Dagur - Tíminn - 05.10.1996, Blaðsíða 10

10 - Laugardagur 5. október 1996
PJÓÐMÁL
JUmur-'QImrám
Gömul jafnlaunastefna endurvakin
BÞorsteinn
Ólafsson
Afskiptasemi og að mæðast í
mörgu virðist ætla að fylgja
mér á grafarbakkann.
Það er margt í þjóðfélagi okkar
sem betur má fara og ég hef
áhyggjur af. Ég ætla í þessum
pistli að taka fyrir launamuninn,
sem er óhugnanlega mikill og virð-
ist fara vaxandi. Flestir viður-
kenna að lægstu launin séu of lág
— þau þurfl að hækka. Lítið er tal-
að um að lækka beri laun þeirra
sem hafa óheyrilega há laun. Það
eru sumir sem virðast geta ákveð-
ið sjálfir sín laun.
Ég er ekki talsmaður þess að
enginn launamunur sé. Það er
ekki raunhæft. En ég vil að sömu
laun séu greidd fyrir sams konar
störf, óháð aldri og kyni. Það - á
ekki að skipta máli hvort starfs-
krafturinn er karl eða kona eða á
hvaða aldri. En á þessu er mikill
misbrestur.
Til þess að fara ekki út um víð-
an völl ætla ég að miða við grunn-
skólakennara, en svipað gildir um
aðra opinbera starfsmenn. Við
röðun í launaflokka ber að taka
tillit til menntxmar og ábyrgðar. Ég
veit að oft er erfitt að meta
ábyrgðina. Launaflokkar eru
nokkuð margir, á það ætla ég ekki
að deila. En það er annað sem ég
er mjög ósáttur við og það er að
innan hvers launaflokks eru 8
þrep. Hvernig menn færast upp
þessar tröppur fer eftir starfs-
tíma/prófaldri og lífaldri. Þetta var
ekki svona áður fyrr, en hin mörgu
launaþrep eiga um tuttugu ára
sögu.
Ég var strax gagnrýninn þegar
þessari stefnu var fyrst hreyft hjá
kennurum. Ég minnist fundar um
þetta mál í Grafarholti í Garðabæ
á útmánuðum 1975. Sagt var að
þetta væri leið til að hækka launin.
Eldri kennarar væru búnir að vera
á lágum launum svo lengi, ættu
því öðrum fremur umbun skilið.
Ungir kennarar skyldu vera róleg-
ir, þeir fetuðu í fótspor hinna eldri
og hækkuðu síðar. En hugsið ykk-
ur. Það getur tekið kennara 18 ár
að komast í efsta þrep. Þetta er
ekki uppörvandi fyrir nýliða. Mér
flnnst þetta ranglátt og heimsku-
legt. Ég vil engin byrjendalaun eða
aldursflokkahækkanir og segi því:
Burt með launaþrepin. Að sjálf-
sögðu verður sá möguleiki opinn
að hægt sé að hækka um Iauna-
flokka með aukinni menntun og
ábyrgð.
Ef talið er rétt að veita umbun
fyrir langa og dygga þjónustu, þá á
að gera það með minni vinnu-
skyldu og meiri fríum, en ekki
hærra kaupi. Rökin fyrir þessari
skoðun minni eru í fyrsta lagi, að
íjárþörf ungs fólks er meiri en
þeirra sem eldri eru. Engir þurfa á
meiri peningum að halda en unga
fólkið á meðan það er að eignast
húsnæði og koma upp sínum börn-
um. Framfærslukostnaður þeirra,
sem búnir eru að koma upp börn-
um og koma sér vel fyrir hvað
húsnæði varðar, er ekki eins mikill
og hinna sem eru að stofna heimili
og oftast með börn á framfæri.
í öðru lagi er siðferðilegi þátt-
urinn mikilvægur. Við sýnum unga
fólkinu mikið vantraust með því að
láta það bíða í mörg ár eftir að
komast í full laun. Ég kalla það
ekki full laun fyrr en komið er í
efsta þrep launaflokksins. Getur
ekki verið að þetta valdi óánægju,
verri líðan, og stuðli að því að
unga fólkið leggi sig ekki fram sem
skyldi?
I þriðja lagi skulum við gera
okkur grein fyrir því, að ungt fólk
sem búið er að leggja á sig erfitt
nám er kröfuhart. Það sættir sig
ekki við léleg lífskjör. Við verðum
að geta búið sæmilega að náms-
mönnum að námi loknu, annars er
sú hætta fyrir hendi að við missum
þá úr landi. Ég minni í þessu sam-
bandi á orð nýkjörins forseta okk-
ar: „Sú kynslóð kvenna og karla
sem nú er að útskrifast úr skólum
er hin fyrsta á íslandi sem hefur
heiminn allan að vinnusvæði." Ég
óttast að núverandi launakerfi sé
ekki sem heppilegast til að koma í
veg fyrir atgervisflótta, sem við
þurfum að vera vel á verði gegn.
í vegavinnu kreppuár-
anna höfðu allir sama
kaup, nema verk-
sfjórar höfðu eitthvað
meira en verkamenn
og unglingar aðeins
minna en fullorðnir.
Hér rifjar höfundur
upp þau launakjör
sem vegavinnumenn
höfðu fyrir stríð og
bryddar upp á hug-
myndum um jafn-
launastefnu eldri sem
yngri á vinnumarkaði.
„Sko Steina“
Ég býst við því að þessi skoðun
mín í launamálum eigi að
einhverju leyti rætur að rekja til
persónulegrar reynslu. Þegar ég
var unglingur þá var vega- og brú-
arvinna aðalvinnan á sumrin úti á
landi. Ég var fyrst kúskur í vega-
vinnu vorið 1935, þá 15 ára, og
fékk í kaup 80 aura á tímann, en
taxtakaupið var 90 aurar. Næsta
vor fékk ég fullt kaup, enda orðinn
16 ára. Allir höfðu þá sama kaup,
nema verkstjórar og flokksstjórar,
hvort sem þeir voru 16 ára eða
sextugir. Þetta þótti þá alveg sjálf-
sagt. Kúskurinn og sá sem hlóð
vegkantinn (hleðslumeistarinn)
höfðu sama kaup. Því er ekki að
neita, að sá sem hlóð fallega veg-
kanta úr sniddu naut meiri virð-
ingar og álits, en hærra kaup fékk
hann ekki.
Þetla var áður en vélaöld gekk í
garð og afköst fóru mikið eftir
vöðvaafli. Það þarf enginn að
halda, að ég, 16 ára væskill, hafi
haft roð við þaulvönum þrek-
mönnum sem ég vann með. Ég
minnist þess er verið var að lag-
færa sneiðing í svonefndu Litlagili,
skammt fyrir ofan Grænumýrar-
tungu. í svo til þurrum farvegi rétt
hjá var nóg af steinum af ýmsum
stærðum. Mikið var lagt upp úr því
að hafa neðst í vegkantinum sem
stærsta steina. Mér varð starsýnt á
kraftajötnana, bræðurna Jón á
Brandagili og Ragnar í Grænu-
mýri, koma með stærðar björg í
fanginu. Ég lyfti ems þungum
steini og ég framast megnaði. Áð-
ur en ég var kominn alla leið var
ég að þrotum kominn. Þá heyrði
ég Ragnar segja: „Sko Steina.“ Við
þetta óx mér ásmegin og kom
steininum á sinn rétta stað. Ilefði
ég tekið upp eins stóran stein, ef
ég hefði verið á lægra kaupi? Ég
efast um það. Allir þurfa á viður-
kenningu og hvatningu að halda,
ekki síst ungir og óreyndir. Ég held
að hin lágu byrjendalaun séu ekki
til þess fallin að hvetja til dáða. Ég
óttast að þau stuðli að því, að
unga fólkið leggi sig ekki eins fram
— lyfti ekki eins stórum steinum
og það annars myndi gera.
„Þó reka þeir saman
skóflurnar á miðri
heiðinni"
Sumarið 1934 var vegavinnu-
kaupið samræmt. Fram að þeim
tíma var ófremdarástand í kaup-
gjaldsmálum vegavinnumanna.
Kaupið var misjafnt á ýmsum
stöðum á landinu, og verkstjórar
borguðu mönnum stundum kaup
að eigin geðþótta. Ég minnist þess
að 1933 voru nokkrir ungir menn
úr minni sveit í vegavinnu á Holta-
vörðuheiði og fengu misjafnlega
hátt kaup. Menn veltu því fyrir sér
hvers vegna Páll fengi 70 aura á
tímann, en Pétur 75 aura og Nonni
80 aura. Það orð var á, að yfirleitt
fengju menn sunnan heiðar hærra
kaup en norðanmenn. Á fram-
boðsfundi á Borðeyri vorið 1934
kom þetta til umræðu. Einn fram-
bjóðandi sagði þessa myndrænu
setningu er hann hneykslaðist á
þessu ranglæti: „Þó reka þeir sam-
an skóflurnar á miðri heiðinni."
Þessi frambjóðandi var kjörinn
þingmaður Strandamanna og ekki
leið langur tími þar til hann var
orðinn ráðherra samgöngumála.
Samningur milh ríkisstjórnar
íslands og Alþýðusambands ís-
lands um kaup og kjör í opinberri
vinnu (vegavinnu) var gerður 7.
ágúst 1934. í 1. gr. samningsins
segir m.a.: „Lágmarkskaup al-
mennra verkamanna skal vera kr.
0.90 pr. klst. um land alt.“ Samið
var einnig um lágmarkskaup vöru-
bifreiðastjóra og ýmis hlunnindi
verkamanna, sem núna myndi
vera kallað félagsmálapakki. Á
heiðum og íjöllum uppi, íjarri
mannabyggðum, voru greiddir 95
aurar á tímann. Þessi samningur
var tvímælalaust tímamótasamn-
ingur. Samræming kaups um allt
land í vega- og brúargerð skapaði
öryggi og vinnufrið í þessari vinnu
allt fram á hernámsár. Ég veit að
hið sama á ekki að öllu leyti við nú
og fyrir sextíu árumi því bylting
hefur orðið á flestum sviðum þjóð-
félagsins. Á mínum uppvaxtarár-
um þurftu flestir. að vinna mikið
frá því þeir gátu vettlingi valdið.
Á þessu hefur orðið gjörbreyt-
ing. Nú er vélaafhð víða tekið
við af vöðvaaflinu. En meðferð
véla krefst leikni og aðgæslu.
Miðað við breyttar aðstæður
tel ég nauðsynlegt að vel sé
fylgst með unglingum og þeir
fái góða handleiðslu á fyrstu
starfsárunum. En fullt kaup fái
þeir ekki fyrr en þeir hafa náð
18 ára aldri.
Uöfundur er fyrrverandi kennari
Lýðræði og sannvirði
*
slensk samvinnufélög hafa
einkenni sem greina þau að
frá samvinnustarfi í ná-
grannalöndunum. Þessi ein-
kenni hafa mótast á löngum
tíma og helgast af sórstökum
aðstæðum. íslensku félögin eru
„blönduð“ og sinna um ólík
rekstrarsvið fyrir hönd fram-
leiðenda og neytenda í senn. í
þeim hefur eigið fé safnast í
sameignarsjóði í stað þess að
skiptast á stofnsjóðsreikninga
félagsmannanna. Og mörg
þeirra hafa ekki skilað arði um
langt skeið.
í fyrri grein var bent á
vandamál sem íslensk sam-
vinnufélög eiga við að stríða og
auk þess var gerður saman-
burður á samvinnustarfi og al-
menningshlutafélögum. Þar
kom fram að í samvinnustarfi
er ekki persónuleg ágóðavon af
íjárfestingu, en áhersla hvílir á
eigandanum sem notanda
fremur en eignamanni.
Samvinnueinkennin
í þessu felst takmörkun sam-
vinnustarfsins, — en um Ieið
mikilvægi þess. Samvinnustarf-
ið er samhjálp til sjálfsbjargar í
einhvers konar erfiðleikum
hópsins sem í hlut á eða sam-
eiginlegt framtak um áhugamál
sem aðrir vilja ekki sinna. Og
samvinnustarfið er oftast mót-
vægisafl gegn ráðandi öflum at-
vinnu- og viðskiptalífs.
Samvinna er lýðræði í at-
vinnulífi þar sem arði er skipt
eftir þátttöku hvers og eins í
viðskiptum og rekstri fremur en
eftir eignarhlut. Samvinnuein-
kemiin eru þessi helst:
1. Sambærilegir aðiljar hafa
tiltölulega frjálsan og jafnan
aðgang til inngöngu og þátt-
töku.
2. Sameiginlegar ákvarðanir
eru teknar með lýðræði en ekki
eftir misstórum eignarhlutum.
3. Kostnaði er skipt og arði
úthlutað, umfram verðtrygg-
ingu eignarhlutar, eftir veltu á
viðskiptareikningi hvers um sig
og eftir stöðu viðskiptareikn-
ingsins en ekki eftir misstórum
eignarhlutum.
í samræmi við þetta eru önn-
ur einkenni: — 4. Ekki er kraf-
ist mikilla fjárframlaga eða
mikillar beinnar áhættu hvers
aðila fyrir sig. — 5. Starfað er
að einhverjum augljóslega sam-
eiginlegum markmiðum sem
hæfa jöfnum eða a.m.k. sem
jöfnustum atkvæðisrétti í félag-
inu.
Eitt megineinkenni sam-
vinnustarfsins er nefnt „sann-
virðisreglan“. í henni felst
þetta: Eftir að staða félagsins
hefin- verið gerð upp í lok
rekstrartímabils er halla eða
arði jafnað til félagsmannanna
eftir hlutdeild þeirra hvers og
eins í rekstri og viðskiptum fé-
lagsins á tímabilinu.
Þetta er t.d. gert með inn-
leggi á stofnsjóðsreikning eða
viðskiptareikning. Þannig fá
menn t.d. endurgreitt ef vöru-
verð við smásölu hefur reynst
„of hátt“ eða afurðaverð til fó-
lagsins hefur reynst „of lágt“;
og eins fá menn t.d. uppbót á
laun sín ef arður verður af
rekstri félags sem starfsmenn-
irnir reka saman.
En samvinnufélag þarf ekki
að veita lægsta verðið á mark-
aðinum, þar sem félagsmenn-
irnir njóta endurgreiðslu ef
rekstrarafkoma leyfir slíkt. Með
henni er sannvirði tryggt.
Hlutverk stofnsjóðs- og við-
skiptareikninga félagsmanna
sýnir hve mikilvægt það er að
öllu eigin fé félagsins sé jafnan
skipt á stofnsjóðsreikninga fé-
lagsmannanna. Með því einu er
unnt að rækja meginhlutverk
samvinnustarfsins.
Það er markmið samvinnu-
starfsins að félagsmennirnir fái
hver sinn hlut, sem arð eða
framlag, af eigin viðskiptum og
þátttöku. Sannvirði er tryggt
með því að menn geta haft mis-
stóra hluti í stofnsjóði og í arð-
greiðslu, allt eftir því hve mik-
inn þátt þeir hafa átt í rekstrin-
um. Og í því er engin andstæða
að menn eigi misstóra hluti sem
breytast ár frá ári, en hafa þó
sambærileg áhrif með atkvæðis-
rétti sínum.
Framtíðarverkefni
Næg verkefni eru fyrir sam-
vinnufélög í Ijölbreytilegu samfé-
lagi framtíðarinnar. Ævinlega
munu hópar standa höllum fæti
og telja hag sínum borgið með
úrræðum samvinnunnar. Og
jafnan verða hópar sem hafa
sameiginleg áhugamál eða sér-
staka hagsmuni sem aðrir geta
ekki sinnt.
Nærtækt er að líta til neyt-
enda í dreifbýli þar sem markað-
ur er veikur, til hagsmuna
smáframleiðenda í landbúnaði,
fiskveiðum og á öðrum sviðum,
og til lágtekjuhópa í þéttbýli sem
þurfa sameiginlegt átak í hús-
næðismálum, — sbr. Búseti —,
dagvöruverslun, heilsugæslu og
öldrunarþjónustu, barnagæslu
og þvotta- eða mötuneytisþjón-
ustu o.s.frv.
í nágrannalöndunum eru þess
mörg dæmi að samvinnurekstur
taki við af gjaldþrota velferðar-
báknum. Og nefna má sam-
vinnufélög starfsmanna við
framleiðslu eða þjónustu þar
sem fólk hefur teldð sig saman
vegna gjaldþrota eða atvinnu-
leysis og stofnað eða leyst til sín
fyrirtæki og rekur síðan á eigin
spýtur.
Ilöfundur er hagfræðingur Vinnumála-
sambandsins og áður rektor Samvinnu-
háskólans á Bifröst.