Dagur - 06.11.1999, Blaðsíða 17

Xk^nr:
Annað bindið í ævisögu
Einars Benediktssonar
skálds eftir Guðjón Frið-
riksson sagnfræðing er
komið út en þar er fýlgst
með framkvæmdum og
ferðum ævintýramanns-
ins á um 10 ára tímabili í
lífi hans, því tímabili sem
minnst hefur verið vitað
um fram að þessu. Við
birtum hér tvö kaflabrot
úr ævisögunni sem sýna
glöggt hve sannfæring-
arkraftur Einars var
sterkur - og útsjónar-
semina við að framfleyta
sér og fjölskyldunni.
Hér grípum við niður þegar Einar
reynir að sannfæra Norðmenn um
að fossar Islands séu vænlegir fjár-
festingarkostir.
Eva von Ehrenheim Helliesen,
frúin á heimilinu, opnar borð-
stofudyrnar og biður herramenn-
ina að gjöra svo vel að setjast til
borðs. Þeir leggja frá sér glösin og
er vísað til sætis. Þar verða strax
fjörugar umræður og mikið um
skálaræður. Undir borðum stend-
ur Einar Benediktsson upp, held-
ur langa ræðu og Iýsir ótæmandi
orkulindum og auðlegð Islands
með slíkum frásagnartöfrum að
menn setur hljóða. Er nú ekki að
orðlengja það að hinir virðulegu
gestir í kvöldverðarboði Hellies-
enhjónanna sjá enn frekar í hendi
sér að Island er land tækifær-
anna, nánast ónumið rétt eins og
á dögum Haralds hárfagra, og
strengja þess heit að nýta þessi
tækifæri til heilla Islandi og Nor-
egi. Akveðið er að halda funda-
höldum áfram næsta dag á skrif-
stofu Fredriks Hiorths í húsi hans
að Josefinegate 19. Einar Bene-
diktsson og Guðmundur J. Hlíð-
dal eru beðnir um að koma þang-
að með öll tiltæk gögn um hæð
og kraft fossa á Islandi.
[...]
Fjölskyldan í Josefinegate 19
tekur hjartanlega á móti Einari.
Frúin, Thekla Pauline, fædd
Dahlström, er sænsk að uppruna,
dóttir skipakóngs í Gautaborg.
Þarna eru líka synirnir tveir, Al-
bert og Erling, og Frida, systir
Fredriks, og hennar maður, Fred-
rik Christensen, stofnandi og for-
stjóri sælgætisgerðarinnar Freia.
Flestir herramennimir frá kvöld-
inu áður eru líka mættir. Aður en
gengið er til stofu fara karlmenn-
irnir inn á skrifstofu Hiorths og
Einar Benediktsson leggur fram
gögn sem honum hefur tekist að
afla í Kristjaníu með stuttum íyr-
irvara um fossa Islands. Hann er
með 2. bindi af nýrri ferðabók
Þjóðveijans Pauls Herrmanns, Is-
land in Vergangenheit und
Gegenwart. Þar eru nokkrar
fossamyndir sem Einar sýnir,
meðal annars góð mynd af Goða-
fossi.
„Er fossinn hár?“ spyija Norð-
mennirnir..
„Já, hann er mjög hár,“ svarar
Einar.
„Hvað skyldi hann vera hár?“
„Hann er afar hár.“
„En hve hár hér um bil?“
„Hann er gríðarlega hár.“
„En hversu margir metrar?"
„Hann er feiknamargir metrar.“
„Getur hann verið 70 metra
hár?“
„Hann getur vel verið 70 metra
hár.“
Síðan berst talið að Dettifossi
sem Einar hefur mært í kvæði.
Þann foss kveður Einar vera rúm-
lega 100 metra háan og er í góðri
trú því að þar hefur hann fyrir sér
umsögn Þorvalds Thoroddsens
náttúrufræðings er sagt hafði í
ferðaþætti sínum frá Odáða-
hrauni í Andvara 1885 að Detti-
foss væri 340 fet á hæð. Paul
Herrmann segir einnig fallhæð-
ina vera 107 metra í fyrrnefndri
bók. Ekki draga þessar upplýsing-
ar úr bjartsýni og ákafa Norð-
mannanna. Að loknum fundi á
skrifstofunni er gengið til við-
hafnarstofu og síðan borðstofu
þar sem sest er að dýrlegum
kvöldverði þar sem allt flýtur í
veglegum vínum. En Einar Bene-
diktsson snertir vart á víninu. Nú
liggur mikið \dð og hann er í
bindindi. A heiðursstað í stofunni
hangir stórt málverk sem sýnir á
táknrænan hátt hvernig örsmáar
manneskjur færa fossjötun í
Qötra. Um kvöldið stendur Fred-
rik Hiorth upp, gengur að mál-
verkinu og heldur ræðu um þá
miklu orku sem fólgin er í fossun-
um. Hann bendir brosandi á litlu
manneskjurnar á málverkinu og
segir: „Lífsverk mitt er að vera
með í þessum hópi.“
Næstu daga eru tíð fundahöld
og kvöldverðir í Kristjaníu og
verður það fastmælum bundið að
stofna hlutafélög um fossa á Is-
landi með virkjanir og stóriðju að
markmiði. Einar Benediktsson
hafði, eins og áður sagði, tryggt
sér um haustið nokkur vatnsrétt-
indi í Jökulsá á Fjöllum með
kaupum á jörðunum Asi og Byrgi.
Og nú upplýsir hann norska fé-
laga sina um að maður að nafni
Oddur V. Sigurðsson hafi á árun-
um 1897 til 1898 keypt upp stór-
an hluta af vatnsréttindum í Jök-
ulsá, Skjálfandafljóti og víðar.
Oddur býr í New York og segir
Einar að gera verði út mann á
fund hans þangað til þess að
kaupa af honum réttindin.
Norðmennirnir, sem áhuga
hafa á fossakaupum á Islandi,
skipta liði um tvö vatnsföll á
Norðurlandi. Annar hópurinn
undir forystu Samuels Johnsons
lögmanns hefur hug á að einbeita
sér að fossum í Skjálíándafljóti og
eru lögð drög að hlutafélagi í
þeim tilgangi að virkja fljótið með
saltpétursverksmiðju í huga.
Hinn hópurinn með þá Fredrik
Hiorth, Hendrik Mikael
Helliesen og Thor Lútken í
broddi fylkingar ætlar að snúa sér
að Jökulsá á Fjöllum með virkjun
Dettifoss í huga. Einar er með í
báðum hópunum.
I framhaldi af þessurn funda-
höldum verður það úr að Einari
er útvegað fé til Ameríkufarar til
að kaupa fyrrnefnd vatnsréttindi
af Oddi V. Sigurðssyni í New
York. Rafmagnsverkfræðingnum
unga, Guðmundi J. Hlíðdal, er
hins vegar falið að fara heim til
Islands og gera nákvæmar hæðar-
mælingar á helstu fossum í
Skjálfandafljóti ogjiikulsá á Fjöll-
um. Raunar hafði Guðmundur
einnig í sumar fengið dálítinn
styrk (500 krónur) frá Alþingi ís-
lendinga til að mæla fossa íslands
þannig að hann hefur ferðafé úr
tveimur áttum. Þá útvegar lög-
fræðingurinn Samuel Johnson
Einari persónulegt lán, 10 þús-
und krónu.r, til þess að standa
undir ýmsum kostnaði. Þegar peir
Einar og Guðmundur J. Hlíðdal
halda með féijunni út Kristjaníu-
Ijörðinn áleiðis til Kaupmanna-
hafnar þykjast þeir hafa gert góða
ferð. Guðmundur verður eftir í
Kaupmannahöfn og tekur þaðan
fyrstu ferð sem fellur til Islands.
Hann er kominn norður að
Grímsstöðum á Fjöllum 31. októ-
ber og byijaður að mæla vatns-
magn í Jökulsá. Einar heldur rak-
leiðis til fjölskyldu sinnar í Porto-
bello í Edinborg og bíður þar fars
til Bandaríkjanna. Vala hefur séð
lítið af bónda sínum undanfarið
og henni hálfleiðist, fátt er við að
vera í litlum baðstrandarbæ að
vetrarlagi, veitingahús lokuð og
mörg íbúðarhúsanna auð. Það
verða fagnaðarfundir þegar Einar
kemur en hann stoppar ekki Iengi
vettlingatökum þegar hann kem-
ur til Kaupmannahafnar, þetta er
bara spurning um hvar bera á
niður. Skotspónn hans verður
herra Meyer, auðmaður sem býr í
villu eða höli í Klampenborg
norður með strönd Sjálands. Og
herra Meyer Iætur heillast af
íburðarmikilli ræðu skáldsins.
Hann er bókstaflega kominn með
gull-stjömur í augun þegar fundi
þeirra lýkur, og segir það einsýnt
að leggja beri stórfé í svo rakið
gróðafyrirtæki sem nýfundnar
gullnámur á Islandi séu. Einar
sendir svo skeyti heim til Tryggva
með nafni og heimilisfangi
Meyers og eftirfárandi skilaboð-
um: „Millionerne til rede.“ Og nú
hefjast skeytasendingar milli
Meyers og Tryggva. En herra
Valgerður Zoéga Benedikts- ið 1909 og þar bjó fjölskyldan í tvö árþóað Einar
son, eiginkona Einars þótti by99i sjálfur á Hotel Métropole I London mestallan
glæsileg kona. timann. Myndin er tekin 1998.
við, aðeins hálfan mánuð. Þá er
hann rokinn til Glasgow og kom-
inn um borð í eitt af hinum stóru
Ameríkuskipum frá Anchorlín-
unni á leið til heimsborgarinnar
miklu, New York, þar sem Oddur
V. Sigurðsson býr og gerir við
prentvélar og fæst við uppfinn-
ingar. Eftir situr Vala í fásinninu í
Portobello en reynir þó eins oft
og hún getur að fara upp til Edin-
borgar og blanda geði við ungar
hefðarkonur.
Oft gengiö erfiðar
Hér er Einar í Danmörku og þarf
aðeins örfáar mínútur til að sann-
færa bláókunnugan mann um að
reiða fram dágóða summu t skot-
silfur handa sér. En fyrst er litið á
brot þar sem fram kemur að ekki
allir létu glepjast af ævintýra-
mennskunni,
...Og Einar tekur málið engum
Meyer hefur líklega fljótlega
fengið bakþanka eftir að Einar
var kominn úr augsýn og töframir
runnir af honum. Astandið lýsir
sér kannski best í orðum Tryggva
Gunnarssonar í bréfi sem hann
sendir Einari Benediktssyni:
„Ekki veit ég hvar í veröld þér
eruð eða hvort þessi miði
nokkurn tíma nær yður. En ég
hef verið að símskeyta mig við
þennan Meyer sem þér vísuðuð á
inig. Fyrst segið þér „Millionerne
til rede“ en svo þegar ég síma til
hans að ég ætli að koma með
Lauru þá símar hann: „Hidreise
unodigt, urealisabel." Eg á nú
bágt með að kyngja þessum graut
þar sem engin upplýsing kemur á
hverju þetta strandaði. Nær að
síma lil mfn á hverju stóð þá
hefði ég máski getað eitthvað
lempað til. Ég vona að þér skrifið
mér og segið inér hvar þcssar
„milljónir' voru, hver þessi Meyer
er, hver það var sem ætlaði að
lána eða kaupa bréfin, hvort pen-
inga vantaði, þegar á átti að
herða, eða verð á bréfunum of
hátt eða hvað, annars álít ég að
ég sé hafður fyrir narra. Er þessi
maður eða menn alveg hættir?
Eða er til nokkurs að ég hugsi um
að fara utan í vetur seinna?“
Tryggvi er greinilega orðinn
öskuillur út í Einar. Hann klykkir
út með því að hreyta út úr sér að
hann hafi ekki fengið neinar upp-
lýsingar um hvort búið sé að
borga árgjaldið af líftryggingu
Einars í Englandi, Landsbankinn
hefur Iíklcga haft veð í henni, og
getur þess jafnframt að „einn eða
tveir víxlar liggi prótesteraðir'.
Einar er snillingur í að vefja
mönnum um fingur sér og dá-
leiða þá. Tíðarandinn er honum
Iíka í hag. Oldin, sem er að líða,
hefur verið kölluð öld uppfinn-
inganna. Náttúruvísindin, eðlis-
fræði og efnafræði, hafa þróast
hratt og þess sjást hvarvetna
merki í því sem kallað er nútfma-
tækni, allt frá gufuafli og raf-
magni til tilbúins áburðar og ani-
línlita. Snillingar og sjení eru á
hverju strái - svo stórkostlegar
uppfinningar hafa orðið í heimin-
um - og menn halda að allt sé
hægt.
[.••]
Eitt sinn sitja nokkrir Islend-
ingar utarlega við borð í veitinga-
sal á hóteli í Kaupmannahöfn, en
innarlega í salnum situr ókunnur
maður einn sér, fyrirmannlegur
en fremur súr á svip og drekkur
úr púnsglasi. Skyndilega kemur
Einar Benediktsson aðvífandi og
tekur sér sæti hjá löndum sínum.
Ekki líður á löngu þar til hann
kemur auga á manninn með
púnsglasið og fer að gefa honum
gætur. Loks spyr hann íslending-
ana í Iágum hljóðum:
„Þekkið þið þennan mann?“
Þeir hafa heyrt hver hann er,
segja að hann sé stórríkur Eng-
lendingur, sem sé á spekúlasjóns-
ferð í Kaupmannahöfn, en meira
viti þeir ekki.
„Jafngott er þó að maður heilsi
upp á náungann," segir Einar.
Hann stendur upp, gengur til
hans, heilsar honum og kynnir
sig. Englendingurinn tekur
dræmt kveðju hans og lítur varla
upp frá púnsglasinu. Islending-
amir frammi í salnum fylgjast
spenntir með. Þeir sjá að ein-
hveijar samræður eiga sér stað en
heyra ekki hvernig orð falla.
Smátt og smátt er þó eins og
meira líf færist í Bretann. Hann
fer að veita Einari æ meiri athygli
og brátt er greinilegt að tal Einars
hefur snúist upp í ræðu. Andlitið
á Englendingnum lengist og Ieng-
ist og hann er farinn að geisla af
áhuga. Svo tekur hann upp hjá
sér vasabók og skrifar eitthvað í
hana. Eftir alllangar viðræður
kveður Einar Bretann og snýr til
móts við landa sína. En þegar
hann er kominn hálfa leið stingur
hann skyndilega við fæti, snýr aft-
ur til Bretans og segir:
„Eftir á að hyggja! Það væri
betra að ég hefði svolítið af pen-
ingum til að byrja með áður en ég
fer að hefja viðræður um þetta.
Ég verð að fá svona 50 pund.“
„Well!“ svarar Englendingurinn
og skrifar ávísun upp á 50 pund á
banka í Kaupmannahöfn. Einar
tekur við ávísuninni og þakkar
fvrir. Síðan kveðjast þeir. Einar
gengur aftur til Íslcndinganna og
segir:„Það hefur oft gengið erfiðar
en í þetta sinn.“