustarfseminar
þar? Því er fljótsvarað. Prestur
sést þar aldrei (þó minnir mig,
að ég læsi það einhvers staðar,
að biskup landsins hefði ekið
þangað austur) og fræðslukerfi
landsins er föngunum algerlega
lokað og mun slíkt vera eins-
dæmi a. m. k á Norðurlöndum,
þegar um hliðstæðar stofnanir
er að ræða. Það skal fram tekið
að til starfsemi hinnar svoköll-
uðu fangahjálnar innan veggja
Litla-Hrauns þekki eg ekki,
má vera að hún sé einhver,
beint eða óbeint.
Eitt dæmi þekki ég bó nm að
föngunum sé rétt hiá^nandi
hönd og revnt sé að stvfSia þá
til ráða og dáða en hes="' uop-
örfunarstai’fsemi hef\ir nhhi far
ið hátt og hún læ+i”- vfir
sér, en er engu að síður hin at-
bvnUqVprf5af;^q_ Á býr
maður að nafni Arnu'f Kyvík,
forstöðumaður Fíladelfíusafn-
aðarins þar á staðnum. Hann
hefur oft á undanförnum árum
lagt leið sína niður að Litla-
Hrauni, ásamt ýmsum úr söfn-
uði sínum. Kyvík hefiir stund-
Frh. á 9. s.