Vísir - 16.12.1965, Blaðsíða 9

V í S I R . Fimmtudagur 16. desember 1965.
BÆKUR OG HQJLUNDA
œ
r
18. öldin átti til
bjartar vonir
Umsögn um Ferbabók Olaviusar, sem opnar
J
mönnum gl'ógga sýn inn i libinn tima
Eitt frægasta og mesta ri't,
sem gefið hefur verið út
um Island, var ferðabók Egg-
erts Ólafssonar og Bjama Páls-
sonar. Hún var ávöxtur fyrstu
skipulögðu landkönnunar ís-
lands. Þeir félagar ferðuðust
svo að segja um landið þvert
og endilangt á árunum 1750—
57 og þó hlutar miðhálendis-
ins, heimur ímyndaðra útilegu
manna yrðu útundari, unnu þeir
ýmis þrekvirki, svo sem að
ganga á Heklu og Snæfellsjök-
ul og grandskoða Surtshelli. Frá
sagnir þeirra af þessum og öðr-
um álíka afrekum, sem þóttu
Ferðabók Eggerts og Bjama,
svo að hún hefur skyggt á allt
annað sem skrifað var á þess-
um tíma. Tvo tinda ber hæst í
ritum 18. aldarinnar í augum
nútímamanna er þeir skyggn-
ast aftur á bak gegnum móðu
aldanna, Vidalínspostillu og
Ferðabókina og svo e. t. v. und-
ir aldarlokin skáldskap Jóns
Þorlákssonar á Bægisá.
jyjenn koma þá ekki auga á
það, — þjóðin virðist vera
búin að gleyma því að upp úr
miðri öldinni, kringum 1750,
hófst hér á landi einhver rú
Uxahver, —’ þar vildi Olavius láta reisa gróðurhús, 150 árum
áður en gróðurhús voru reist á Islandi. Myndin tekin úr
ferðabók hans.
einstæð í þá daga, gerðu’ bók
þeirra þegar hún kom út 1772,
fjórum ámm eftir drukknun
Eggerts að læsilegri og skemmti
legri ferjasögu, auk hálfgildings
hetjusögu sem blandaðist sam-
an við kennedílega dýrkun á
Eggerti eftir hið sviplega frá-
fall hans. En bókin var þó miklu
meira, hún var vísindarit, sem
lengi síðan var undirstaða nátt-
úrufræðilegra rannsókna á ís-
landi.
Allt þetta hefur hafið upp
mesta ritöld, sem hér hefur ver-
ið. Það var engin tilviljun, að
Skúli fógeti reis upp um þess-
ar mundir, sjálfstæði hans,
kraftur: og sterkur persónuleiki
þroskaðist með nýjum tímum.
Sterk viðreisnaralda byggð á
vaxandi vísindalegri þekkingu
reið yfir landið og átti upptök
sín í merkilegum uppgötvunum
Newtons og fjölmargra annarra
andans manna f vísindaakademí
um álfunnar.
Auk þess var þetta tímabil
hins upplýsta einveldis, þegar
konungamir fóm að líta á það
sem skvldu sína að reyna að
stjóma ríkjunum eins og vel
reknum einkafyrirtækjum. Þess
vegna gerðist það nú m. a. að
íslendingur, Jón Eiríksson, var
í fyrsta skipti ráðinn, sem helzti
ráðunautur í konungsgarði um
málefni íslands og hlutverk
hans átti að vera að hjálpa kon
unginum í þeirri viðleitni að
styðja atvinnuvegi hinnar fjar-
lægu nýlendu í Norðurhöfum.
Tjað var sannarlega vorhugur
í mönnum á Islandi í kring-
um 1750. Það er hafin uppreisn
gegn danska kaupmannavald-
inu, og ótal ráðagerðir eru uppi
um að gera atvinnulífið fjöl-
breyttara og leita að nýjum leið
um. Ferðabók Eggerts og^jama
er minnsti hlutinn af þeim ó-
teljandi ritgerðum um landið,
atvinnumál og margs konar vís-
indi sem hefjast um þessar
mundir. Það leit ekki þá út
fyrir að 18. öldin ætti eftir að
verða mesta hörmungaöld þjóð-
arinnar, en það varð hún um
sfðir, þegar fjárpestin varð af-
leiðing djarfra hugmynda um
sauðfjárkynbætur, útgerðar- og
iðnaðarfyrirtæki hrundu saman
gjaldþrota, Jón Eiríksson framdi
sjálfsmorð og eldgos og móðu-
harðindi skullu yfir eins og refs
ing til þjóðarinnar fvrir að leyfa
sér að vonast eftir betri tím-
um.
’C’itt þeirra merkilegu rita,
sem voru skrifuð á þessum
tímum, var ferðabók Ólavíusar,
sem ég ætla að gera að umtals-
efni að þessu sinni sakir þess,
að þetta gamla og merkilega
rit hefur Bókfellsútgáfan nú
sent frá sér f þýðingu Stein-
dórs Steindórssonar. Ferðabók
Ólavíusar er nokkurs konar við-
bót við Ferðabók Eggerts og
Bjarna, en hún hefur alltaf hvflt
í skugga hennar, naut ekki rétt-
dæmis aldarinnar, af ástæðum
sem ég mun víkja að nánar.
Ólavíus var íslenzkur náms-
maður, sem hafði eins og marg-
ir sem forfrömuðust á þeim
tímum, tekið upp latneskt nafn.
Hann hét Ólafur Ólafsson og
ættaður frá Isafjarðardjúpi.
Fékk hann styrki til að fara í
álíka rannsóknaferðalög um Is-
land eins og þeir Eggert og
Bjarni og fór hann í fyrstu
ferðina 1775, réttum 25 árum
eftir að þeir tvímenningarnir
byrjuðu sínar ferðir, en þó að-
eins þremur árum eftir að ferða
bók þeirra kom út. Tilgangur
m 'mms
Siglufjörður, uppdráttur úr ferðabók Olaviusar.
ferðar hans var að hann átti
að safna sem mestum upplýs-
ingum um atvinnuhætti íslend-
inga og þá um leið gera tillög
ur á öllum sviðum til úrbóta
og nýbreytni. Þetta þótti vanta
í Ferðabók tvímenninganna á
þessari miklu öld gagnseminnar,
þeir höfðu lagt mesta áherzlu á
að gefa heildarmynd af íslandi
og rekja náttúruundtg^og ||Us ,
kyns fyiirbæri, án þess að huga
svo mjög að því, hvað væri til
hagræns gagns.
/\lafur var 34 ára, þegar hann
hóf þessar ferðir. Leitaði
hann fyrst til æskustöðva sinna
og skoðaði Vestfirði og Breiða-
fjörð, á öðru ári ferðaðist hann
frá Húsavlk og austur og suð-
ur um og alla leið suður í Lón.
Á þriðja ári ferðaðist hann frá
Húsavík og vestur um Eyja-
fjörð, Skagafjörð og Húnavatns
sýslur.
Þégar hér var komið lauk
ferðum hans af einhverjum á-
stæðum, hann fékk ekki áfram
haldandi styrk og sennilega hef-
ur það búið á bak við, að hon
um tókst ekki að afla sér vin-
sælda á ferðunum. Hann virð
ist ekki hafa verið sérlega fé-
lagslyndur maður og margt
bendir til þess, áð landsmönn-
um hefi fallið illa gagnrýni hans
og nýjungagirni, er hann benti
þeim á að leggja niður gamlar
aðferðir. Af sömu ástæðu býst
ég við að Ferðabók hans, þeg-
ar hún kom út hafi áldrei orðið
neitt sérstaklega vinsæl fyrir
það, að hann var all hvatskeyt-
legur í dómum sínum og ráð-
leggingum.
Tillögur hans ýmsar voru
meira rnetnar af ráðamönnuín
erlendis, enda studdi Jón Eiríks
son hann drengilega og varð
árangurinn aftur sá, að danskir
sérfræðingar voru síðar sendir
til að rannsaka sérstaklega viss
atriði, sem hann hafði bent á,
einkum þar sem menn gerðu
sér vonir um að framkvæma
mætti námugröft. Þessi atriði
voru brennisteinsnámurnar,
surtarbrandslög, grafit, þ. e.
efni f blýanta í Siglufirði og
postulínsleir í Strandasýslu og
auk þess ölkelduvatn til lækn-
inga. Allt þetta var rannsakað
ýtarlega og hafa aðeins á fyrri
stríðsárunum verið gerðar eins
ýtarlegar rannsóknir á mögu-
leikum námugraftrar á íslandi,
svo sjá má, að menn hafa ekki
verið smáhuga á þeim tímum,
þótt árangur yrði lítill. Þrjár
þessara ritgerða sem fjalla um
brennisteinshverina, surtar
brandslögin og ölkeldurnar
fylgja með sem viðaukar við
Ferðabókina.
t'g hef að undanförnú vérið að
lesa seinná bindi ferðabók-
ar þessarar, var áður búinn að
lesa fyrra bindið. Þetta hefur
verið á margan hátt skemmti-
legur lestur, það er t. d. kými-
legt að sjá hugmyndir, sem
menn höfðu þá um ýmis nátt-
úrufyrirbrigði. Tökum t. d. skoð
anir annars Danans á því hvem
ig gjárnar á Þingvöllum mynd-
uðust, hann hafði komið þar
við á leið sinni frá Krýsuvík
norður að Mývatni. Hann kemst
að þeirri niðurstöðu, að gjárnar
á Þingvöllum séu svo geigvæn-
lega miklar, að útilokað sé að
þær hafi getað myndazt við
jarðskjálfta, heldur setur aann
upp kenningu, að jarðlög þessi
hafi myndazt á sjávarbotni, síð
an hafi vatnið þornað upp og
við það að jarðlögin þornuðu
hafi þau herpzt og skroppið svo
saman sem raun ber vitni.
En annars er frásaga Olaví-
usar ómetanleg sem þjóðhátta-
lýsing þessarar merkilegu aldar
og ég hef komizt á þá skoðun,\
að sem slík sé hún jafnvel
merkilegri en Ferðabók Egg-
erts og Bjarna. Þeir héldu sig
meira við lýsingu lands og nátt-
úrufræðifyrirbæra, sem smám
saman hefur fengið minni þýð-
ingu eftir því sem menn hafa
lært meira. En gildi bókar Óla-
víusar er í því fólgið, að hann
lýsir mest aðstæðum sem ekki
eru til lengur, atvinnuvegum og
lífi fólksins á þessum tímum.
Það er auðséð að hann hefur
verið harðduglegur maður og
litið köldum ráunsæjum augum
á allt sem fyrir bar. í hverri
sýslu sem hann fer um telur
hann upp hinn mesta fjblda eyði
býla og reynir að meta hvort
þau séu byggileg, hann lýsir
s.érstaklega vel öllum útvegi,
bátum og veiðarfærum, ná-
kvæmar frísagnir eru hjá hon-
um af hákarlaveiðum, hér er
Framh. á bls. 2.