Vísir - 14.11.1966, Blaðsíða 1

BLAÐ
VÍSIR
Mánudagur 14. nóvember 1966

Á fyrsta áratug þessarar aldar
hófst fyrsta raunverulega fram-
faratímabil hér á landi. Tíma-
bil þetta hefur löngum verið
kallað „Heimastiómartímabilið“
því að það var einmitt árið
1904, sem íslendingar fengu
sjálfstjóm sinna mála og Hann-
es Hafstein varð ráðherra. Hefur
löngum verið álitið, að heim-
flutningur stjómarinnar hafi
verið meginundirstaða framfar-
anna.
í nýútkominni bók Þorsteins
Thorarensen um þetta tímabil
,4 fótspor feðranna", er þetta
mál tekið til nokkurrar athug-
unar og kemst höfundurinn þar
að þeirri athyglisverðu niður-
stöðu, að það hafi ekki verið
heimflutningur stjórnarinnar,
sem skipti mestu máli, þó gagn-
legur vseri.
En með sama skipi og Hann-
es Hafstein kom hingað heim
nýskipaður ráðherra síðla árs
1903, kom einnig annar maður,
Emil Schou bankastjóri hins ný-
stofnaða fslandsbanka. Með
stofnun þessa banka hér, sem
hleypti stórfelldu erlendu fjár-
magni inn í bláfátækt þjóðfé-
lag á tveimur árum, telur höf-
undur að hér hafi orðið alger
þáttaskil, og segir að fuilt eins
vel mætti kalla þessi ár „fslands
banka-tímabilið.“
Vfsir birtir hér kafla úr bók
Þorsteins, þar sem hann ræðir
þessi mál:
Ein af ljósmyndunum, sem birtast í bókinni. Séð yfir Lækjartorg kringum 1906. íslandsbanki er ris-
inn á Austurstrætishorninu, i miðjunni Melsteðs-hú sið, sem nú er oröið samkomuhúsið „Klúbburinn og
hægra megin aðalbygging Thomsens-magasíns, sem síðar varð Hótel Hekla og var rifin fyrir fáum árum.
Til að bræða allan ís
uppi, er nú á jöklum frýs,
hjálpast má við Heklugjá,
hitavél sem landið á.
Það voru sannarlega ekki
litlar vonir, sem menn gerðu
sér um hlutverk hins fyrsta
íslenzka ráðherra. En þó var
annað samtímaatvik, sem ekki
var þýðingarminna. Það var
stofnun íslandsbanka og sá inn-
flutningur á erlendu fjármagni
í stórum stíl, sem fvlgdi honum.
Þar eins og allar þúsund kvísl-
ar hinnar íslenzku þjóðarelfu
sameinuðust í þungum iðandi
straumi. Húsbyggingar, skipa-
kaup, togarar, verksmiðjur,
vatnsveita og gasstöð. Allt var
þetta grundvallað á því erlenda
fjármagni, sem nú flæddi inn í
landið. Það var íslandsbanki,
sem lagði fram fé til vatnsveit-
unnar, það var sami banki, sem
útvegaði peningana til að kaupa
togarana Jón forseta og Marz,
það var líka íslandsbanki, sem
síðar gerði framkvæmdir við
hafnargerð í Reykjavík mögu-
legar.
0ftast er þetta tímabil katlað
Heimastjómartímabnið, eða
Hafsteins-tímabilið og irmlendu
Var fslandsbanki hreyfiafi fram-
faranna á fyrsta tug aidarinnar?
ær breytingar, sem mest urðu
áberandi fyrir útlit bæjarins
var sú geysilega byggingaralda
sem reið yfir eins og holskefla.
Nýjar byggingaraðferðir voru að
vísu ekki teknar upp í ríkum
mæli. Fáein steinhús voru gerð á
þessu tímaskeiði. Ingólfshvoll á
homi Pósthússtr. og Hafnarstr.
með þeim fyrstu og verzlunar-
hús Jóns Þórðarsonar í Banka-
stræti. Síðanvar Safnahúsið gert
að hluta úr steinsteypu en
Kvennaskólinn og Vífilsstaða-
hælið steypt upp með alveg
sama hætti og síðar tfðkaðist,
þó vora ennþá trégólf í Kvenna-
skólanum. Það var ekki fvrr en
eftir 1910 sem steinsteypuöld
hóf hér raunverulega innreið
sína.
Nýbyggingamar vora næstum
allar timburhús. Hingað flykkt-
ust trésmiðir og laghentir menn
úr öllum héruðum, og það var
hamazt við að byggja og byggja.
Húsin urðu líka stærri, stofurn-
ar rúmbetri. Furðu mikið af
gamla bænum eins og hann var
um aldamót stendur enn f dag.
Reykvíkingar voru ekki sérstak-
lega gefnir fyrir að rífa gömul
hús. Enda hafa húsbyggingahviö-
umar oftast komið, þegar skort-
ur var á húsnæði og þá var nóg
þörf fyrir gömlu húsin.
Og um leið kom tæknin í
byggingaiðnaðinn. Trésmiðafé-
lagið stofnaði hlutafélagið Völ-
und og stórverksmiðjubvgging
þess reis á gömlu Klapparlóð-
iimi. Gufuvélar voru keyptar,
sem knúðu stórvirkar flettingar-
vélar, sagir og hefla, smíði
glugga og hurða var hafin í
fjöldaframleiðslu.
Þetta voru I stuttu máli sagt
mestu uppgangstímar, sem ís-
lenzka þjóðin hafði nokkurn
tíma upplifað. 1 huga eldri
manna eru þessi ár oft varð-
veitt f minningunni eins og ynd-
islegur og bjartur vormorgun
með gróandann í hverju spori.
Aldrei hafði fólkið getað látið
sig dreyma um slíkt. Og mönn-
um fannst sér allar leiðir opn-
ar til fjár og frama.
|r nokkur furða, þó menn
' spyrji, — hver var undir-
staðan undir allri þessari vel-
gengni? En það er einkennilegt,
að þeir sem þátt tóku í allri
þessari stórkostlegu baráttu og
uppbyggingu virðast hafa verið
of önnum kafnir til að gera sér
fyllilega grein fyrir því. Alda-
mótamenn hafa aðeins ýmsar
þokukenndar skýringar á þessu
kraftaverki. Þeir tala um að á-
stæðan hafi verið hin þjóðlega
viðreisn, hin djarfhuga unga kyn
slóð eða hin nýja tæknimenning.
Sumir halda ótrúlega fast við,
að það hafi verið ritsfminn, sem
hafði úrslitaáhrif um, að þoka
þjððinni út á framfarabrautina.
En mér virðist við nánari at-
hugtm, að aMt séu þetta fremur
afleiðingar en orsakir. Goðsögn
in um ritsímann fær t. d. alls
ekki staðizt af þeirri einföldu
ástæðu, að er hann loksins kom
til, var þegar farið að halla
aftur af og strax ári síðar var
farið að gæta hér áhrifa peninga
kreppunnar. Síminn var vissu-
lega dásamlegt tæki í samskipt-
um manna og hafði úrslitaá-
hrif um að flytja utanríkisverzl-
unina inn í landið. En menn
mega ekki ímvnda sér að hann
hafi orðið nein meginstoð undir
framfaratímabilinu upp úr alda-
mótunum. Sannleikurinn er sá
að hamt kom þar, að heita má,
ekki við sögu, fyrr en í veizlu-
lok.
Aukin tækni og vélakostur á
öllum sviðum hafði að sjálf-
sögðu mikla þýðingu og hefur
æ síðan verið undirstaðan und-
ir fjárhagslegu sjálfstæði þjóð-
arinnar. En spumingin sem
mætir okkur er einmitt þessi:
— hvernig stóð á því, að Is-
lendingar gátu einmitt nú fariö
að innleiða og notfæra sér tækn-
ina í svo stórkostlega auknum
mæli?
jyjenn kynnu að hafa þaö svar
á reiðum höndum, að töfra-
stafurinn hafi verið heimflutn-
ingur stjómarinnar inn 1 landið.
Og enginn vafi er á því, að
þá fyrst komst nokkur mynd á
stjórn þjóðarskútunnar. íslend-
ingar voru sjálfir bezt sínum
hnútum kunnugir og gamla kerf-
ið að sjálfsögðu afar óheppilegt
og stirt í vöfum, að þurfa aö
leita forsjónar um allt út til
Kaupmannahafnar.
Þetta sáu menn að sjálfsögðu
og höfðu töfratrú á heimflutn-
ingi stjómarinnar. Þá myndi allt
fljótlega færast til betri vegar.
Sem kóngar hátt og keisarar
komast íslands ráðherrarar.
Þjóðarmeinin þeir fá bætt
þegar landið út er grætt.
Sandar verða sígræn tún,
signa skógar fjallabrún.
Landið fyllist allt af auð,
engan skortir daglegt brauð,
bændur nefnast burgeisar,
barónar og riddarar.
Jámbraut verður lögð um land,
líklega yfir Sprengisand,
allar ræstar ár og fljót.
Ætli það verði stjórnarbót.
Skipgeng verður Þjórsá þá,
Þverá hlaðnir bakkar hjá.
í Landeyjum verða lagleg bú,
löggilt höfn við Þjórsárbrú.
stjórninni reiknaö allt til tekna.
En það væri engu sfður sann-
mæli að kalla framfaraárin Is-
landsbanka-tímabilið, en þar
með yrðu þessir stóru sigrar
jafnframt tengdir nafni Bjöms
í ísafold, því að hann barðist
ákaft fyrir stofnun þessa „Hluta
banka“ með erlendu fjármagni,
eins og hann kallaði hann og
átti meira að segja persónuleg-
an þátt í að bjarga við málinu,
þegar allt virtist komið f strand
með stofnun bankans. Enda leit
Bjöm alltaf á íslandsbanka sem
óskabam sitt og það þótt póli-
tískum andstæðingum hans taek-
ist, að svæla þar öll vðld undir
sig.
Auðvitaö má segja, aö nýi ráð-
herrann Hannes Hafstein, hefði
getað útvegað nægilegt erient
fjármagn eftir ööram leiðum en
stofnun íslandsbanka, alveg eins
og hann gerði með símasamn-
ingnum. Það breytir þó engu
þeirri staðreynd, að Islandsbanki
varð tvímælalaust mesta hreyfi-
afl athafna og framfara með ís-
lenzku þjóðinni. Og það kom
aldrei að neinni sök, þótt er-
lendir aðiljar ættu meirihluta í
honum. Á tveimur áram leiddi
hann 2—3 milljónir króna inn
í þjóðfélag, sem hafði verið rek-
ið með 700 þúsund króna fjár-
lögum á ári. Erfitt er aö sjá,
hve mikiö af þessu fé beindist
til bæjarfélagsins í Reykjavík,
en mér virðist ekki ólíklegt, að
það hafi verið um helmingur,
beint og óbeint, eða am eki
milljón króna inn í bæjarfélag,
sem hafði verið rekið með tæp-
lega 50 þúsund króna fjárhags-
áætlun á ári.
Atvinnu- og stjórnmálasagan 1900-1910
séð ínýju Ijósi í bok Þorsteins Thorarensen