Vísir - 23.03.1963, Qupperneq 3

V í S IR . Laugardagur 23. marz 1963.
g ranan
Eftir
Leif
Þórar-
insson
Helzta einkennið á þeirri
músík sem samin hefur verið á
þessari öld, mætti held ég
segja að sé æðisgengin, allt að
því örvæntingarfull leit að nýj-
ungum. Um aldamótin voru
tónskáldin þegar orðin all veru-
lega taugaveikluð yfir glæsi-
leik fyrirrennaranna. Evrópsk
músík hafði að því er virtist
náð að þróast { slíkar ómælis-
hæðir, eftir öruggum ieiðum
tóntegundanna, að lengra varð
ekki komizt án breyttrar stefnu.
Tóku ófáir það ráð að hverfa
nokkur hundruð ár aftur í tím-
ann í von um vegarnesti til
smalamennsku á hálfgleymd-
um afréttum. Þaðan er runnin
sú misheppnaða skrumskæl-
ingarstefna sem stundum er
kölluð nýklassikismi, og átti
miklu fylgi að fagna í Evrópu
Atli Heimir Sveinsson stjórnar æfingu á verki sínu.
tónlistarskólann og sinfóníu-
hljómsveitina, og á ailt gott
skilið fyrir þá starfsemi, var
svo seinheppin að binda trúss
sitt við lágkúrulegasta aftur-
úrandann í Evrópu, og fékk full
trúa hans til að uppfræða gelgj-
ur sínar, ogm unum við þar
seint bíta úr nálinni. En á allra
síðustu árum hefur þó vaxið
hér upp kynslóð tónskálda og
hljóðfæraleikara, sem virðist
andi rústir og föðurmorð 1
fermingargjöf, hafði, er henni
óx fiskur um hrygg, manndóm
til að taka upp þráðinn þar sem
„óarískir“ fyrirrennarar voru
hraktiÉ eða drepnir frá, og
þannig svo um munaði. Pierre
Boulez hinn franski var rétt
tvítugur í stríðslok, en með
Sónatínu fyrir flautu og píanó,
sem hann samdi 1946, má segja
að fullt skrið komist þegar á
um, sem enn eru efst á baugi,
má segja að Stockhausen sé
mestur uppfinningamaður. Síð-
ustu árin hefur hvert verk frá
hans hendi opnað nýja, meira
og minna aðlaðandi heima. Allt
fram að þessu hefur starf hans
falizt í tilrauninni, þ. e. upp-
götvun hins óvænta, fyrst og
fremst, og hafa ýmsir andlegir
skuldunautar hans jafnvel legið
honum á hálsi fyrir að benda
verk. Tuttugu grúppur fyrir
flautu. óbó og klarinett eftir
Svíann Bo Nilson er af þeirri
tegund sem annarhver avant-
gardisti hefur soðið saman síð-
an Stockhausen lét píanóstykki
nr. 11 frá sér fara. Hvert hljóð-
færi hefur til meðferðar tuttugu
grúppur af tónum, sem má
leika í hvaða röð sem er, eins
oft og vill, og á hvaða hraða
sem andinn inn gefur, og segir
sig sjálft að út úr þessu getur
komið allur þremillinn. Verkið
sem beðið er eftir með hvað
mestri óþreyju, er hins vegar
eftir íslending, Atla Heimi
Sveinsson. Nokkur kurr hefur
verið meðal músíkalska hlutans
af bæjarbúum vegna rosafrétta
sem borizt hafa frá æfingu á
verkinu. Einblína margir á þau
tíðindi, að þar er á einum stað
látin brotna flaska og öðrum
kallað hó. Verkið er annars
samið fyrir ellefu hijóðfæri, og
byggist á röðum óvæntra at-
burða, eða öllu heldur sam-
stæðu sífelldra andstæðna.
Þetta léysist stig af stigi upp í
algjörlega frjálsan kafla, þar
sem hver hinná ellefu hljóð-
færaleikara spilar uppúr sér,
eins og honum bezt lætur.
Verður ekki sízt fróðlegt að
heyra hvernig tekst áð brúa
bilið milli þess fyrirfram-
ákveðna og ófyrirsjáanlega, sem
ef heppnin er með hlýtur að
kallast á og gefa hvað öðru
aukið gildi.
Atli Heimir er ungur Reyk-
HIN NYJA TONLIST
milli heimsstríðanna, og í Ame-
ríku allt fram á síðustu daga.
Aðrir sáu sæng sína útbreidda
á akurlendum fjarskyldra menn-
ingarerfða, og eru þeir óteljandi
kompónistarnir, sem þóttust
finna lausnina í framandi kerf-
um tóna og hljóðfalls. Höfuð-
mistök þeirra síðarnefndu ætla
ég að feiist í með hvílíku oflæti
þeir seilast til slíks „hráefnis".
Þeir skoða það sem eins konar
hressingarlyf, ágætt til að lífga
upp lúin bein um stundarsakir,
en einskisvirði í sjálfu sér. Eða
er ekki fáránlegt að heyra ind-
verskar rögur, eða afríkanska
trumbubálka felld undir form-
klafa okkar kæra og eilífa sam-
hljóms? Þvi ber þó ekki að
neita, að einstaka sinnum hefur
slíkt tekizt mæta vel, samanber
í Vorblóti Stravinskys, en það
heyrir til undantekninga, og
sannar bókstaflega ekkert um
gildi þess konar vinnubragða.
Enn einn flokkur tónskálda, og
sá var í upphafi lang minnstur,
lcaus að leggja á brautir sem ó-
ljóst eru boðaðar í sumum síð-
ustu verkum Wagners og jafn-
vel, og ekki sízt, Liszts, það er
algjört fráhvarf frá tóntegund-
um og fyrirfram ákveðinni efnis
ráð. Til þessa fámenna og ein-
angraða hóps, sem hafði tilraun
ir Arnolds Schönbergs að ieið-
arljósi, getum við, eftir ólík-
legustu leiðum, rakið þræði
þess sem mestu máli skiptir í
músik nútímans. Þessi þróun,
og barátta við naflastrenginn,
hefur til skamms tíma, eins og
flest annað af menningarhrær-
ingum meginlandsins, látið
okkur Islendinga algjörlega í
friði. Fram yfir lok striðsins
okkar þekktum við Brahms sem
helztan módernista, og þó að-
eins örfáir nema af afspurn. Sú
kynslóð sem bjó I haginn fyrir
nokkuð hugleikið að hrista af
sér doðann. Þetta fólk hefur
myntiað með sér félagsskap
sem nefnist „MUSICA NOVA“
og gengst annað slagið fyrir
hljómleikum þar sem flutt eru
verk tiltölulega ný af nálinni.
En þessari starfsemi, sem er
sniðinn alltof þröngur stakkur,
hefur verið tekið misjafnlega
af fulltrúum andans, og í
■ nokkrum tilfellum með fullum
fjandskap. Það éru svo undar-
lega margir pótentátarnir, sem
hræðast hvert lífsmark sem
skugga á persónuhróin sín. Hins
vegar standa vonir til að fyrir-
tækið hafi þegar lifaö af
verstu byrjunarörðugleikana,
og megi framvegis vænta byrs
undir vængi. í það minnsta
skal ekki öðru trúað, því hér er
svo sannarlega um að ræða
einu tilburðina í raunsæisátt á
íslenzku músíksviði. Þessir til-
burðir eru einfaldlega náin
samvinna tónskálds og hljóð-
færaleikara, sem hafa komizt
að raun um að hvorugur er
neitt án hins. En hvenær skyldu
forráðamenn sinfóniuhljómsveit
arinnar átta sig á, að án fullrar
meðvitundar nú og hér, verður
aldrei byggð upp hljómsveit
boðleg fornum meisturum. Án
tengsla við það sem nýtt gerist
í tónsköpun heimsins, megum
við vænta sama stíl- og stefnu-
leysis og hingað til hefur ein-
kennt starfsemi hennar, og
breyta fingra og varatækni-
framfarir hljóðfæraleikaranna
litlu eða engu. En látum þetta
kyrrt liggja að sinni.
Með tilkomu nazismans 1
Þýzkalandi og þeim hroðalegu
áhrifum sem hann hafði á til-
veru allrar Evrópu, er um
stund tekið illilega fyrir kverk-
arnar á nýsköpun I músík þar.
En sú kynslóð, sem hlaut rjúk-
þá músíkþróun, sem enn skipt-
ir öllu máli. Á árunum milli
1950 og 1960 kom fram tqn-
skáld eins og Þjóðverjinn Kari-
heinz Stockhausen, ítalirnir
Luigi Nono og Luciano Berio,
og Belginn Henri Pousseur.
Þeir áttu ásamt Boulez drýgst-
an þátt í að byggja undir þá
frjálsu formhugsun sem er við-
urkennd staðreynd í allri skap-
andi músík í dag. Með frjálsu
formi er þó svo sannarlega
ekki átt við að tónskáld nú-
tímans skrifi verk sem séu laus
í reipunum, heldur þveröfugt.
Formið éem slíkt hefur sjaldan
skift jafnmiklu máli og einmitt
nú, en það þýðir að hvert verk
lýtur eingöngu eigin efnisnið-
urröðun og duga þar með són-
ötu og fúguforskriftir ásamt
„hefðbundinni" hljóðfæraskipan
ekki lengur. Af þeim tónskáld-
á of margar ieiðir. Ekkert
verka fyrrtaldra manna hefur
verið flutt á hljómleikum hér á
landi. Eina fyrirtækið sem hefði
hug á slíku er Musica Nova,
en eins og er hefur það vart
bolmagn til þess. Verkin eru
það flókin og erfið, að óhugs-
andi er að koma þeim saman
nema varið sé til þess meiri
tíma en stopul brauðstritsfrí
hljóðfæraleikaranna hrökkva
til. En hvar er allur sildargróð-
inn og velgengnin? Hefur nú
ekki einhver, ríkið eða þeir
ríku, efni á að leggja í púkk til
þessa, og þar með bæta fyrir
þó nokkrar stórsyndir?
Á næstu hljómleikum Musica
Nova, sem verða haldnir i
Sögu-hótelinu á morgun kl.
2.30, verða þrátt fyrir allar að-
stæður flutt tvö all nýstárleg
víkingur sem undanfarin ár
hefur stundað nám á höfuðvig-
stöðvum S.tockhausens og lags-
manna hans, þ. e. Köln á Rínar-
bökkum. Hann lauk þó prófi i
tónskáidsskap frá tónlistarhá-
skólanum þar í borg I fyrra, og
hefur því mestanpart iagt
stund á „hefðbundnar" aðferðir
fram að þessu, því eins og allir
vita eru tónlistarskólar venju-
iega minnst 150 árum á eftir
tímanum. Eins og flestir sem
sleppa lifandi út úr slikum
hörmungastofnunum er Atli
guðsfeginn frelsinu, og dembir
sér á bólakaf í það sem mestur
er í hasarinn. Enda fullyrðir
hann óbanginn að fugiar eins
og Boulez og Nono séu óþol-
andi stagneraðir, sem er á sinn
hátt ekki svo fráleitt sjónar-
mið. En hvað erum við þá,
drottinn minn.
Á leikatavikunni / Kaupmannahöfn
Hin góðkunna Ieikona Sigrún
Magnúsdóttir er hér á mynd-
inni lengst til hægri í hópi Ieik-
ara frá hinum Norðurlöndunum.
Myndin er tekin í tilefni af 9.
norrænu leikaravikunni, sem
haldin var í Kaupmannahöfn,
fyrir nokkru. Með Sigrúnu á
myndinni eru talið frá vinstri:
Lisi Tandefeldt, Finnlandi
Esther Hagemann, Noregi, Laila
Anderson, Danmörku, Ulla-Britt
Boström, Dagny Lind, Svíþjóð,
og Paula Iliemann-Feder, Dan-
mörku, og maðurinn í miðjunni
er Gutaf Bentsen þekktur leik-
ari í Danmörku. Meðan lcikara-
vikan stendur yMr er lögð
áherzla á heimsóknir f leikhúsin
og hafa þau séð ýmsar af helstu
Ieiksýningum Kaupmannahafn-