Dagur - 27.11.1997, Síða 7

T^r-
FIMMTUDAGUR 27. NÓVEMBER 1997 - 7
ÞJÓÐMÁL
Byggðamál, sameigin-
legir hagsmunir allra
MAGNUS
STEFANS
SON
ALÞINGISMAÐUR OG
FORMAÐUR BYGGÐA-
mAlahóps ÞING-
FLOKKS FRAMSÓKNAR-
FLOKKSINS
SKRIFAR
Það liggur fyrir að ríkisvaldið og
stofnanir þess geta ekki einar og
sér komið í veg fyrir framhald
þeirrar byggðaþróunar sem nú
stendur yfir. Okkar þjóðfélag
hefur mikið breyst á síðustu 2 -
3 áratugum og það hefur opnast
æ meira gagnvart umheiminum.
Valdsvið og möguleikar Alþingis
og stjórnmálamanna til að grípa
inn í atburðarásina hafa minnk-
að mikið frá því sem áður var.
Meðal íbúa í mesta þéttbýlinu
gætir nú meira óþols en áður var
gagnvart sértækum aðgerðum
sem ætlaðar eru til að rétta hlut
landsbyggðarinnar og því er erf-
iðara en áður að ná samstöðu
um slíkar aðgerðir. Sú staðreynd
verður heldur ekki umflúin að
fólksflótti úr dreifbýli til þéttbýl-
is á sér stað þrátt fyrir mjög
bættar samgöngur og samfélags-
lega þjónustu í dreifbýli.
Margar orsakir
Orsaka vandans og lausna verð-
ur því að leita víðar en hjá ríkis-
valdinu einu. Af því sem fram
hefur komið á byggðamálafund-
unum er ljóst að orsakanna er
ekld síður að leita í huglægum
þáttum en þeim þáttum sem til
þessa hafa verið taldir hefð-
bundnir orsakaþættir í byggða-
þróun, svo sem tekjumöguleikar
og aðgengi að þjónustu. Sem
dæmi má nefna að hið svo-
nefnda „fjórða vald“ í samfélag-
inu, þ.e.a.s. fjölmiðlarnir, draga
oft upp mjög einhliða og fallega
mynd af lífi þéttbýlisbúa meðan
líf og störf landsbyggðarfólks eru
túlkuð á minna spennandi hátt.
Ljóst er að stjórnvöld eiga enga
möguleika á að bregðast við gegn
slíkri ímyndarsköpun, lausnin á
þeirri hlið vandans Iiggur fyrst
og fremst hjá fólkinu sjálfu á
landsbyggðinni, sem verða að
sameinast um að skapa jákvæða
ímynd af sínu umhverfi.
Þrjár megin leiðir
Eins og fram hefur komið er það
vandi þeirra sem um þessi mál
fjalla með það að markmiði að
leggja til aðgerðir til lausna á
málinu, að orsakirnar eru svo
margvíslegar og misjafnlega aug-
Ijósar að erfitt reynisl að finna
leiðir til lausna. Við sem störf-
um í byggðamálahópi þingflokks
Framsóknarflokksins teljum þó,
að finna megi leiðir til þess að
bregðast við og að nálgast megi
lausnir á vandanum eftir þremur
megin leiðum:
A. Með breyttri umræðu um
landsbyggðina og sköpun já-
kvæðrar ímyndar af lífi og
störfum fólksins.
B. A vettvangi sveitarfélaganna.
C. A vettvangi Alþingis og þjóð-
mála.
Til þess að árangurs megi
vænta verður að koma til sam-
stillt átak margra aðila. Eitt af
grundvallar atriðum í þessu til-
efni er það að landsbyggðarfólk
sjálft leitist við að breyta umræð-
unni til jákvæðari vegar og þann-
ig verði reynt að breyta því hug-
arfari sem þjóðin öll virðist hafa
í þessum málum. Þannig getum
við haft áhrif til þess að gera
ímynd landsbyggðarinnar já-
kvæðari. Sem dæmi má nefna
að í byggðarlögum á Vesturlandi
langtímaáætlun um uppbygg-
ingu vegakerfisins. Sem for-
gangsverkefni mætti t.d. leggja
áherslu á að allir þéttbýlisstaðir
verði tengdir megin þjóðvega-
kerfinu með bundnu slitlagi inn-
an ákveðins tíma. Mjög mikið er
óunnið í vegagerð víða á lands-
byggðinni og því mjög mikilvægt
ber að efla möguleika til fjar-
náms í framhaldsskólum og Há-
skólum og að leggja áherslu á
endurmenntun og starfsemi far-
skólanna.
Hraða þarf endurskipulagn-
ingu á starfsemi Byggðastofnun-
ar, þar sem áhersla verði lögð á
þróunarstarf, atvinnuráðgjöf
Magnús segir í grein sinni aö orsakir þeirrar byggðaþróunar sem nú á sér stað séu margbreytiiegar. Samgöngubætur telur hann
vera einn liðinn í því að sporna við og koma i veg fyrir sóun og vannýtingu eigna og mannvirkja.
hafa íbúarnir tekið sig saman um
að mynda framfarafélög fyrir sín-
ar byggðir. Þetta er athyglisvert
framtak, sem er beinlínis til þess
fallið að efla fólkið sjálft til dáða
við að byggja upp menningarlíf
og atvinnustarfsemi í sinni
heimabyggð, sem getur bætt
mannlífið og styrkt búsetu í
byggðarlögunum.
Efling sveitarstjómaistigs-
ins
Með eflingu sveitarstjórnarstigs-
ins geta sveitarfélögin betur bætt
samkeppnisstöðuna gagnvart
höfuðborgarsvæðinu og þannig
verið betur í stakk búin til að
halda í fólkið og að ná til sín
fólki og atvinnustarfsemi. Liður
í þessu er m.a. stækkun sveitar-
félaga með sameiningu þeirra,
þannig má gera einingarnar öfl-
ugri en verið hefur. Þetta er Iík-
lega einn af mikilvægustu
lyklunum að því að efla lands-
byggðina.
Stjórnvöld og opinberar stofn-
anir geta á margan hátt komið að
málinu, bæði með sértækum að-
gerðum og almennum aðgerð-
um, allt eftir því hvað pólitísk af-
staða hýður hverju sinni.
Samgöngur mikilvægar
Bættar vegasamgöngur eru
grundvallar byggðamál. Með
ákvörðunum um aukið Ijármagn
til vegamála á tilteknum ára-
fjölda má setja upp markvissa
að markvisst verði gengið í mál-
ið. I því samhengi mætti setja
upp samræmda samgönguáætl-
un, sem næði yfir áætlanir á
sviði vega-, hafna- og flugmála.
Jafna verður aðstöðumun í út-
gjöldum heimila í landinu, sem
er landsbyggðinni mjög í óhag á
mörgum sviðum. Húshitunar-
kostnaðar verður að lækka með
lækkun raforkuverðs. Þar leikur
Landsvirkjun lykil hlutverk, en
því er haldið fram að Landsvirkj-
un selji raforku til almennings-
veitna á verði sem er töluvert
umfram langtímajaðarkostnað
fyrirtækisins. Þess má geta að
gjaldtaxtar Landsvirkjunar munu
hækka um næstu áramót, það
mun væntanlega kalla á hækkun
gjaldtaxta RARIK, en fram hefur
komið að Rafmagnsveita Reykja-
víkur mun lækka raforkuverð á
sama tíma. Því er eðlilegt að
landsbyggðarfólk spyrji að því
hvort arðgreiðslur Landsvirkjun-
ar til Reykjavíkurborgar skekki
þessa stöðu, en yfir 40% af for-
gangsorku Landsvirkjunar er
seld til um 24% þjóðarinnar
gegnum RARIK.
Endurskipulagning Byggða-
stofnunar
Það er aðkallandi að ríkisvaldið
styðji betur við fjölskyldur sem
þurfa að senda unglinga burt frá
heimili til náms, þar sem fram-
haldsnám býðst ekki nema fjarri
viðkomandi heimilum. Einnig
o.fl. Einnig er aðkallandi að
byggja upp atvinnuþróunarsjóði
úti um landið. Nauðsynlegt er að
ná fram framþróun og hagræð-
ingu í landbúnaði, m.a. með
markvissu markaðs- og sölustarfi
sem er grundvallar forsenda þess
að atvinnugreinin verði lífvænleg
til framtíðar. Þá er mikilvægt að
áhersla verði Iögð á frekari upp-
stokkun á landbúnaðarkerfinu
með það að markmiði að styrkja
stöðu atvinnugreinarinnar.
Breyta þarf fiskveidistjóm-
arkerfinu
Það er líklega öllum landsmönn-
um ljóst að gera verður nauðsyn-
legar breytingar á fiskveiðistjórn-
arkerfinu, sem m.a. miði að því
að ná sem mestri sátt um það
meðal þjóðarinnar. Einnig verð-
ur að gera það sem mögulegt er
til að jafna aðstöðumun milli
landvinnslu og sjóvinnslu bol-
fisks, að öðrum kosti mun
vinnsla færast enn meira út á sjó
sem veldur hruni í fiskvinnsl-
unni og í mörgum sjávarbyggð-
um.
Mest af uppbyggingu stóriðju
hefur átt sér stað á suð-vestur
horni landsins í nágrenni höfuð-
borgarsvæðisins. Við frekari
uppbyggingu stóriðju ber að
leggja áherslu á að hún eigi sér
stað annars staðar í landinu.
Tilkoma Nýsköpunarsjóðs
mun veita atvinnulífinu á Iands-
byggðinni aukin sóknarfæri.
Hvetja þarf aðila úti um landið
til þess að hagnýta sér þá mögu-
leika sem því fylgja, ásamt því að
hagnýta möguleika sem skapast
hafa við uppstokkun sjóðakerfis
atvinnuveganna og með áhersl-
um iönaðarráðuneytis á lítil og
meðalstór fyrirtæki og átak til
atvinnusköpunar.
Þjóðfélagslegur kostnaður
Eins og fram hefur komð má
gera ráð fyrir því að miðað við þá
byggðaþróun sem nú á sér stað
munu ekki færri en 5.000
manns flytjast frá landsbyggð-
inni til höfuðborgarsvæðisins á
síðustu 4-5 árum þessarar aldar.
Slík byggðaþróun hlýtur að
kosta okkar þjóðfélag mikla fjár-
muni á einn eða annan hátt.
Það er verðugt verkefni að skil-
greina það hve mikill þessi þjóð-
félagslegi kostnaður er. Fjárfest-
ingar, uppbyggð mannvirki og
þjónusta eru skilin eftir eða
verða vannýtt á landsbyggðinni
en á móti er lagt í gífurlegar fjár-
festingar við uppbyggingu mann-
virkja, þjónustu og annars á höf-
uðborgarsvæðinu. I reynd þarf
að byggja tvisvar upp fyrir hluta
þjóðarinnar.
Ef fólksflutningar frá lands-
byggðinni umfram tilflutning
þangað nemur yfir 5000 manns
á 4 -5 árum og við gefum okkur
að 3,5 manns nýti hverja íbúð að
meðaltali, þá flytur fólk úr yfir
l. 400 íbúðum. Aftur þarf að
byggja íbúðarhúsnæði fyrir þetta
fólk á höfuðborgarsvæðinu.
Sóun, eða vannýting íbúðarhús-
næðis á landsbyggðinni auk
kostnaðar vegna nýbygginga á
höfuðborgarsvæðinu gæti numið
alls hátt í 30 milljörðum króna.
Sóun og vannýting
Ekki hafa komið fram tölur um
það hvað sambærileg útgjöld
samfélagsins vegna sóunar og
vannýtingar á landsbyggðinni og
nýrra Ijárfestinga á höfuðborgar-
svæðinu vegna þessara fólks-
flutninga gætu verið ef miðað
væri við ýmis samfélagsleg
mannvirki og þjónustu. Má þar
m. a. nefna skólamannvirki,
ýmsa samfélagsþjónustu s.s.
heilbrigðisþjónustu, öldrunar-
þjónustu o.fl., kirkjur og félags-
heimili, atvinnuhúsnæði margs
konar, götur og vegi, ásamt höfn-
um og flugvöllum í einhverjum
tilfellum, rafmagns- og veitu-
kerfi, ásamt ýmsu öðru sem
mætti telja til. Ef allt væri tiltek-
ið gætu þessir fjármunir numið
mörgum tugum, ef ekki hundr-
uðum milljarða króna.
Höfum við efni á þessu?
Að auki mætti nefna til ýmsa fé-
Iagslega þætti sem fylgja, m.a.
þau þéttbýlisvandamál sem
þekkt eru og mætti í því sam-
bandi nefna glæpi og aðra óáran.
Þá er ekki síður mikilvægt að
gera sér grein fyrir því hverju
þjóðin glatar með þessari þróun,
til dæmis ef litið er til okkar sögu
og menningar og annars sem
eldd er auðvelt að meta til fjár.
í ljósi alls þessa er því ekki
óeðlilegt að spurt sé, er íslenska
þjóðin það rík þjóð að þetta geti
gengið með þessum hætti?