Dagur - 27.03.1999, Qupperneq 9

8 -LAUGARDAGUR 27. MARS 1999
X^IIT
LAVGARDAGUR 27. M A R S 1999 - 9
FRÉTTASKÝRING
ro^tr
FRÉTTIR
60.000 slasast á ári
Auknar tóhaksvarnir,
slysavamir og krabba-
memsvamir veröa for-
gaugsverkefni nýrrar
heilbrigdisáætlunar
til ársins 2005 ásamt
bættu heilsufari aldr-
aðra og bama og fækk-
un sjálfsvíga og dauðs-
falla vegna kransæða-
sjúkdóma meðal 25-
75 ára.
Reykingar eru meginorsök næst-
um fimmtungs allra dauðsfalla í
landinu, eða 350-380 á ári. Um
þriðjungur þjóðarinnar fær
krabbamein á lífsleiðinni. Um
50.000 íslendingar þjást af geð-
truflun á hverjum tíma. Um
60.000 slys verða árlega á ís-
landi. Að óbreyttu er ekki búist
við frekari fækkun dauðsfalla
vegna kransæðasjúkdóma næstu
árin vegna þess að hækkandi ald-
ur þjóðarinnar vegur jafn þungt
lægri áhættu. Aætlað er að Is-
lendingum 85 ára og eldri Ijölgi
um 45% á árunum 1995-2010.
Líkur á langvinnum sjúkdómum
eru næstum 50% meiri meðal
barna ef faðir þeirra hefur aðeins
lokið grunnskólaprófi heldur en
þeirra sem eiga háskólamenntaða
feður.
Sjö forgangsverkefni
Þetta eru nokkrar þeirra athyglis-
verðu upplýsinga sem koma fram
í drögum að nýrri heilbrigðisáætl-
un sem Iögð var fram til kynning-
ará heilbrigðisþingi 1999. Byggj-
ast þau á vinnu nefndar um end-
urskoðun þeirrar heilbrigðisáætl-
unar sem gilt hefur frá árinu
1991. Meginviðfangsefnið í nýrri
áætlun verður þjónusta heilbrigð-
iskerfisins, þar sem meiri og örari
breytingar eiga sér nú stað en
nokkru sinni fyrr. Við endurskoð-
unina hefur annars vegar verið
tekið mið af áætlunum Alþjóða
heilbrigðisstofnunarinnar
(WHO) um „heilbrigði allra" og
áætlunum annarra ríkja og hins
vegar stefnumótun og úttektum á
íjölmörgum þáttum heilbrigðis-
mála hér á landi. En í aðra rönd-
ina hlýtur heilbrigðisáætlun jafn-
an að vera eins konar drauma-
smiðja. Sjö forgangsverkefnum er
lýst í byijun nýju íslensku áætl-
unarinnar.
Reyklngar drepa 50% reyk-
ingamaima
Tóbaksvamir eru efstar á blaði,
og vitnað til upplýsinga WHO að
tóbak eitt og sér sé þýðingar-
mesta orsök slæmrar heilsu Evr-
ópubúa. Um 50% reykingamanna
muni deyja úr reykingasjúkdóm-
um, helmingur þeirra á miðjum
aldri en hinir á efri árum. Ríflega
fjórðungur 16 ára unglinga reykti
daglega 1986, næstum helmingi
færri (14%) árið 1990, en þeim
fjölgaði aftur í 22% og 21% á ár-
unum 1994-1997. Draumamark-
miðið er að árið 2005 púi aðeins
5% þessa aldurshóps. Og að dag-
legum reykingamönnum 18-70
ára fækki úr 30% niður í 20% fyr-
ir 2005. Sjúkdómaskrár staðfesta
m.a. verulega aukningu í lang-
vinnri berkjubólgu og iungna-
þembu, sem skýrir m.a. síhækk-
andi dánartíðni í ákveðnum ald-
urshópum kvenna undanfarna
áratugi. Og skaðsemi reykinga er
þeim mun meiri sem byrjað er
fyrr.
60.000 slasast á ári
Slysavarnir eru í öðru sæti. Ar-
lega verða um 60.000 slys sem
svara til þess að næstum fjórð-
ungur Iandsmanna slasist, og
helmingur þeirra þarf á eftirmeð-
ferð að halda. Og kostnaðurinn
er gríðarlegur. SlysadauðsföIIum
hefur þó verið að fækka; úr 52
körlum af 100.000 árin 1981-85
niður i 42 áratug síðar og mark-
miðið er 32 árið 2005. Dauðaslys
á konum eru meira en helmingi
færri. Islenskt markmið er að
fækka slysum um Ijórðung til
2005. Baráttuaðferðirnar verða
m.a. harðari barátta gegn hrað-
og ölvunarakstri, bætt öku-
kennsla og auknar slysavarnir.
í Evrópu allri eru yfir 500.000
dauðsföll á ári rakin til slysa og
ofbeldis, sem eru þar meðal
helstu dánarorsaka. Afengisneysla
er helsti áhættuþáttur allra teg-
unda ofbeldis og slysa. En slæm
félagsleg og efnaleg staða, óör-
uggt umhverfi og mikið atvinnu-
leysi eiga Iíka stóran þátt. Talið er
að 20% kvenna verði fyrir ein-
hvers konar ofbeldi á Iífsleiðinni.
Evrópumet kvenna í lungna-
þembu
Þriðja markmiðið er fækka um
20% og 10% þeim körlum og kon-
um sem hjarta- og æðasjúkdómar
draga til dauða og að tíðni heila-
blóðfalla minnki um þriðjung. A
fyrri hluta níunda áratugarins
dóu árlega um 330 af hverjum
100.000 körlum af þessum or-
sökum, um 200 áratug síðar og
markmiðið er um 160 árið 2005.
Leiðirnar eru fræðsla um áhættu-
þætti og mikilvægi reglubundins
eftirlits með þeim og aðgerðir
sem hvetja til heilbrigðari lífs-
hátta. Dauðsföll meðal kvenna
eru meira en helmingi færri.
Rúmlega 60% allra dauðsfalla á
Islandi eru af völdum langvinnra
sjúkdóma svo sem hjarta- og æða-
sjúkdóma og krabbameina. Dán-
artíðni íslenskra kvenna vegna
Iangvinns lungnakvefs, lungna-
þembu, astma og am.arra öndun-
arfærasjúkdóma er með því hæsta
sem gerist í Evrópu.
Krabbinn leggux fleiri konur
aö velli
Krabbameinsvarnir eru 4. for-
gangsverkefnið. Tíðni krabba-
meins fer vaxandi upp að vissum
aldri. Um þriðjungur þjóðarinnar
fær krabbamein á lífsleiðinni og
næri Ijórðungur deyr af völdum
þess. Af hverjum 100.000 körlum
yngri en 75 ára hefur krabbi lagt
að velli um 104-108 á ári frá því
um 1980. Dauðsföllum meðal
kvenna hefur hins vegar farið
Ijölgandi svo þær eru nú orðnar
heldur fleiri en karlar. Markmiðið
er að fækka fórnarlömbum
krabbans um 10%, með skipu-
lagðri krabbameinsleit og fræðslu
á öllum sviðum.
Að óbreyttu er ekki búist við frekari fækkun dauðsfalla vegna kransæðasjúkdóma næstu árin vegna þess að hækkandi aidur þjóðarinnar vegur jafn þungt lægri
áhættu. Áætiað er að ísiendingum 85 ára og eldri fjöigi um 45% á árunum 1995-2010.
Um 50.000 geðtruflaðir á
hverjum tíma
Að gera Islendinga heilbrigðari á
geði er 5. forgangsverkefnið.
„Þessir sjúkdómar valda senni-
lega meira vinnutapi og kostnaði
fyrir samfélagið en flestir aðrir
sjúkdómaflokkar," segir í áætlun-
inni. Geðraskanir eru orsökin fyr-
ir meira en Qórðungi allrar ör-
orku í landinu. Aætlað er að 22%,
eða um 50.000 Islendingar 5 ára
og eldri, þjáist af einhvers konar
geðtruflunum á hverjum tíma. Af
þeim sem veikjast fá aðeins 10-
30% viðunandi meðferð. Sjálfs-
vígum ungra karla hefur fjölgað.
Á árunum 1991-95 féllu 60 karl-
ar og 8 konur yngri en 35 ára fyr-
ir eigin hendi. Meginmarkmiðið
er fjórðungs fækkun sjálfsvíga í
þessum aldurshóp og 10% fækk-
un geðraskana. Helstu leiðirnar
eru: Auknar skráningar, auðveld-
ari aðgangur að heilbrigðisþjón-
ustu, bætt menntun og marghátt-
uð fræðsla.
Lengra dauðastríð
„Dánarorsakir aldraðra hafa ekki
breyst mikið en í stað þess að
andlát beri brátt að kemur það
oftast í stað langvinnra veikinda.
Einnig leiða ýmsir sjúkdómar ell-
innar til fötlunar og skertra lífs-
gæða, t.d. heilabilun og bein-
þynning,“ segir í skýrslunni.
Áætlað er að Islendingum fjölgi
um 11% frá 1995 til 2021. Fólki
65 ára og eldri fjölgi hlutfallslega
tvöfalt meira og 85 ára og eldri
um 45% á sama tíma. En aldrað-
if eru í 6. sæti forgangslistans í
nýrri heilbrigðisáætlun.
Aðalmarkmiðin eru: Að yfir
70% áttræðra og eldri verði svo
heilsugóðir að þeir geti búið
heima með viðeigandi stuðningi,
í stað 65% á síðustu árum. Að
fækka mjaðma- og hryggbrotum
hlutfallslega um fjórðung. Að bið
eftir hjúkrunarrými styttist í 90
daga að hámarki. Til að nálgast
þessi markmið þurfi heilbrigðis-
þjónustan að Ieggja aukna
áherslu bætt líkamlegt atgervi
aldraðra og færni og aukið fram-
boð á dagvistun og skammtíma-
innlagnir. Bæta aðstæður til
hreyfingar og Iíkamsræktar og
auka áherslu á aðgerðir og hjálp-
artæki til að varðveita sjón, heyrn
og göngufærni. Síðast en ekki síst
sé mikilvægt að þróa og samhæfa
allt þjónustunet aldraðra; heimil-
ishjálp, heimahjúkrun, öldrunar-
lækningar og stofnanavist þ.m.t.
dagvistun.
Háskólapabbar eiga hraust-
ariböm
Börnin eru 7. forgangsverkefnið.
Aðalmarkmiðin eru að jafna þann
mikla mun sem er á heilsufari
barna eftir þjóðfélagsstöðu for-
eldra og margfalda geðheilbrigð-
isþjónustu við börn og unglinga.
Leiðirnar að þessum markmiðum
eru: Stuðningur við fjölskyldur
sem búa við Iægri þjóðfélags-
stöðu, heilsuefling í skólum, fleiri
úrræði í geðheilbrigðisþjónustu
barna og aukin tengsl hennar við
heilsugæsluna.
Fulluægmg allra óska
ómöguleg
Auk þessara 7 afmörkuðu for-
gangsverkefna mynda þau 21
markmið sem er að finna í Evr-
ópuáætlun WHO megingrunn ís-
lensku heilbrigðisáætlunarinnar.
Við framkvæmd hennar er verið
að taka mið af því að bilið milli
fjárhagslegrar og tæknilegrar getu
heilbrigðisþjónustunnar aukist sí-
fellt. Ekki er því mögulegt að full-
nægja öllum þörfum eða óskum,
því fjármagn, mannafli, tími, að-
staða eða tækni muni einfaldlega
ekki nægja til þess að verða við
allri eftirspurn.
Heilsa kvenna versnar - karla
batnar
Sérstaka athygli vekur að heilsu-
far íslenskra kvenna versnar eða
stendur í stað á sama tíma og
heilsufar karlanna batnar. Til
dæmis hefur meðalævi kvenna
(80,4 ár) aðeins lengst um eitt ár
síðasta aldarQórðunginn á meðan
karlar hafa bætt við sig fimm
árum (nú 77). Heilsufar á Islandi
er eigi að síður sagt sambærilegt
við það sem best þekkist meðal
þjóða. Blikur kunna þó að vera á
lofti. Skýrslur WHO sýna að
smitsjúkdómar eru nú helsta or-
sök þess að fólk deyr fyrir aldur
fram. Því kunni svo að fara að út-
breiðsla nýrra smitsjúkdóma og
annarra sem koma fram á ný
muni skekkja þá jákvæðu fram-
tíðarímynd sem gjarnan sé dregin
upp af heilsufari á Islandi. Þá
hefur komið í Ijós að næmir sjúk-
dómar kunni að eiga ríkan þátt í
ýmsum viðvarandi sjúkdómum
svo sem krabbameini, magasár-
um og kransgeðasjúkdómum sem
talið var að ættu aðrar örsakir.
Fleiri vélmenni
Framtíðarsýnin er ennþá stórstígari
þróun á sviði heilbrigðistækni og í
lækningatækjum. Notkun örvéla og
tölvustýrðra véla og vélmenna muni
í vaxandi mæli leysa hefðbundnar
skurðlækningar af hólmi. Ný hljóm-
bylgjumeðferð, notkun lasers og raf-
og segulsviðs ryðji sér til rúms á
ýmsum sviðum. Enn fremur á sér
stað þróun í rauntíma, myndagerð,
þvívíddarsamsetningu mynda, mæl-
ingum, gerð gervilíffæra og stuðn-
ingstækja lífærra og fjölda annarra
nýjunga. Jafnframt megi vænta
nýrra, dýrari og fullkomnari lyfja á
markaðinn.
Kostnaóur sjúMinga vex
Skoðanir eru þó skiptar um kostn-
aðarþróun heilbrigðisþjónustunnar
næstu áratugi, en skipting hans
muni breytast. Kostnaður verði í
ríkara mæli bundinn við aðgerðirnar
sjálfar fremur en legu á sjúkrastofn-
unum. Hluti sjúklinga af aðgerðum
án innlagnar muni vaxa.
Innan fárra ára verði vart um að
ræða nema nokkur fjölgreinasjúkra-
hús. Háskólasjúkrahús verði mið-
stöðvar hátækni- og sérfræðiþjón-
ustu sem aðrar heilbrigðisstofnanir
tengist gegnum starfstengsl, sam-
hæfingu í rekstri og fjarlækningar.
Heilsugæslan verði áfram grunnur
heilbrigðisþjónustunnar og þá
grunnþjónustu verði að tryggja sem
víðast.
HEIÐUR
HELGA-
DÓTTIR
SKRIFAR
Frá miðstjórnarfundi framsóknarmanna í Kópavogi í gær.
Boðar þjóðarsátt
um stj ðm fískveiða
Framsóknarflokkur-
inn er „reidubúinn að
hafa forystu um að
breyta lögum um fisk-
veiðistjómun, þannig
að sátt megi ríkja um
þetta gnmdvallarmál
íslensks samfélags,“
segir Halldór Ás-
grímsson.
Lög um fiskveiðistjórnun þurfa
að skila hámarksarði til samfé-
lagsins sem á auðlindina, en þau
verða einnig „að vera í takt við
réttlætiskennd þjóðarinnar,"
sagði Halldór Ásgrímsson, for-
maður Framsóknarflokksins, í
ræðu sinni við upphaf miðstjórn-
arfundar flokksins síðdegis í gær.
I þeim kafla ræðunnar sem
fjallaði um sjávarútvegsmálin
sagði formaðurinn að Iíkja mætti
kvótakerfinu við Iyf sem sjávarút-
veginum var gefið á sínum tíma
þegar í óefni stefndi. Það væri
enginn vafi „að Iyfið hefur haft
mikil og góð áhrif. Hins vegar er
augljóst að eins og önnur Iyf hef-
ur þetta haft nokkrar óþægilegar
aukaverkanir sem finna þarf ráð
við.“
Hann lýsti Framsóknarflokk-
inn „reiðubúinn að hafa forystu
um að breyta lögum um fisk-
veiðistjórnun, þannig að sátt
megi ríkja um þetta grundvallar-
mál íslensks samfélags."
I ræðunni þakkaði hann sér-
staklega framlag Margrétar Frí-
mannsdóttur til sátta í þessu
máli:
„Tillaga stjórnarandstöðunnar
um auðlindanefnd, sem ég fyrst-
ur manna í stjórnarliðinu lýsti
stuðningi við, var mikilvæg sátta-
tilraun í sjávarútvegsmálum. Eg
bind vonir við að á tillögum
nefndarinnar megi reisa þjóðar-
sátt til langrar framtíðar um fisk-
veiðistjórnun okkar.
Stjórnarandstaðan sem flutti
tillöguna á heiður skilinn fyrir að
rétta sáttahönd yfir flokkssjónar-
mið og pólitíska skammtíma-
hagsmuni í þessu mikilvæga
máli. Þetta á ekki sfst við um
Margréti Frímannsdóttur, sem
nú er aðaltalsmaður Samfylking-
arinnar."
Menntamál í fyrirrúmi
„Framfarir sérhverrar þjóðar
byggja á háu menntastigi hennar.
Með þvf er átt við að nýta
mannauðinn - hugvitið - til þess
að bæta umhverfi mannsins,
hvort heldur er í atvinnulífi, tóm-
stundum eða í hinum mannlegu
samskiptum almennt. Þess vegna
leggur Framsóknarflokkurinn
kapp á að menntamálin séu í fyr-
irrúmi við upphaf nýrrar aldar,“
sagði Halldór.
„Til þess að menntun verði
skilvirk þarf að vera unnt að laða
til kennslustarfa áhugasama og
hæfa kennara. Kennaraskortur er
áhyggjuefni sem leysa ber úr hið
bráðasta. ... Við viljum nýta tölvu-
tækni og gera fjarkennslu að sér-
stökum fjárlagalið enda felur hún
í sér ótrúleg sóknarfæri til
menntunar."
Atvinna grunnréttindi
„I hugum okkar framsóknar-
manna er ekkert til sem heitir
ásættanlegt atvinnuleysi, hvað þá
heldur ákjósanlegt eins og sumir
hagspekingar halda fram. Það að
hafa nóg við að vera, nóg að bíta
og brenna, geta séð sér og sínum
farborða og fengið útrás fyrir
krafta sína og þekkingu, er ein-
faldlega hluti af grunnréttindum
hverrar manneskju," sagði Hall-
dór.
Hann rakti síðan Ioforð og
efndir á kjörtímabilinu: „Niður-
staðan er sú að atvinnuleysi
þekkist nú vart, líkur eru á vinnu-
aflsskorti á næstu misserum,
kaupmáttur hefur aukist meira á
kjörtfmabilinu en dæmi er um frá
því menn íorú fyrst áð gefa gaum
að slfkum gildum, hagvöxtur er
meiri en í nágrannalöndum okk-
ar. I upphafí kjörtímabilsins voru
það samningar um stóriðju sem
urðu til þess að hjól atvinnulífs-
ins tóku að snúast á nýjan leik.“
Harðari refsingar
Formaður Framsóknarflokksins
vék sérstaklega að vímuefnavand-
anum:
„Lífshætta steðjar að íslenskri
æsku og mun taka mörg - fjöl-
mörg - Iíf ef ekki verður frekar að
gert. Forvarnir verður enn að
efla, ekki síst það starf sem Ingi-
björg Pálmadóttir heilbrigðisráð-
herra hefur þegar hrundið af stað
í samvinnu við sveitarfélögin.
Refsingar ber skilyrðislaust að
herða við sölu, fjármögnun og
dreifíngu eitursins, en neytend-
um ber að sýna milda festu, enda
er þeim varla sjálfrátt," sagði
Halldór.
Hann Iýsti Framsóknarflokkinn
„fúsan til forystu í átaki allra
stjórnmálaflokka og áhugahópa
um þessi mál og tel algerlega
nauðsynlegt að aukin fjárframlög
komi til.“
Evrópusambandið
Halldór Iagði áherslu á að staða
Islands í samfélagi þjóðanna væri
sterk vegna þátttöku í Atlants-
hafsbandalaginu, Norðurlanda-
ráði, Sameinuðu þjóðunum og
EES aðildarinnar.
„Við höfum styrkt samband
okkar við Evrópusambandið á
þessu kjörtímabili með aukinni
þátttöku í margvíslegum sam-
starfsverkefnum. Evrópusam-
bandið er í stöðugri framþróun
og breytist ört. Við eigum ekki að
óttast að ræða hvort það þjóni
framtíðarhagsmunum okkar Is-
lendinga að skoða aðild að Evr-
ópusambandinu.
Aðild okkar kemur ekki til
greina, ef slík aðild á að kosta af-
sal á yfírráðum yfír auðlindum
okkar. Um þetta eru flestir sam-
mála. Hitt veit enginn hvort okk-
ur tækist að gera öðruvísi samn-
inga en áður hafa verið gerðir fyrr
en á slíkt reynir. Sérstaklega er
þetta skoðunarvert ef við værum
samstíga Færeyingum og Græn-
lendingum, sem við Iengi höfum
átt gott samstarf við.
Eg tel því hollt fyrir Islendinga
að vaktin sé staðin, ekki síður í
þessum efnum, en öðrum málum
sem varða stöðu okkar í samfélagi
þjóðanna.
Af því að í hönd fer tími póli-
tískra útúrsnúninga vil ég segja
skýrt: Eg er ekki að leggja til að
Island sæki um aðild að Evrópu-
sambandinu - heldur að mögu-
leikar okkar í þessu efni sem öðr-
um séu skoðaðir. En það er bein-
línis óveijandi gagnvart komandi
kynslóðum að láta eins og Evr-
ópusambandið sé ekki til.“
Óvinir þjddariimar
í lok ræðunnar sendi Halldór fyr-
ir hönd flokksins áskorun til Is-
lendinga um „að taka þátt í þjóð-
arátaki gegn sameiginlegum óvin-
um sem herja á þjóðfélag okkar,“
og Iýsti síðan þessum óvinum:
„I fyrsta lagi er höfuðóvinur
þjóðfélags okkar atvinnuleysi, fá-
tækt og ójöfnuður.“
„I öðru lagi stafar þjóðfélaginu
og framtíð barna okkar ógn af
vímuefnum.“
„í þriðja lagi er alvarlegt ósætti
meðal þjóðarinnar um málefni
sem alla varðar."
„Fjórði andstæðingur okkar
heitir fyrirhyggjuleysi."
„I fímmta lagi er hin mikla
byggðaröskun sem hefur átt sér
stað mikill vágestur í íslensku
samfélagi."
„Framsóknarflokkurinn þarf
fullan styrk til þess að takast á við
þessa óvini okkar allra. Við þurf-
um breiðan stuðning frá fólkinu í
landinu, því án trausts þjóðarinn-
ar erum við lítils megnug. Það er
þetta traust sem við leitum eftir i
komandi kosningum," sagði Hall-
dór og skoraði á þjóðina „að hefja
nýja framsókn til nýrrar aldar."