Dagur - 18.10.1997, Blaðsíða 4

T
IV- LAVGARDAGUR 18. OKTÓBER 1997
SÖGUR OG SAGNIR
Torfi Hjaltalín Stefánsson, sóknarprestur:
Kirkjubyggingm á Mððruvollum 1865-1867
Þann 5. MARS 1865 brann
Möðruvallakirkja. Gamla kirkjan
var reist árið 1788, en 1852 var
sett á hana forkirkja og tum sem
var nýlunda á þeirri tíð hér á
landi. Til er málverk af konu á
Möðruvöllum eftir danskan mál-
ara gerð um 1860 þar sem gamla
kirkjan sést í baksýn og er hún
glæsileg að sjá. Þessa mynd er nú
að finna á söguskilti sunnan við
kirkjuna og að auki mynd af
íbúðarhúsunum á staðnum um
svipað leyti, amtmannssetrinu og
gamla bænum sem Nonni (séra
Jón Sveinsson rithöfundur)
fæddist í 1857.
Ekld voru allir á eitt sáttir með
að byggja nýja kirkju. Uppi voru
hugmyndir meðal sóknarmanna
um að nota „múrhúsið" eða
steinhúsið öðru nafni, þ.e. gamla
amtmannssetrið Friðriksgáfu
sem stóð autt um þessar mundir,
íyrir kirkju eftirleiðis. A almenn-
um safnaðarfundi var kosin
nefnd til að ákveða um framhald
mála. Nefndin kom sér saman
um að biðja landstjómina um að
fá Friðriksgáfu fyrir kirkju eftir-
leiðis. Ástæðan var gefin upp
sem sú, að „sóknarmenn þurfi
sem skemmstan tíma að vera
kirkjulausir og komast hjá flutn-
ingi á stórviðu til nýrrar kirkju"
(svo Sveinn Þórarinsson). Amt-
maður, Pétur Havstein, var ekki
sammála þessu og tók af skarið
og ákvað að láta reisa nýja kirkju.
Fyrst varð að ákveða stærð og
lögun hinnar nýju kirkju. Til eru
þrír reikningar frá miðju sumri
1865 fýrir teikningu á kirkjunni
og um efniskaup og taka þeir af
öll tvímæli um það hver sé arki-
tekt kirkjunnar, en almennt hef-
ur verið talið að það hafi verið
kirkjusmiðurinn Þorsteinn Daní-
elsson. Fyrst ber að nefna kvittun
fyrir móttöku fjögu rra ríksdala,
dagsetta 26. júlí 1865, frá kaup-
manni Jakob V. Havsteen á Akur-
eyri til fjárhagsmanns kirkjunnar,
sem greiðsla fyrir áætlun um efini
til kirkjubyggingarinnar svo og
fyrir uppdrátt að kirkjunni („For
min Deeltagelse i Affattelsen af
et Overslag over Bygningsmateri-
alier ..., samt for min Deeltagelse
i at forfærdige en Tegning af den
verdende Kirke“). Reikningur frá
Þorsteini Daníelssyni upp á
sömu upphæð er dagsettur 4. júlí
(„Fyrir að gjöra áætlun um bygg-
ingu og tilhögun á hinni tilvon-
andi Möðruvallaldausturs-
kirkju“). Ennfremur fékk Jón
Chr. Stephánsson,skipasmiður á
Akureyri, greidda átta ríksdali
fyrir að „gjöra áætlun um bygg-
ingu ..., samt að gjöra uppdrætti
í tvennu lagi yfir hina fyrirhug-
uðu nýju kirkju", samkvæmt
kvittun hans fyrir móttöku þann
24. júlí s. á. (sjá Bilag nr. 20-22
til Kirkeregnskapet fyrir reikn-
ingsárið 1864-1865). Þessi mun-
ur á greiðslu verður vart túlkaður
á annan hátt en þann að Jón
Stefánsson hafi verið aðalhönn-
uður kirkjunnar. Hann var einnig
hönnuður gömlu Akureyrarkirkj-
unnar ög reyndar frægur af enn
öðru, eða fýrir ljósmyndir sínar.
En aftur að kirkjubyggingunni.
Einungis 5 mánuðum eftir
kirkjubrunann, eða 4. ágúst,
koma fyrstu kirkjuviðirnir til
iandsins frá Danmörku. Þann 7.
ágúst var, að fýrirmælum Amts-
ins, ákveðið að birta skilmála við
væntanlegt „niðurboð", þ.e. út-
boð á smíði nýrrar kirkju. Allt
verkið var síðan boðið „niður“
einum og hálfum mánuði seinna,
eða þann 23. september 1865.
Þar mætti aðeins einn smiður,
Þorsteinn Danielsen, og var hans
tilboði tekið.
Nákvæmir
sMtmálar
Skilmálamir við endurbygging-
una voru mjög ítarlegir og í alls
12 liðum. Innifalið í verkinu var
umsjón með hleðslu grunnsins,
allt timbur og trésmíði, niður-
skurður í glugga, tjörgun og mál-
un kirkjunnar, með öllu öðru sem
tilheyrði byggingunni, að undan-
tekinni járnsmíði og viðarflutn-
ingi kirkju.
Vinna við grunninn var unnin
af sóknarmönnum Möðruvalla-
sóknar undir umsjón Daníelsens.
Vinnan fólst í því að rífa upp
hinn gamla „grundvöll" og sækja
grjót í fjallið þar sem grjótið í
gamla grunninum nægði ekki.
Var það mikið verk.
Fram kemur og að sókninni var
ætlað að borga helming kostnað-
ar við viðarflutning á móti
„stjórninni" og allan kostnað
vegna lýsingar útboðsins.
I skilmálum fýrir útboði kirkju-
byggingarinnar kemur fram, að
kirkjan skuli vera messufær fýrir
júlrlok árið eftir (þ.e. 1866) og
fýrir veturnætur skuli hún vera
fullgjörð, bikuð og einmáluð, en
verkstjóri sæta sektum ella (eitt-
hvað til fyrirmyndar á þessum
síðustu og verstu tímum nú?).
Þetta markmið stóðst að mestu
því kirkjan var vígð (orðin messu-
hæf) einungis ári eftir að fyrstu
viðirnir komu, eða 5. ágúst 1866
(einu ári og fimm mánuðum eft-
ir brunann). Kirkjubyggunginni
var þó ekki að fullu lokið fyrr en
árið 1867 og er afmæli kirkjunn-
ar miðað við það.
Frá vígsludeginum segir bæði í
dagbókum Sveins Þórarinssonar
(sem varðveittar eru í Nonnahús-
inu og Amtbókasafninu á Akur-
eyri) og í Kirkjubókinni. í svar-
bréfi Sveins til sóknarprestsins í
Möðruvallaprestakalli, dagsettu
19. júlí 1866 (sjá Kirkjubókina),
kemur og fram, að fyrirhugaður
vígsiudagur sé 5. ágúst (kirkjan
verði „messufær11 þá, segir í bréf-
inu). Sveinn segir svo frá vígsl-
unni í dagbók sinni fyrir daginn
5. ágúst, 10. sunnudag e. þrenn-
ingarhátíð; „Ég reið með Nonna
út að MöðruvöIIum, kirkjan vígð,
grúi fólks úr öllum áttum.“
Af Sveini Þórarinssyni er nánar
að segja. Hann hefur einkum
unnið sér til frægðar að vera fað-
ir Nonna, rithöfundarins fræga,
sem fæddist á Möðruvöllum og
sem fram kemur í dagbók Sveins
að hafi verið viðstaddur vígslu
kirkjunnar. Sveinn var búsettur á
Möðruvöllum þegar kirkjan
brann og tók að sér að bjarga og
varðveita það sem eftir var af
munum kirkjunnar. Það var ekki
mikið, en það litla sem tókst að
nýta sýnir nákvæmni hans og að-
haldsemi. Að auki sá hann um
allt reikningshald vegna nýbygg-
ingarinnar, um útboðið og um-
framkvæmdahlið verksins al-
mennt.
Kostnaður
sókninni ofviða
Upp komu viss vandamál
vegna þáttar sóknarmanna í verk-
inu. Þeir tóku að sér að flytja viði
til byggingarinnar frá Akureyri til
kirkjunnar, undir verkstjórn
kirkjusmiðsins Þorsteins Daníel-
sens, svo og að sækja gijót úr
fjallinu. Kostnaðurinn við þetta
hvorttveggja var þó svo mikill að
hann varð sókninni ofviða, og
þurfti kirkjan að greiða helming
hans. Samkvæmt lögum frá 17.
júlí 1782 var sóknum skylt að
standa straum af kostnaði við
kirkjugrunn sóknarkirkju sinnar.
I lögunum var þó aðeins talað
um „Jordvagge" og „Jordtag“,
þ.e.a.s. aðeins gert ráð fyrir torf-
kirkjum, en Möðruvallakirkja er
timburkirkja. Sveinn taldi að lög-
in næðu líka yfir timburkirkjurn-
ar, þ.e. að söfnuðurinn ætti að sjá
um vinnu við grunninn, en taldi
aftur á mót óeðlilegt að hann
bæri kostnað af flutningi viðarins
til kirkjunnar. Sveinn lagði því til
að kirkjan (þ.e. landsjóður fýrir
tilstilli amtmanns) tæki þátt í
helmingi kostnaðar við viðar-
flutninginn. Þessi tillaga hefur
eflaust pirrað amtmann. Þá kom
og upp vandamál milli Sveins og
kirkjusmiðsins vegna sparsemi
Sveins annars vegar og smá-
munasemi Daníelsens gamla
hins vegar og virðist vera upphaf
að deilum þeirra. Stuttu seinna
skrifar Sveinn amtmanni bréf þar
sem hann kvartar yfir Daníeisen
og eitthvað virðist ráðdeildarsemi
Sveins hafa farið í taugarnar
bæði á amtmanni og Daníelsen.
Ekkert virðist þó benda til þess
að uppgjör væri í aðsigi fýrr en í
bréfi Sveins til amtmanns, dag-
settu 3. september 1867 eða rétt
fýrir afhendingu kirkjunnar. Þar
segist Sveinn sér hafa borist það
til eyma að Iosa eigi sig nú þegar
við fjárhald Möðruvallaklausturs-
kirkju, eins og kirkjan hefur löng-
um verið kölluð og reyndar köll-
uð ennþá af sumum, og spyr
mjög kurteislega hvort þessu sé
svo varið og spyr í framhaldi af
því hvort hann eigi að vera við-
staddur skoðunargjörð á kirkj-
unni sem fyrir hendi væri, eða
ekki. Nokkrum dögum seinna
eða 9. september segir Sveinn
svo frá í dagbók sinni að hann og
amtmaður hafi báðir verið við
uppboð á Akureyri og „heilsuð-
umst við ei né töluðum saman".
Ófridur og
mannagangiir
í bréfi til Sveins þann 21. sept-
ember tilkynnti amtmaður að
Sveinn hafi verið leystur undan
fjárhaldi og umsjón kirkjunnar.
Bréfið barst Sveini daginn eftir
og skrifar hann í dagbókina um
harða skipan frá amtinu og var
„mikill ófriður um daginn og
manngangur". Ástæðan fyrir
uppsögninni kemur fram i svar-
bréfi Sveins daginn eftir en amt-
maður bar í fýrsta lagi fyrir sig
búsetu Sveins á Akureyri og í
öðru lagi hve „ólánlega" honum
hafi tekist umsjón kirkjunnar.
Sveini var gert að afhenda nýjum
umsjónarmanni þegar í stað öll
skjöl og annað sem tilheyrði
kirkjunni og var í hans umsjá og
að hann þyrfti ekki að vera við-
staddur úttekt kirkjunnar. Fram
kemur að nýi umsjónarmaðurinn
eigi að fá 20 ríkisdali á ári fyrir
starfið, en Sveinn bendir amt-
manni á að hann hafi alla tíð innt
umsjónina af hendi borgunar-
laust.
Sveinn tjáir amtmanni í svar-
bréfi sinu að þó svo að hann telji
það ekki skaða sinn að vera skipt-
ur fjárhaldinu, þá telji hann
þessa aðför alveg ástæðulausa,
enda hafi kirkjufjárhald sitt verið
óaðfinnanlegt. Hann segir þá
skoðun sína að þessi ráðstöfun sé
„jafnvel gjörð sér til hneisu“ og
neitar að greiða hinum nýja um-
sjónarmanni „einn skilding",
enda beri hann enga ábyrgð á
fjárreiðum kirkjunnar fýrst svo er
komið.
í sögu Einars Ásmundssonar í
Nesi í Höfðahverfi kemur fram
álit Einars á brottrekstri Sveins,
en sonur Einars, Gunnar, var sá
drengur sem fór með Nonna til
kaþólskra í útlöndum. Einar seg-
ir svo frá að Sveinn hafi verið of-
sóttur af amtmanni, „af því að
hann treystist ekki lengur til að
vera skrifari" (Einar I, s. 305).
Lán og lánleysi
Ekki er það þó að ástæðulausu
sem amtmaður talar um lánleysi
Sveins í fjármálum. Vegna íjár-
hagsáhyggna gerðist Sveinn
þunglyndur og velti fyrir sér að
taka líf sitt (svo má lesa í dagbók
hans). Er hann lést árið 1868 var
hann gjaldþrota. Umboð kirkj-
unnar reyndist honum erfitt og
varð hann að setja veð fyrir tekj-
unum, sem innheimtust seint og
illa. Á þessum árum voru mikil
harðindi, hafís vorið 1865 og allt
sumarið ‘66 og snjóaði á láglendi
í júlí bæði sumrin. Óréttlát verða
því ummæli Kristmundar Bjarna-
sonar ævisöguritara Þorsteins
kirkjusmiðs að teljast, þ.e. þau að
Sveini hafi verið „mjög ósýnt um
öll fjármál, svo sveimhuga sem
hann var.“ Er miklu eðlilegra að
álíta að geðsveiflur amtmanns og
deilur Daníelssens og Sveins hafi
valdið brottrekstrinum.
Eins og komið hefur fram kom
annar maður mjög nærri kirkj-
unni en það var amtmaðurinn á
Möðruvöllum frá 1850-1870,
Pétur Havstein. Pétur var faðir
Hannesar Hafsteins skálds og
fyrsta íslenska ráðherrans og
fæddist Hannes á Möðruvöllum
árið 1861. Pétur amtmaður á
heiðurinn af byggingu Möðru-
vallakirkju, á því er enginn vafi.
Hann tók af skarið þegar sveit-
ungar veltu fyrir sér að breyta
Friðriksgáfu í kirkju. En þó Pétur
væri röggsamur og stjórnsamur
þá var hann ekki lánsamur mað-
ur frekar en Sveinn. Hann var
bæði talinn tæpur á geði og
drykkjumaður var hann og miklar
sögur gengu af honum fyrir of-
stopa. Hann var kallaður Móri af
Qandmönnum sínum og tókst
þeim að hrekja hann frá embætti
árið 1870. Amtmaður flutti þá
ásamt konu sinni og börnum, þar
á meðal Hannesi, í kofaskrifli í
Skjaldarvík og Iést amtmaður þar
bláfátækur 1875.
Meira að segja kirkjusmiðurinn
Þorsteinn Daníelsson frá Skipa-
lóni átti sínar erfiðu stundir og
það þrátt fyrir það að hann væri
ríkasti maður héraðsins, átti fjöl-
da jarða eins og fram kemur í
ævisögu hans. Þar kemur fram
að hann hafi Iátið umboð
Möðruvallakirkju af hendi til
Sveins Þórarinssonar vegna tíma-
bundinnar geðveilu! Segja má því
að þeir þrím menn sem báru hit-
ann og þungann af byggingu
Möðruvallakirkju hafi allir átt við
geðræn vandamál að stríða.
En hvað um það. Möðruvalla-
kirkja naut góðs af framtakssemi
og natni þessara manna allra og
stöndum við í þakkarskuld við þá
svo og alla sem unnið hafa að
málum kirkjunnar þá og síðar.
Megi þeir hafa þökk fyrir.