Vísir - 15.11.1963, Blaðsíða 9

VISIR . FTJstudagur 15. nðvember 1953,
9
☆
i.
Við fljúgum mót eldgosi.
Við sitjum fjórir í þröngum
sætum okkar f lítilli flugvél af
Cessna-gerð. Veðrið er stillt og
bjart nema framundan, þar sem
eldgossins er að vænta er allt
hulið dimmum mekki.
Er það þokubakki? Er ný
lægð að færast upp að landinu,
eða er þetta mistur af gos-
mekki?
Vélin tifar áfram austur með
ströndinni. Við höfum Þorláks-
höfn á hægri hönd, fljúgum yf-
ir ölfusárósa, yfir Eyrarbakka
og Stokkseyri og þaðan yfir
Þjórsárósa. Bráðum beygjum
við út á hafið — í stefnu á
Vestmannaeyjar.
Jú, Vestmannaeyjar eru
framundan, en_hvar er eldgosið,
sem okkur hafði verið lofað?
Við bregðum hönd fyrir augu
og skyggnumst í allar áttir, en
sjáum ekkert.
Um það bil sem við vorum
að Ieggja af stað frá Reykja-
víkurflugvelli var okkur sagt
að Vestmannaeyingar stæðu á
öndinni af undrun og hrifningu
og að mökkurinn væri alltaf að
stækka og aukast.
Við erum bráðum komnir inn
yfir Vestmannaeyjar og sjáum
engan mökk, engan gosstrók úr
sæ, ekkert sem minnir á eid
eða náttúruhamfarir. Var þetta
aðeins plat-gos? Hætti það
sennilegra en hér sé um eldgos á eyju að ræða. Svo er þó ekki. Myndin á að sýna Heklugos, en fyrr á öldum töldu útlendir menn
að Hekla stæði við sjó og á gömlum landabréfum gefur að Ifta svokallaðan Hekluskaga við suðurströnd íslands. Myndin er tekin úr
bók Blefkens unt ísland, útgáfu, sem kom út í Leyden f byrjun 18. aldar.
NYTT LAND LIR SJO
jiifi ifinöTO ui9 TBgaq
^lítrd fpffn+
nokkrum mínútum eftir að það
hófst?
Við héldum ótrauðir áfram.
II.
„Þarna er það“. Það var
sessunautur minn sem benti úr
sæti sínu út í mistrið framund-
an.
Það var ekki um það að vill-
ast. Þarna var það.
Niður við hafflötinn sá ein-
hverja ljósleita ókyrrð, ein-
hverja ólgu, rétt eins og hol-
skefiu rísa upp af dimmum haf-
fletinum.
Þetta greindist betur með
hverri mínútunni sem leið,
hverjum spöl sem við færðumst
nær þessum æðisgengna djöful-
óð úti á miðju hafi.
Ég hef séð tvö eldgos áður,
í Heklu og Öskju. Þetta er gjör-
ólíkt. Samt furðulegt og stór-
kostlegt — ef til vill furðulegast
þeirra allra.
Við vitum ekki á hvaða dýpi
gígurinn er. Vitum það eitt að
hann stendur á botni úthafs —
Atlantshafsins sjálfs. Ég hafði
fram til þessa haldið að heilt
úthaf megnaði að halda eldi í
skefjum, en sú var ekki raunin.
Þetta var æðisgengin sjón.
Það var erfitt að gera sér í hug-
arlund, úr þeirri hæð og fjar-
lægð sem við vorum í, hvað
sjálfir gosmekkirnir stigu hátt
yfir hafflötinn. Við gizkuðum á
50—100 metra, en þeir geta hafa
verið hærri — líka lægri. Við
höfðum engan samanburð. Stór-
kostlegt var þetta hvað sem
öðru leið og enn stórkostlegra
fyrir það að eldinum nægir
ekki að brjótast upp úr jarð-
skorpunni, heldur upp úr sjálfu
hafinu i þokkabót og þyrlar
vikri eða ösku, möl eða sandi í
ógurlegum mökkum tugi metra
til lofts. Upp af þessum dimmu
gosstrókum myndast þykkur,
grár gufumökkur sem hringast
upp í bólstrum, þéttastir og
þykkastir neðst, en hætta að
forma sig því hærra sem dregur
og verða þar aðeins að gráleitu
ógagnsæju mistri.
Eldingum eða leiftrum bregð-
ur öðru hvoru fyrir, en við sjá-
um þau ekki nema endrum og
eins. Sjórinn hefur upplitazt á
stóru svæði og það eru skýr
mörk þar sem blágrænn sjór-
inn mætir mógrænum eðjulit.
Undarleg litasamsetning. En
stórfelldastar eru andstæðurnar
þar sem dimmir gosstrókarnir
hefja sig upp úr mógrænum
sjónum og hátt upp í hvítgráa
gufubólstrana.
Þannig lítur eldgos út úr hafi.
III.
Enginn núlifandi maður mun
hafa augum litið eldgos úr hafi
við strendur íslands. En forfeð-
ur okkar hafa gert það og sumir
hverjir fært í letur. I gömlum
annálum er getið eldsumbrota
úr hafi, en flest voru þau við
sunnanvert Reykjanes eða f
sjónum við suðvesturströnd ís-
lands.
Fyrsta eldgosið { hafi, sem
sagnir herma, varð árið 1211.
Þá urðu miklir jarðskjálftar á
Suðurlandi og talið að 18 manns
hafi látið lífið er hús hrundu
ofan á þá. Skömmu síðar kom
eldur úr hafi fyrir sunnanverðu
Reykjanesi og þá er sagt að
Eldey, eða Eldeyjar, hafi skotið
upp kollinum, en aðrar Eldeyjar
„sem ævinlega höfðu staðið",
horfið í sjó. Sá hét Sörli Karls-
son sem fyrstur varð þessa var.
Eftir annálum að dæma hafa á
fyrri hluta 13. aldar orðið sam-
tals fimm eldgos í hafi fyrir
Reykjanesi, eða meir en helm-
ingur þeirra eldsumbrota í sjó,
sem sögur fara af við Islands-
strendur.
Urðu þessi eldgos fræg jafnt
utanlands sem innan og spunn-
ust af margar sagnir, sumar
furðulegar. Arngrímur ábóti á
Þingeyrum segir á einum stað í
Guðmundarsögu „að upp hefur
komið af eldsganginum stórt
fjall, en annað sökk niður í
staðinn". Örkneyjabiskup segir
1275 frá því að sjór brenni á
mílu svæði við íslandsstrendur
og láti eftir sig svart gjall og
óhreint. í öðru riti frá 13. öld
segir að sjórinn við Island hafi
á 3ja mílna svæði tekið að ólga
og sjóða og að úr undirdiúpun-
um hafi komið eldgjósandi guf-
ur og stórt fjall, sem risið hafi
úr sæ.
IV.
Á 15. öld skýra annálar frá
eldi í hafi útsuður undan Reykja
nesi. Þá hafi skotið þar upp
eyju, en ekki vita menn lengur
hver sú eyja hefur verið. Á 16.
öld eru einnig óljósar sagnir um
eldsumbrot í sjó við suðurströnd
ina og heimildarmenn fyrir því
þýzkir sjófarendur. Síðan ekki
söguna mejr fyrr en árið 1783,
sama árið og Skaftáreldar voru
uppi, þá urðu sjómenn varir við
reykjarmekki mikla djúpt í hafi
út af Reykjanesi. Var það ein-
hvern tíma nálægt sumarmálum.
Skipstjóri á dönsku skipi sem
þá var í íslandssiglingum lýsir
unérun sinni yfir því að hafa
séð sjó loga. Það þótti honum
hin mesta furða. Lét skipstjóri
sigla í áttina til eldsins og sást,
að eyja hafði risið úr sæ röskar
átta mílur suðvestur af Geir-
fuglaskeri. Úr eyjunni stigu
mekkir og gufur og svo mikla
fýlu eða daun lagði af þessum
gufum og logandi sjónum, að
skipstjórinn hafði sig hið skjót-
asta á brott til að hásetar sínir
mættu lífi halda. Eyjunni lýstu
þeir þannig, að hún hafi verið
allt að mílu ummáls og hafi
litið út sem allhátt hraunhrúg-
ald með úfnum klettum. Sjór-
inn umhverfis hana var allur
þakinn vikri og á sjávarbotni
fannst svartur gljáandi sandur
eins og steinkol að útliti.
Fleiri sjófarendur sáu eyjuna
nokkru seinna sama vor. Mælti
Danakonungur svo fyrir að
eynni skyldi nafn gefa og hlaut
hún nafngiftina „Nýey". Fól
kóngur jafnframt stiftamtmanni
að fara út í eyna og helga hana
Danaveldi með hátíðlegri við-
höfn, m. a. með því að draga
danska fánann þar við hún. í
eynni skyldi og höggvið nafn
kóngs, svo og ártal á stein, til
enn frekari áréttingar.
Til þessarar viðhafnar kom
aldrei. Eyjan sökk aftur í sæ
og sá ekki urmul af henni eftir
þegar embættismenn Danakon-
ungs fóru þangað í landvinninga
Jeit.
IV.
Gossagan í sjó við lslands-
strendur er þar með næstum á
enda. Síðustu öruggar heimildir
um gos eru annars vegar frá
árinu 1830 að menn urðu varir
við reykjarmökk í hafinu suð-
vestur af Eldeyjarboða, er staðið
hafi frá miðjum marz og fram
í maímánuð, hins vegar sást
seint í maimánuði árið 1879 gos
í hafi á svipuðum slóðum og
gosið 1830, en það sást ekki
nema í tvo daga. Þá urðu og
harðir jarðskjálftar á sunnan-
verðu Reykjanesi, m. a. hrundi
þá Geirfuglasker.
Fimm árum seinna, í júlímán-
uði 1884, taldi vitavörðurinn í
Reykjanesvita sig hafa séð nýja
eyju í hafinu, á að gizka 3 sjó-
mílur suðvestur af Eldey. Ein-
hverjir fleiri þóttust hafa séð
eyna, en aðrir töldu missýning-
ar einar, og svo mikið er víst
að eyjan hefur aldrei fundizt
svo vitað sé.
Síðast mun það hafa verið
dagana 17. —19. september 1896
að fólk úr Landeyjum, Holtun-
um og Hvolhreppi taldi sig hafa
séð elda í hafi skammt frá Vest
mannaeyjum, en fyrir sunnan
þær. Töldu menn sig sjá þar
tvær eldsúlur rísa úr sæ á kvöld
in og næturnar og stigu hátí til
himins. Um þessa sýn fékkst
aldrei nein frekari vitneskja.
V.
ísland er enn í deiglunni. Það
er f smíðum og verður það vafa
laust um aldir ennþá. Fyrir
bragðið er það eitt af furðu-
löndum veraldar, einkum í aug-
um jarðfræðinga og annarra
þeirra, sem láta sig nýsköpun
Iands einhverju máli skipta.
Við höfum sagnir um lönd
og eyjar kringum ísland eða
Framh á bls. 6