Vísir - 04.03.1967, Síða 7

VISIR. Laugardagur 4. marz 1967
7
j—Listir -Bækur -Menningarmál
Loftur Guðmundsson skrifar leiklistargagnrýni:
Þjóðieikhúsið:
Marat - Sade
Eftir Peter Weiss
Lefkstjóri Kevin Pcrlmer — þýðandi Arni Björns-
son —Leikmynd og búningar Una Collins
Tjag er kannskí dálítið óákveð-
ið að kalla leikrit „stórbrot-
ið“, og má eflaust túlka það á
ýmsa vegu. Samt er það oröið,
sem mér er efst í huga eftir að
hafa horft á sjónleik Peter Weiss
Marat/Sade“, frumsýnt í Þjóð-
leikhúsinu, undir stjórn Kevins
Palmer. Það er vitanlega ekki
heldur neinn óvefengjanlegur
dómur, hvorki yfir þessari sýn-
ingu né öðrum frumsýningum,
sem ég hef horft á í Þjóðleikhús-
inu, að mér finnst, þegar þetta er
skrifað, að engin þeirra hafi haft
viölíka sterk áhrif á mig.
Óhugnanlega sterk. Siikt er ööu
fremur dómur yfir sjáffum mér.
Höfundurinn, Peter Weiss, er
þýzkur að ætt og uppruna, fædd-
ur í Berlín, árið 1916, ólst upp þar
og í Tékkóslóvakfu og Sviss,
stundaði skólanám í Þýzkalandi,
en listnám í París að því loknu,
kvæntist sænskri konu og hefur
um langt skeið verið búsettur í
Svíþjóð. Fyrst í stað helgaði hann
BCirkjtistða —
Framhald af bls. .3.
líður? Og mundi ekki andrúms-
loftið breytast og batna á ráð-
stefnum og þjóðþingum og þau
verða akur réttlætis og sannleika,
í stað þess að vera musteri van-
helgunar, með hatriö að dyraverði
og lýgina að æðstapresti, eins og
of víða á sér stað, meira að segja
á okkar litla þjóðþingi!
„Svo skalt þú og áminna hina
yngri menn, að vera hóglátir og
sýn sjálfan þig í öllum greinum
sem fyrirmynd góðra verka, sýn
I kenningunni grandvarleik og
virðuleik", sagði Páll ennfremur
við Tímóteus (Tim. 2,6—7). Hér
er Páll að benda á viðhorf hins
vaxna manns til æskunnar, bam-
anna og unglinganna. Þar veltur á
mestu hversu til tekst. Börin, vor-
menn hverrar kynslóðar, arftak-
arnir, þau eiga aö uppskera það
sem eldri kynslóðin sáði. Hjarta
þeirra er akurinn, sem við eigum
að plægja og sá í. Og barnssálin
er frjórri og gljúpari en ef til vill
flesta grunar. Af einu einasti orði
eða ávarpi getur þar vaxið lótus-
blóm eða þistill, eftir því til hvors
var sáð. Sé barninu leiðbeint
með samúð og skilningi á bams-
legri afstöðu þess til hluta og
hugmynda og einföldum viðhorf-
um þess til daglegs lífs, verður
framkoma þess viö annað fólk
oftast í líkingu við það, þegar ár-
in líða. Mæti barnið hins vegar
kulda og þjósti af hendi hinna
fullorðnu, þegar það í einfeldni
sinni spyr eða gerir eitthvaö þaö
sem fullorðiö fólk er ekki ánægt
með, eða nennir ekki að svara,
þá getur barniö særzt sári, sem
það ber ör eftir alla ævi og meira
að segja getur, við þrátláta endur
tekningu slíkra viöbragða svo
farið, að sál barnsins, sem i
innsta eðli sínu er rósarunnur
sakleysis og heilagleika, verði að
þyrnirunni, sem alla stingur, er
nærri koma, þegar aldur og þroski
færist yfir. Þess eru fleiri dæmi
en skráð eru.
sig myndlist; hefur og efnt til
myndlistarsýninga bæöi í Stokk-
hólmi og Gautaborg, og meðal
annars hlotið þá viðurkenningu,
að listasafn sænska ríkisins,
„NationaImuseum“ í Stokkhólmi,
keypti verk eftir hann. Þá hóf
hann og að skrifa bækur, og var
rúmlega þrítugur þegar sú fyrsta
kom út, „Frán Ö tHl Ö“. Sneri
sér síðan ag leikritagerð, og
nefndist fyrsti sjónleikur hans,
sem sýndur var á leiksviöi,
„Rotundau", — fluttur á „til-
raunasviðinu“, „Studiescenen" í
Stokkhólmi, 1950. Þetta leikrit
hans, „Marat/Sade“ — nafnið
er að vísu mun lengra, eða „Of-
sóknin og morðið á Jean-Paul
Marat, sýnt af vistmönnum geö-
veikrahælisins í Charenton, undir
$tjóm de Sade markgreifa", —
var frumflutt í Schiller-Ieikhúsinu
í Berlín, þann 29. apríl 1964, og
vakti þegar gífurlega athygli. Al-
þjóðlega frægð, ef svo má að
orði komast, hlaut það þó fvrst,
-----;--------------------—í------•>
Uppeldismálin eru áreiðanlega
stætsta vandamál hverrar þjóðar.
Mistök í þeim efnum hafa oröið
mörgum þjóðum örlagarík. Rangt
og ósiðsamlegt uppeldi leiöir af
sér sundrung og flokkadrætti og
veldur stjórnarfarslegum mein-
semdum. Af illu uppeldi þjóðar-
innar skapaðist óöld sú sem varð
Rómaveldi hinu foma að fahi og
af þeim ástæðum grét Jesú yfir
örlögum Jerúsalemsborgar og
þjóðar sinnar, Israel.
En hvernig á að ala upp heila
þjóð, svo að hún verði þroskuð
menningarþjóð, I öllu þv£ róti sem
einkennir heiminn í dag?
Jesús kenndi okkur að biðja.
Bænin er skærasti leiöarvísir
mannanna á leiðinni til sannrar,
menningar, hún er tengiliður i
milli Guðs og manns, — samtal,
mannsins við Guð. Hún er veg- J
urinn að lífslindum heilagleikans, j
þar sem sálin nærist af krafti1
Guðs orös. Á öllum tímum hefur
bænin verið sterkasta stoð mestu
manna heimsins og verður þaö
jafnan. — Og samstillt, biðjandi
þjóð er ósigrandi; hún er klettur,
sem allar holskeflur brotna á.
Læri mennirnir þegar £ æsku að
þekkja veginn að lindum lífsins
og teyga kraft Guðs orðs, þá verð
ur andi þeirra fleygur og armur
þeirra sterkur. Sál þeirar verður
eins og laufgað té, sem breiðirj
lim sitt móti brosandi sól og skýlir
hinu veika og smáa.
„Ég er vínviðurinn, þér eruð
greinarnar!" sagði Jesú. Sérhver
þjóð heimsins er grein á lífsins
tré og hver einstaklingur fruma.
Sýkt fruma sýkir út frá sér aörar ,
frumur og getur valdið visnun
trésins. En tré með heilbrigðum
frumum ber fullþroskaöa ávexti.
„Drottinn! Láttu lífstré sálar
minnar blómgast, áður en upp-
skerutíminn kemur“, sagði skáld-
konan Selma Lagerlöf í einu
sinna ágætu verka. Mætti sú vera
bæn allra manna hvem dag um
allan heiminn! Þá mundi spádóm-
ur Jesaja rætast: . Þeir munu,
fylla jarðkringluna með ávöxt- J
um“
er „The Royal Shakespeare
Company" tók það til flutnings
undir stjórn hins fræga Peters
Brook, og sýndi það bæði i Lund-
únum og New York, við frá-
bæran orðstír, og hefur nú veriö
gerð kvikmynd af leikritinu,
byggð á þeirri uppfærslu, undir
stjórn Brooks. Og þótt „frægð“
leikrits reynist tíðum stundar-
fyrirbæri og undir ýmsu öðru
komin er listrænu gildi þess, ætti
framansagt að sýna, að þarna er
ekki nein meðalmermska á ferð-
inni.
Sagt er í leikskrá og blaðafrá-
sögnum, að þetta sviðsverk fjalli
um frönsku stjórnarbyltinguna,
enda gefur hig stytta nafn þess
það til kynna, og er satt, svo
langt sem það nær. Sé það hins
vegar nefnt fullu nafni, má af
því ráöa, að ekki sé um sögulegt
sviðsverk að ræða, enda þótt
efniviður og nöfn sé sótt í sögu
frönsku byltingarinnar. Fer því og
fjarri, að höfundur bindi sig
sögulegum heimildum, Þær stað-
reyndir, sem hann leggur leikrit-
inu til grundvallar fyrst og fremst,
og ráða mestu um svipmót þess,
eru ekki tengdar frönsku bylt-
ingunni nema óbeinlínis. Að sjálf-
sögðu hefur það verig að ein-
hverju levti fyrir áhrif frá henni,
aö forstöðumaður geðveikrahæl-
isins í Charenton, 1787—1811,
monsieur Coulmier, tók upp þá
nýstárlegu lækningaaðferð, að
láta sjúklingana efna til reglu-
bundinna leiksýninga í hælinu.
Það er einnig vitað, að Sade mark-
greifi dvaldist. þar um skeið. En
þetta tvennt verður megingrund-
völlur leikritsins, þar eð Weiss
lætur Sade markgreifa semja þar
£ hælinu leikrit um stjórnarbylt-
inguna og morðið á Marat, sem
sjúklingarnir síðan flytja undir
stjóm hans. Af þv£ leiöir, að höf-
undur túlkar öllu fremur viðhorf
Sades til byltingarinnar og Marats
— en markgreifinn var einn af
þeim, sem slapp naumlega við
fallöxina, vegna þess að Marat
var myrtur — heldur en hann
segi' þar sfna skoðanir. Og leik-
ararnir sýna þar ekki fyrst og
fremst Marat og ýmsa aðra, er
þama koma við sögu, sem slika,
heldur sjúklingana á geðveikra-
hælinu £ hlutverkum þeirra. Fyrir
bragðið skapar höfundurinn þeim
tækifæri til gífurlegri átaka en
ella, enda mun leitun á hliðstæöu
þeirra £ nútfma leikbókmenntum.
Og fyrir bragðig verður hann
sjálfur undarlega hlutlaus og fjar-
lægur, en „boðskapur" leikritsins
að sama skapi áhrifameiri, þar eð
hann birtist ekki sem prédikun
höfundarins. Sjálfur vill höfund-
urinn ekki heldur viðurkenna
„boðskap" £ þessu margslungna
og tröllaukna verki sfnu, heldur
einungis „áhrif“.
Það er £ sjálfu sér þýöingar-
Iaust að ætla sér að skrifa um
þetta leikrit og flutning þess sam-
kvæmt þeirri viðteknu formúlu,
er gilt hefur og gildir enn varö-
andi leikdóma í blöðum okkar.
Mér telst svo til, að leikendumir
séu alls þrjátiu og fjórir; þeir eru
inni á sviðinu sem virkir þátt-
takendur £ sýningunni allan tím-
ann, sem hún stendur yfir, og þótt
sú þátttaka þeirra, að fáeinum
hlutverkum undanskildum, sé
mikið til'„kórleikur“, eru þau flest
með sterkum einstaklingssérkenn-
um. Sviðsetningin gerir ótrúlegar
kröfur til leikstjórans, og þótt
ég hafi þar ekkert til samanburð-
ar, tel ég að fullyrða megi, aö
hinn brezki leikstjóri, Kevin
Palmer, sem starfað hefur hjá
Þjóðleikhúsinu um alllangt skeið,

Þrir aðalleikendanna i Marat-Sade. T. v. Róbert Arnfinnsson sem
de Sade markgreifi, þá Gunnar Eyjólfsson f baðinu sem Marat og
fremst til vinstri Margrét Guðmundsdóttir sem Charlotte Corday,
banamaður Marat.
eins og kunnugt er, uppfylli þær
kröfur svo, að verkið setji ekki
ofan þess vegna. Ég hef fylgzt
með stjórn hans á þeim leikritum
öðrum, sem hann hefur stjórnað
og sett á svið fyrir Þjóðleikhúsið,
og ekki alltaf verið alls kostar
ánægöur með — enda hlýtur
það að vera ótrúlegum erfiðleik-
um bundið að stjórna leik og svið
setningu og skilja ekki tungu
leikendanna — en að þessu sinni
sýnir Kevin Palmer ótvirætt, að
hann býr yfir mikilli þekkingu og
þó fyrst og fremst miklum hæfi-
leikum og dirfsku á þessu sviði,
og vex með átökunum. Þá er og
ekki síður ástæða til ag þakka
landa hans, Unu Collins, fyrir
frábært framlag hennar, en hún
hefur teiknaö1 búninga og leik-
mynd og á snaran þátt £ þvf, hve
sýningin verður heilsteypt og
svipmikil.
Til þess að varpa gömlu for-
múlunni ekki algerlega fyrir róða,
verður getið hér nokkurra
leikenda, þeirra sem fara með
aðalhlutverk, enda þótt örðugt sé
að draga þar ákveðnar marka-
Ifnur f svo samvirkum leikflutn-
ingi, sem þama er um að ræða.
Gunnar Eyjólfsson leikur Jean-
Paul Marat. Leikur hans er sterk-
ur og fastmótaður — en hann
leikur fyrst, og fremst Marat,
ekki geðveikisjúklinginn, sem leik
ur Marat, og rýfur fyrir það að
nokkru leyti tengslin við aðra
leikendur, ekki hvað sízt við
konu sína, Simonne, sem Herdfs
Þorvaldsdóttir leikur af miklum
skilningi og næmleika en sem
geðsjúka konu er leikur Simonne,
og verður þarna nokkur brota-
löm á flutningnum, þar sem sfzt
skyldi, Hins vegar verður þetta
þó til þess, að minna skilur á milli
Marat og Sade, sem Róbert Am-
finnsson leikur með ágætum, þvf
að Sade er ekki geðsjúklingur,
þótt hann sitji inni á hælinu.
Ævar R. Kvaran leikur forstöðu-
mann hælisins, M. Coulmier, og
er reisn yfir framkomu hans, eins
og ævinlega á sviði, en þær Anna
Guðmundsdóttir og Anna Her-
skind leika konu hans og dóttur,
lítil hlutverk. Gísli Alfreðsson
Ieikur kallara, mikið hlutverk
hvað framsögn snertir, og ferst
það röggsamlega — en þýðingunni
virðist mjög áfátt hvað hið
bundna mál snertir, sem honum
er lagt f munn, og má þó kannski
færa það til afsökunar hve heym
okkar er þar næm fyrir agnúum
og missmfðum fyrir þjóölega
erfö. Margrét Guðmúndsdóttir
leikur Charlotte Corday, morð-
ingja Marats. Ég get ekki fellt
mig alls kostar við túlkun hennar
á því vandasama hlutverki. Hún
leikur að vísu geðsjúku stúlkuna,
sem leikur Corday, en nær ekki
tilætluðum áhrifum, fyrst og
fremst fyrir það, að ég held, að
framsögn hennar er þar ábóta-
vant — minnir meir á tilraun út-
léndings til að mæla á tungu, sem
honum er framandi, en hitt, að
samhengisskorturinn veki þá til-
finningu, að hann stafi af þung-
lyndishjárænu sjúklingsins. Aftur
á móti nær Erlingur Gíslason góð-
um tökum á hlutverki sjúklings-
ins í hlutverki Ðuperretts, elsk-
huga hennar, og sama er aö segja
um Rúrik Haraldsson í hlutverki
Jacques Roux. Þá er og fyllsta á-
stæða að geta sérstaklega þeirra
fjögurra, Jóns Sigurbjömssonar,
Helgu Valtýsdóttur, Sverris Guð-
mundssonar og Bríetar Héðins-
dóttur, sem koma þarna fram
sem vistmenn hælisins í hlutverk-
um söngvara og mynda þar
áhrifasterka samvirka fernd,
en þó með sínum einstaklingssér-
kennum — þar má sjá tilþrifamik
inn leik undir markvfsri leik-
stjórn. Frekari upptalningu álít ég
að vart verði við komið.
Ekki ætla ég mér heldur þá
dul, að fara að ræöa eða skil-
Framh. á bls. 10